Inhoud Voorwoord 13 Hoofdstuk 1. Inleiding 17 1.1 Achtergrond van het onderzoek 17 1.2 Rumoer rond het pensioenstelsel 22 1.3 Uitzicht op een langer arbeidsleven? 24 1.4 Arbeidsbesef 27 1.5 Beeldvorming 30 1.6 Doelstelling en vraagstelling van het onderzoek 31 1.7 Relevantie van de studie 33 1.8 Methode van onderzoek 34 1.9 De opbouw van deze studie 35 Hoofdstuk 2. Met pensioen: opvattingen over uittredingscondities 39 2.1 Inleiding 39 2.2 Opvattingen over uittredingscondities 40 2.2.1 Herziening van het pensioenstelsel 40 2.2.2 Langer arbeidsleven 42 2.2.3 Onderzoeksstrategie 45 2.3 Het is zoals het is 47 2.3.1 Werknemers aan het woord 47 2.3.2 Er zijn leukere dingen dan werk 48 2.3.3 Geld alleen maakt niet gelukkig 49 2.3.4 Los van de druk van het werk 51 2.3.5 Institutionele factoren 53 2.3.6 Samenvatting 60 2.4 Pensioenen geven mensen veiligheid 61 2.4.1 Werkgevers aan het woord 61 2.4.2 Typering van de bedrijven 62 2.4.3 De gevolgen van de vergrijzing 64 2.4.4 Duurzame inzetbaarheid 66 2.4.5 Institutionele factoren 68 2.4.6 Samenvatting 71 2.5 Langer doorwerken moet 74 6 Eerder weg om gezond actief te blijven
2.5.1 Expertinterviews 74 2.5.2 Belemmeringen 75 2.5.3 Waarom collectieve institutionele belemmeringen? 85 2.5.4 Argumenten om langer door te werken 87 2.5.5 Argumenten om eerder te stoppen 89 2.5.6 Aanpassen van de sociale zekerheid 90 2.5.7 De rol van de sociale partners 101 2.5.8 Systeemwereld versus leefwereld 102 2.5.9 Samenvatting 103 2.6 Keuzegedrag aan banden 108 2.6.1 Onderzoeksresultaten 108 2.6.2 Opvattingen over uittredingscondities 109 2.6.3 Opvattingen over de keuzeruimte 114 2.7 Conclusies en voorstel voor vervolgonderzoek 128 2.7.1 Algemene conclusies over uittredingscondities 129 2.7.2 De werknemer 130 2.7.3 De werkgever 132 2.7.4 De deskundige 133 2.8 Consequenties voor de vervolgstudie 134 Hoofdstuk 3. Vervroegd uittreden: een literatuuroverzicht en theoretisch kader 137 3.1. Inleiding 137 3.2. Theorieën over vervroegd uittreden 139 3.2.1 Vervroegd uittreden en vervroegde pensionering 139 3.2.2 Unfolding Model of Voluntary Turnover 140 3.2.3 Preretirement opportunity structure 141 3.2.4 Life-span Theory of Motivation en Image Theory 142 3.3 Factoren van invloed op vervroegd uittreden 143 3.3.1 Materiële factoren 143 3.3.2 Immateriële factoren 145 3.4 Theoretisch kader en te toetsen thesen 153 Hoofdstuk 4. Methode van onderzoek 165 4.1 Inleiding 165 4.2 Kwalitatief onderzoek 166 Eerder weg om gezond actief te blijven 7
4.2.1 Selectie van de respondenten 167 4.2.2 Groepsinterviews 169 4.2.3 Individuele diepte-interviews 172 4.2.4 Analyse 172 4.3 Kwantitatief onderzoek 173 4.3.1 Selectie van respondenten 173 4.3.2 Het veldwerk 175 4.3.3 Analyse 176 Hoofdstuk 5. Waarom oudere technici vervroegd uittreden: een kwalitatieve studie 177 5.1 Inleiding 177 5.2 Enquêtes 178 5.3 Groepsinterviews 182 5.3.1 Genoeg is genoeg 184 5.3.2 Werkomstandigheden 185 5.3.3 Privé-omstandigheden 186 5.3.4 Percepties van gezondheid en vitaliteit 187 5.3.5 Regeling 189 5.3.6 Financieel 190 5.3.7 Een nieuw leven 191 5.3.8 Percepties van het einde van de carrière 192 5.3.9 Meer vrijheid 193 5.3.10 Blijft de gezondheid goed? 194 5.3.11 Socio-culturele percepties 195 5.3.12 Werk is minder belangrijk 196 5.3.13 Perceptie van tijd 196 5.3.14 Vrije tijd 196 5.3.15 Window of opportunity 196 5.4 Individuele diepte-interviews 197 5.4.1 Werkomstandigheden 197 5.4.2 Belangrijkste redenen om vervroegd uit te treden 198 5.5 Samenvatting en korte theoretische reflectie 201 8 Eerder weg om gezond actief te blijven
Hoofdstuk 6. Waarom oudere technici vrijwillig vervroegd uittreden: de kwantitatieve studie 209 6.1 Inleiding 209 6.2 Typering van de respondenten: werkenden en niet-werkenden 212 6.2.1 Sociaal-demografische factoren 212 6.2.2 Werkgerelateerde factoren 213 6.2.3 Financiële, persoonsgebonden en tijdsfactoren 217 6.3 Vrijwillig versus onvrijwillig vervroegd uitgetreden 221 6.3.1 Redenen om (on)vrijwillig vervroegd uit te treden 222 6.3.2 Tevredenheid met de beslissing 228 6.3.3 Vrijwillig vervroegd uittreden in de toekomst 231 6.3.4 Waar hangt de beslissing mee samen? 233 6.4 Samenvatting en conclusies 241 Hoofdstuk 7. Slotbeschouwing 245 7.1 Inleiding 245 7.2 Beantwoording van de onderzoeksvragen 245 7.3 Theoretische reflectie 252 7.4 Conclusies 256 7.5. Reflectie op het onderzoek 257 7.5.1. Waarde en beperkingen van het onderzoek 257 7.5.2 Suggesties voor vervolgonderzoek 259 7.5.3 Aanbevelingen voor human resources, technisch onderwijs en sociaal overleg 261 Literatuurlijst 269 BIJLAGE A1: PMT brief + kleine enquête 281 BIJLAGE A2: PME brief + kleine enquête 284 BIJLAGE B: Vragenlijst kwantitatieve studie 288 Nederlandse samenvatting 307 English summary 315 Eerder weg om gezond actief te blijven 9
Overzicht van tabellen Tabel 1.1: Overzicht van de drijfveren van werknemers als het gaat om een langer arbeidsleven 28 Tabel 2.1: Uittredingscondities: opvattingen van werknemers 61 Tabel 2.2: Uittredingscondities: opvattingen van werkgevers 73 Tabel 2.3: Behoedzame scenario aanpassing pensioenstelsel 105 Tabel 2.4: Uittredingscondities: opvattingen van deskundigen 107 Tabel 5.1: De belangrijkste redenen waarom oudere technici vervroegd met (deeltijd) pensioen zijn gegaan 178 Tabel 5.2: Woordkeuze redenen van respondenten groepsinterviews 179 Tabel 5.3: De redenen waarom oudere technici vervroegd met (deeltijd) pensioen gaan op basis van de groepsinterviews 183 Tabel 5.4: De redenen waarom oudere technici vervroegd met (deeltijd) pensioen gaan 198 Tabel 6.1: Leeftijd, geslacht, opleiding 212 Tabel 6.2: Bedrijfssectoren 213 Tabel 6.3: Dienstverband 214 Tabel 6.4: Uren werk 214 Tabel 6.5: Start werken en jaren 214 Tabel 6.6: Positie op de arbeidsmarkt 215 Tabel 6.7: Houden van werken 216 Tabel 6.8: Redenen voor het houden van werken 216 Tabel 6.9: Pensioenopbouw 218 Tabel 6.10: Andere financiële voorzieningen 219 Tabel 6.11: Belang van werk gedurende de laatste 5 jaar 220 Tabel 6.12: Gezondheid en type mens 220 Tabel 6.13: Levensverwachting 220 Tabel 6.14: Waarom eerder gestopt met werken? 223 Tabel 6.15: Wat gaf de doorslag om eerder te stoppen? 225 Tabel 6.16: Invloed van derden op de beslissing om eerder te stoppen met werken 226 Tabel 6.17: Wanneer was doorwerken wel mogelijk geweest? 227 Tabel 6.18: Mate van tevredenheid over de beslissing 228 Tabel 6.19: Levenshouding vervroegde uittreders 229 Tabel 6.20: Verwachtingen van respondenten die nog werken over doorwerken of eerder stoppen 231 10 Eerder weg om gezond actief te blijven
Tabel 6.21: Redenen waarom respondenten die nog werken zeker of waarschijnlijk verwachten eerder te stoppen met werken 231 Tabel 6.22: Doorslaggevende reden om eerder te stoppen 232 Tabel 6.23: Wanneer eerder gestopt? 234 Tabel 6.24: Invloed van de waarde van geld versus de waarde vrije tijd op de vrijwilligheid van de beslissing eerder te stoppen 235 Tabel 6.25: Invloed van leeftijd op de verwachting wel of niet door te werken van de werkenden 236 Tabel 6.26: Invloed van opleidingsniveau op de verwachting wel of niet door te werken tot of na de AOW-gerechtigde leeftijd 236 Tabel 6.27: Invloed van leeftijd bij aanvang carrière op de verwachting wel of niet door tewerken van de werkenden 237 Tabel 6.28: Invloed van het belang van werk op de verwachting wel of niet door te werken 238 Tabel 6.29: Invloed van de vraag naar het vak op de verwachting wel of niet door te werken van de werkenden 238 Tabel 6.30: Invloed van de arbeidsmarktpositie op de verwachting wel of niet door te werken van de werkenden 239 Tabel 6.31: Invloed van de liefde voor het werk op de verwachting wel of niet door te werken van de werkenden 239 Tabel 6.32: Invloed van de ervaren gezondheid op de verwachting van de werkenden wel of niet door te werken 240 Tabel 6.33: Invloed levenshouding van de werkenden op de verwachting wel of niet door te werken 240 Tabel 6.34: Invloed van de waarde van geld versus van vrije tijd op de verwachting van de werkenden wel of niet door te werken 240 Eerder weg om gezond actief te blijven 11
Overzicht van figuren Figuur 1.1 Materiële en niet-materiële factoren die een rol spelen bij het uittredegedrag 32 Figuur 2.1: Argumentatieketen die de deskundigen gebruiken voor de onderbouwing van het bestaan van collectieve belemmeringen om eerder te stoppen en voor de onderbouwing van de opheffing van belemmeringen om langer door te werken 86 Figuur 2.2: Overzicht van de belangrijkste factoren die een rol spelen in het afwegings- en beslisproces over uittreden op basis van de voorstudie. 135 Figuur 3.1: Onderdrukking van kennisgerelateerde doelen door het toenemend belang van emoties (overgenomen uit Carstensen et al., 1999: 169) 151 Figuur 3.1: Het theoretisch kader van deze studie: materiële en immateriële factoren die van invloed zijn op de beslissing vroegtijdig uit te treden 157 Figuur 3.3: Dynamiek in de geformuleerde vier thesen over vrijwillig vervroegd uittreden 162 Figuur 6.1: Opzet kwantitatief onderzoek 210 12 Eerder weg om gezond actief te blijven