Biologisch verzamelen in binnen- en buitenland door Bob E ntrop Mijn v erh aal begint aan de beroem de Costa Brava. Om heel precies te zijn even b u iten P alam os een v an de bekendste vissersplaatsen aan de Spaanse w estk u st w aarh een ik voor een m aand h e t red actieb u reau heb verplaatst. M ijn sch rijfm achine ra te lt nu onder de uitgespannen luifel aan de V W -bus en gekleed in een m annelijke m onokini ga ik u de resultaten van vele jaren practisch veldw erk m ededelen. H et b eslu it to t dit artik e l w erd genomen, n ad at een van de leden van onze H aagse w erkgroep m et w erkelijk lege handen terug was gekom en van een tocht n a a r B retagne. Wij hadden reeds vaak in lezingen de loftrom pet gestoken over d it paradijs voor schelpenverzam elaars en zee-aquarianers, hetgeen voor hem aanleiding w as gew orden dit prachtige gebied ook eens te bezoeken. En nu d it droevige resultaat. Hij had nauw elijks een schelp kun n en vinden. Hoe kw am dat? H iervoor w aren verschillende redenen aan te voeren, m a ar alles kw am neer op een onvoldoende op de hoogte zijn van de knepen van h e t vak. H er en der v erspreid in natuurhistorische zakboekjes vinden w e w el w a t aanw ijzingen voor h et verzam elen van dieren, m aar v aak g aat h et dan over h e t v a n gen en p rep areren van insecten, h et drogen van p lan ten enz. Over zeedieren verzam elen leest men echter weinig, of zo onvolledig, d at de serieuze v erzam elaar er nog niets aan heeft en toch nog zelf zijn w eg m oet zoeken. D at d it a rtik e l u van a tot z w egwijs zal m aken is noch mogelijk, noch de bedoeling. V eldw erk le ert m en in het veld, door het veel te bedrijven, alhoew el een b eetje theoretische voorstudie helem aal geen kw aad kan. M isschien dat de lezers hier en daar zullen opm erken, dat zij m et succes een andere w erkm ethode toepassen, of dat zij nog handige tips kunnen geven w elke de ervaring hun geleerd heeft, m aar die hier niet w orden verm eld. W illen zij dan zo goed zijn die raadgevingen zo snel m ogelijk aan de redactie te m elden. Deze kunnen dan nog aan h et eind van dit artik el w orden verw erkt. Ju ist h e t u itw isselen van ervaringen d.m.v. de V ita M arina kan voor iedereen zo belangrijk zijn. D at de p rak tijk vaak de beste le e r m eester is, w erd gisteren w eer b e w ezen. A angezien m ijn drie w oorden Spaans n iet toereikend zijn om een biologisch gesprek m et Spaanse vissers te voeren, bleek h et boekje Die U nterw asserfauna d er M ittelm eerküsten van L u th er en F iedler goede diensten te bewijzen. VITA M ARINA Zeebiologische documentatie augustus Veldwerk 1
W ijzend n aar de afbeeldingen van gew enste dieren, aangevuld m et enkele k lanken als museo, collectione, H ollandaise had n ie t alleen h e t gew enste effect d a t zij b e grepen d at h e t mij om bepaalde m ollusca te doen was, m aar bovendien w as h e t voor hen in teressan t om vele vissen, inktvissen, kreeftachtigen, enz. afgebeeld te zien, w aarm ee zij dagelijks w erden geconfronteerd. H ieru it ontspon zich een toch v aak belangrijk gesprek, d at mij aan nieu w e g e gevens over vindplaatsen, contactadressen of bijzonderheden over de visgronden hielp. Ook de nam en van vele zeedieren in de betreffende ta a l zijn op deze m anier op de kop te tikken. Deze inleiding h ee ft alleen m aar de bedoeling om aan te tonen dat op elke v erzam elreis en vooral op die w elke n aar vreem de kusten v o ert w eer iets te leren valt. Ook w anneer u n a lezing van dit artik el uw volgende vakantiereis w ellicht w at grondiger gaat voorbereiden, zal h et u te r plaatse overkom en d at u b em erk t m et iets onthand te zitten. Dan zult u m oeten im proviseren, hetgeen op zichzelf ook reeds een charm e van h et veldw erk is. N oteer hetgeen u vergeten h ad echter direct in uw aantekencahier bij de lijst van u itrustingstukken. Zodoende b ere ik t u ten slotte een com plete m aterialenlijst, die ook goede diensten bew ijst als con trolelijst bij h e t inpakken. A chtereenvolgens zullen de volgende pu n ten w orden behandeld: 1. V oorbereidingen gedurende de w interm aanden. 2. S am enstelling van de uitrusting. 3. S am enstelling van de equipe. 4. H et verzam elen te r plaatse. 5. H et v erw erk en van de vangsten en h e t u itw erk en van de notities. H et zal de lezer duidelijk zijn gew orden, d at de raad gev in gen zich grotendeels b e palen tot m eerdaagse zo niet m eerw eekse vangtochten. D it neem t n iet w eg d at zij evengoed b ru ik b aar zijn voor dagtochten, w aarbij dan de punten 2 - sam enstelling v an de u itru stin g en 4 - h et verzam elen te r plaatse van p rim air belang zullen zijn. VO O RBEREID IN G EN GEDURENDE DE W IN T E R M A A N D E N Wij leven in een tijd van hoogconjunctuur. D it h eeft to t gevolg dat m en er m et de auto, al of n ie t m et caravan, bungalow tent of boot op u ittre k t om andere la n den te bezoeken. D it schept voor de biologisch g eïnteresseerd e m ens de gelegenheid om naast andere landen en volkeren ook andere flo ra s en fau n a s te leren kennen. V reem de kusten bieden andere m ogelijkheden, m a ar ook andere m oeilijkheden. Een degelijke voorbereiding op de verre tocht im pliceert n iet alleen een goede kans op succes, m a ar geeft ook een heerlijke portie v o o rp ret op de dingen die k o m en gaan. Zo zullen we ons eerst oriënteren op de k u st die w e denken te bezoeken, en de te volgen ro u te erheen. S chriftelijke inform aties ku nnen w e b etrek k en via reisb u reau fold ers die een v e r keersb u reau van h e t betreffende land u kan bezorgen, via de beroem de B aedekers, V IT A M A R IN A Z eebiologische documentatie augustus V eldw erk 2
die vele beziensw aardigheden en bijzonderheden opsom m en van steden en dorpen w aarlan gs onze to ch t voert, via de ANWB enz. V erder zullen bibliotheken lite ra tu u r over h et land of de streek k u n n en verschaffen. Deze gegevens dragen doorgaans alleen een toeristisch karakter, w ant w anneer w e ons w illen oriënteren om trent de biologische m ogelijkheden van de uitgekozen streek, zullen w e specifieke biologische lite ra tu u r m oeten raadplegen. H ierover zullen we inlichtingen kunnen krijgen bij de bibliotheken van onze N ederlandse universiteiten, m aar wie zijn reis vroegtijdig gaat voorbereiden zou zijn plannen ook kunnen voorleggen aan een bibliotheek van h et te bezoeken land. De beste inlichtingen n aa r persoonlijke ervaring geven de m arien - biologische laboratoria. Zij kennen de betreffende kust n atu u rlijk op hun duim pje, terw ijl zij bovendien v aak zelf publicaties over de om ringende fau n a en flo ra h eb ben uitgegeven. L aten wij echter w el voorop stellen dat biologische stations n ie t in h e t leven zijn geroepen om aan elk verzoek om m edew erking aan een oppervlakkig verzam eltochtje gevolg te geven. D aarentegen heeft de ervaring geleerd dat m en zeker bereid is u te helpen, indien men de overtuiging h eeft dat uw verzam elreis een w etenschappelijke achtergrond heeft. M en zal er zeker goed aan doen om n a h et schriftelijke contact t.z.t. ook persoonlijk kennis te gaan m aken. V akbiologen zullen zeker een goed gehoor voor hun plannen vinden en op steun en advies m ogen rekenen. R icht uw schrijven n aa r een m useum of labo rato rium p raktisch in door een v ra genlijst sam en te stellen m et genoeg ruim te achter elke v raag voor h et antw oord. Dit b esp aart tijd voor de adm inistratie van de betreffende instantie en u w eet zeker d a t al uw v rag en w orden beantw oord. W at u w ilt vragen is n atu u rlijk uw zaak m aar een p aar tips m ogen niet ontbreken. Inform eert u b.v. n a a r het k ara k ter van de kust: rotsen, slikken, zandstranden. H ierop k u n t u w eer uw vangm ateriaal afstem m en. V raag ook of m en zo v riendelijk w il zijn u een tabel van de getijden toe te s tu ren. H ieruit k u n t u afleiden w elke tijd het gunstigst is voor het laagste laagw ater (springtij). W anneer dit b.v. op 14 augustus rond h et m iddaguur valt, zorg er dan voor dat deze datum halverw ege uw bezoektijd valt. Vóór deze datum zal h e t laag w ater elke dag iets vroeger en er n a steeds iets la te r vallen. V ooral in de streken m et uitzonderlijk grote eb en vloed verschillen zoals b.v. B retagne zult u gaan m erken dat uw dagindeling geheel bepaald w ordt door de u ren van laagw ater. Zorg d at u m instens 2 u u r voor het laagw ater reeds te r plaatse bent; u h eeft dan volop tijd voor h e t veldw erk. Een andere w aardevolle bron van inlichtingen vorm en zij die vóór u reeds de zelfde streek h eb b en bezocht. Zij k u n n en u n atu u rlijk de m eest uitvo erige gegevens verschaffen. Vooral, w anneer zij de reis m et h et zelfde doel hebben gem aakt.. M ogelijk bezitten zij foto s of dia s van het bezochte gebied, die u m eer v ertellen dan vele w oorden. Uit al deze verschillende gegevens zult u zich ongetw ijfeld al een zeker beeld k unnen vorm en van w at u k u n t verw achten en dat is w eer van enorm veel w aarde voor VITA M ARINA Zeebiologische documentatie augustus Veldwerk 3
H ET SA M E N STE L L E N V A N DE U ITRU STIN G H et zou te ver voeren om u uitvoerig in te lich ten over h et verschil in sam enstelling van de u itru stin g die voor het reizen p er auto en hotel, p er auto en caravan, p er auto en te n t of p er fiets en te n t geldt. Iedereen zal begrijpen dat, w anneer h et gew icht van de m ee te nem en bagage niet zo n grote rol speelt, de uitru stin g dienovereenkom stig ook m eer m ogelijkheden krijgt. Ik zal u een lijst opsom m en van m aterialen, w elke w ijzelf doorgaans op een buitenlandse verzam eltocht van 14 dagen m eenem en, w aarbij wij ons per V W -bus verplaatsen. We zullen ons beperken to t die artikelen w elke rechtstreeks op h et biologische w erk b etrekking hebben, voorafgegaan door een p aar opm erkingen over P R A K T ISC H E EXCU RSIE K LE D IN G In h et koude jaarg etijd e zijn ru b b erlaarzen bij u itstek geschikt. L ieslaarzen zijn w el het m eest aan te bevelen, om dat ze h et w erk en in oesterp u tte n e.d., w aarin al gauw een 50 70 cm w ate r blijft staan, m ogelijk m aken. M oet tijdens de excursie veel gelopen w orden dan zijn knielaarzen w eer p rak tisch er. In h e t zom erseizoen, w anneer h e t w ater een aangenam er tem p eratu u r heeft, kan w orden volstaan m et zw em - of korte broek gecom bineerd m et tennisschoenen of de bekende linnenschoenen m et touw zolen, zoals deze in alle F ranse badplaatsen te koop zijn. Loop nooit op blote voeten. De rotsen zijn vaak vlijm scherp, terw ijl zeeappels, gebroken schelpen en restanten van de m enselijke beschaving (glas, blikjes enz.) gevaarlijke verw ondingen kunnen veroorzaken. De confectiefabrieken putten zich u it om elk ja a r m et nieuw e dessins sportoverhem den en w indjacks op de m ark t te verschijnen. Helaas, voor ons w erk voldoen deze artik elen helem aal niet. M eestal bezitten de shirts n iet voldoende zakken en zo ja, dan zijn deze n ie t van een ritsslu itin g voorzien. Ju ist tijdens h et v eld w erk h ebben wij allerlei kleine zaken op te bergen. Ook de w indjacks zijn vaak van een onpraktische luxe. Te kleine of geen binnenzak voor portefeuille of autopapieren, open steekzakken, w aaru it tijdens h e t vele bukw erk van alles kan verdw ijnen. M oet ook tijdens de regen het veldw erk doorgang vinden, dan is een lange oliejas m et zuidw ester en laarzen h et aangew ezen tenue. Tegenw oordig zijn het eigelijk geen oliejassen m eer, m aar zijn zij v ervaardigd van m et plastic geïm pregneerd katoen. Ook als je k k ers verk rijgb aar. N oorse zeilkleding in kanariegele kleur is h et m eest ideale. Ook gem akkelijk op grote afstand herk en b aar. G ew aarschuw d m oet w orden tegen h et gebruik van plastic sandalen. Deze glijden op gladde rotsen gem akkelijk weg. D it in h et k o rt over de kleding. V IT A M A R IN A Z eebiologische documentatie augustus V eldw erk 4
M A T E R IA L E N VOOR D O CU M EN TAIRE W E R K ZA A M H E D E N H iervoor kom en in aanm erking: de fotocam era eventueel gecom bineerd m et de film cam era, h e t dagboek en h e t schetsboek. M oderne cam era s te k u st en te keu r en geladen m et kleurenfilm, stellen ons in sta at om veel w aardevolle gegevens bijeen te b rengen van de levende dieren zoals zij in h u n m ilieu leven. H iervoor is h e t noodzakelijk dat de cam era geschikt is voor dichtbij-opnam en. B algapparaten, tussenringen en voorzetlenzen m aken h e t m ogelijk om zgn. m a- cro-op n am en te m aken. H iervoor zijn de kleinbeeldspiegelreflex-cam era s zeer aan te bevelen. Een bonafide fotohandelaar zal u d aaro v er zeer uitvoerig ku nnen inlichten. Een kleine tip: m oet u nog zonnekappen, filters e.d. aanschaffen, kies deze dan m et een schroefdraad. Ze vallen dan n iet op een zeer ongelukkig m om ent in het w ater. O ppassen voor h et n at w orden van cam era, belichtingsm eter e.d. Z eew ater tast lenzen en chroom ste rk aan. G eb ru ik t u statieven, neem dan een houten statief. P robeer n iet tegelijkertijd te verzam elen en te kieken, of u m oet de beschikking hebben over een slaaf in de vorm van zoon, dochter, verloofde of vrouw, die hetzij verzam elt, hetzij uw foto- en film u itru stin g draagt. Enkele ideeën om te fotograferen: h et landschap - kustvorm, rotsen, slikken - m ooi begroeide poeltjes, de o n d erk an t van gekeerde stenen m et verschillende dieren er op, close-ups van dieren en w ieren, uw tochtgenoten aan h et w erk in het veld en in h et lab enz. enz. H et is n a tu u rlijk erg belangrijk d at u uw ap p a ratu u r door en door k en t alvorens tijdens v erre tochten te gaan fotograferen. M islukkingen kunnen m eestal niet w orden hersteld. V erzend uw film s nooit van u it h et buitenland n aar een ontw ikkelcentrale. W acht er m ee tot u w eer in H olland bent en de v ak an tied ru k te voorbij is. Een zoekgera a k te film m e t k ostbare opnam en is geen pretje. D agboek en schetsboek zijn tw ee dingen, die u m isschien n iet zo vaak op uw reizen hebt gehanteerd. D at is jam m er, w an t af gezien van de p rettig e herinnering aan een h eerlijke vakantie, die een m et foto s verlucht dagboek vorm t, legt het tevens al uw w aarnem ingen vast. V indplaatsen eventueel precies aangetekend op een sta fk a a rt van uw vangstgebied vondsten en bijzonderheden over het te rrein zijn van onschatbare w aarde voor een volgend bezoek. N oteert u ook vooral plaatsen die n iet zo veel opleverden. U k u n t er uw vrienden veel plezier m ee doen. In een klein zakboekje n o teert u gedurende de dag alle bijzonderheden, s Avonds w erk t u ze even n ad er uit. V ergeet u ook n ie t de p laatsen op te schrijven w aar u VITA M ARINA Zeebiologische documentatie september 1965 Veldwerk 5
de versch illen de foto s m aakte. L ater k u n t u ze zich zeker n ie t m eer precies h e r inneren. V ooral n ie t bij een trektocht, w aarbij u vele v in dp laatsen bezocht. H et schetsboek zal m eer gehanteerd w orden door iem and die enige vaardigheid m et de tek en stift heeft, dan door hem, die m eent er toch n iets van te re ch t te b re n gen. O ver het algem een zijn biologisch geïnteresseerde m ensen ook goede tekenaars. D oor hun scherpe w aarnem ing en zin voor exactheid zijn zij zeker in sta a t zo n au w k eurig m ogelijk af te beelden hetgeen het oog ziet. Zij die aan m icroscopie doen, w eten d at daarbij het schetsboek onontbeerlijk is, alhoew el ook de cam era in deze tak van biologie een m achtig in stru m e n t is gew orden. E en schetsboek m et goed tekenpapier (ook geschikt voor O ostindische in k t), een HB tekenpotlood en een stu k je vlakgom zijn reeds voldoende. DE V E R Z A M E L A P P A R A T U U R H ieronder laat ik een lange lijst van artik elen volgen, die bij h e t veldw erk hun diensten bewezen hebben. Deze lijst is zo uitvoerig m ogelijk sam engesteld, opdat u zelf k u n t bepalen, w elke m aterialen u op uw verzam eltoch t w ilt gaan gebruiken. Vangapparatuur Netten Voor het vangen van levende zeedieren (vissen, kreeftachtigen, w eekdieren enz.) k u n t u een keus m aken u it verschillende typen netten. Voor h e t vissen in poeltjes tussen rotsen is een sim pel aq u arium n etje reeds voldoende. Een rech th oek ig sch epn et (b.v. 35 x 25 cm ) voorzien van een flinke lange bam boestok ( ± 180 cm ), die u it tw ee delen bestaat, doet goede diensten, w anneer gevist w o rd t in w ate r w aa rin b.v. veel w ier zit. H et n e t en vooral de beugel m oet dan behoorlijk sterk zijn. In de kustplaatsen in F ra n k rijk zijn grote garnalennetten te koop, die m en voor zich u it door h et zand duw t. Als u zo n n et aanschaft, neem t u dan de grootste m aat. Een nadeel is dat deze n etten n iet dem ontabel zijn. W ilt u uw visvangst nog' forser aanpakken dan zijn daarvoor de garnalenkorren te koop. Deze zakvorm ige netten m et een lengte van 2 3 m eter, w orden door een stevige stok of buis aan de voorzijde opengehouden en aan een lange lijn door h et w ater gesleept. De resultaten kunnen m et zo n net enorm zijn, m aar... Ja er is een m aar aan verbonden. W anneer u voor uw privé aquarium gaat vangen zal uw behoefte vele m alen k lein er zijn dan de vangst m et zo n garnalenkor. N adat u u it de vangst datgene gekozen hebt, w at u w ilde hebben, bedenk dan dat de rest van de dieren graag w eer naar hun elem ent teruggaan en w el zo snel en voorzichtig mogelijk. L aat de rest van uw vangst n ie t verkom m eren op h et droge! Voor het schrappen langs palen en havenm uren heeft u een stevig schepnet nodig m et een ijzeren beugel, die dit ruw e w erk kan uitvoeren. K reeftachtigen, sponsen, stekelhuidigen e.d. k u n t u op die m an ier goed bem achtigen. G aat u zelf n etten m aken? G ebruik dan nylon garn alen w an t m et een m aasw ijdte van 7 9 mm. Voor de bevestiging van h et n et aan de beugel k u n t u nylon vislijn of dun ijzerdraad gebruiken. Plasticem m ers m et goed afsluitb are deksels hebben een einde gem aakt aan de V ITA M A R IN A Z eebiologische documentatie september 1965 V eldw erk 6
vieze roestende tran sp o rtb lik k en v an vroeger. Goede tran sp o rtb u n n en m et een groot schroefdeksel levert de firm a Em ergo te L andsm eer. W ilt u een eenvoudige oplossing voor een goede transpoi tem m er, neem t u dan een flinke lap stevig doorzichtig plastic, drapeer deze in een gewone plastic keukenem m er, giet h ierin het zeew ater en uw vangst, b indt de lap dicht en u vervoert uw dieren in een gif vrije ruim te, zonder dat er een druppel uitklotst. N atu u rlijk m oet h et w ater van zuurstof voorzien w orden, m aar daarover la te r m eer. Een gevaar is dat scherpe stukjes steen of k rab b ep o ten gaten in de plasticlap m aken. Kleine plastic containers m et losse schroefdeksel zijn in verschillende uitvoeringen in w arenhuizen te koop. Ze zijn zeer practisch voor het nat vervoeren van allerlei vondsten als zeeanem onen, w eekdieren enz. Buisjes- V ooral voor de m alacoloog belangrijk voor het opbergen van kleine en tere exm plaren. P lastic buisjes zijn ook al v erkrijgbaar, m aar vaak gem aakt van ondoorzichtig plastic. N adeel, m en kan de inhoud n iet zien; voordeel, ze kunnen niet breken. Buisjesrekje. H andige knutselaars m aken een rek je w aarin de buisjes opgeborgen kunnen w orden. In een zijtas kan h et rek je m eegenom en w orden. H et voorkom t dat losse buisjes in een zijtas in de verdrukking kom en en breken. B ovendien is het overzichtelijk, w ant de lege buisjes zetten we m et de stopjes n aar beneden en de gevulde m et de stop naar boven. Plasticzakken in diverse m aten. H andig voor duizend en één verpakkingen. M et behulp van de m etalen sluitclips gem akkelijk te slu iten en te openen. Vindplaatsetiketten. H iervoor kan h et kleinste blocnootje d ien st doen. W anneer m eerdere vindplaatsen bezocht w orden is het zaak om d irect ter plaatse een etiket m et datum, vindplaats en bijzonderheden bij de gevonden schelpen te verpakken. Beschrijfbaar plastic plakband voor h et schrijven van e tik etten die op buisjes en flesjes geplakt kunnen w orden. Stevig mes, hamer en koutbeitel. De laatste tw ee in stru m enten speciaal voor het hakken van fossielen of het kapotb rek en van g esteen ten w aarin b orende w eekdieren leven. A fb. 1 a. schepnet;; b. schrapnet; c. stap elzeef ; d. sleepnet. s * VITA M ARINA Zeebiologische documentatie
Topografische kaarten van het te bezoeken gebied. H ierop k u n n en aantekeningen w orden gem aakt van de vindplaatsen van bepaalde dieren, w ieren, fossielen e.d. De verschillende specifieke vindplaatsen k u n n en num m ers krijgen, die in een notitie- of dagboek genoteerd w orden m et daarbij de nam en van de verschillende soorten dieren of w ieren, w elke op die bepaalde plaats w erden gevonden. Topografische k aarten zijn v erk rijg b aar bij de Topografische Dienst, W estvest 9, D elft, tel. 01730 20846, afd. kaartverkoop. Laagwatertabellen w aaru it u k u n t afleiden op w elke dagen en u re n het laagw ater valt. Deze zijn vaak te r p laatse verkrijgbaar. Z eker in plaatsen m et een groot eb en vloed verschil. Voor N ederland g'ebruike m en de G etijtafels voor N ederland, die elk ja a r door de S taatsdru k kerij uitgegeven w orden. Korte hark of krabber. In F ra n k rijk tre k t de bevolking er m et een h a rk op u it om bij - laag w ater_in de-zandbodem ^te~ h arken op ja c h t- n aar levende w eekdieren als K okkels W rattig e V enusschelpen en vele andere soorten w eek d ieren die voor consum ptie geschikt zijn. W aarom zouden wij deze w erkw ijze n iet volgen al zal bij u m isschien de schelp naar uw collectie en het dier zelf in zee verhuizen, in plaats van in uw maag. M et zo n h ark kunt u ook gaan vissen in dieper w ater, m aar dan m oet u aan de h a rk een n et bevestigen. Zo kunt u de h ark door h et bodem zand trek k e n d in teressan te bodem dieren verschalken. Luclitbedpomp met plasticslang en uitstroomsteentje. L uchtbedpom pjes zijn in allerlei u itvoeringen te koop. V erbind h ieraan een plastic luchtslang en een u itstro o m steentje. D u u rt de excursie lang en vreest u dat uw vangst van zuurstofgebrek zal om kom en, dan k u n t u m et deze ap p a ra tu u r heel eenvoudig zo af en toe een flinke lu c h t stroom door het w ater in de transportem m er blazen. Uw m oeite zal beloond w orden. Literatuur van de plaatselijke fauna en flora. Van vele gebieden bestaan handige zakboekjes, die u een in d ru k geven van de dieren- en w ierenrijkdom, die u k u n t v e r w achten. Z ulke boekjes scheppen ook de m ogelijkheid to t een contact tussen u en vissers. V ooral w anneer u de ta a l v an het b etreffen d e land niet spreekt. A an de hand v an afb eeldingen k u n t u vaak duidelijk m aken, w aar uw verlangens n aa r u itg aan en zij zullen uw bedoeling b eter begrijpen. Sigaren en sigaretten. Ook al rookt u zoals ik graag een pijp, stop toch w at cigaretten en sigaren in uw zijtas- U kunt er soms w onderen m ee doen. V ooral in h et b u ite n land w aar m en u graag voor een goede H ollandse sigaar ter w ille w il zijn. Ziet u iets in de hulp van k in d eren zonder direct aan kindarbeid te w illen denken neem t u dan rolletjes drop m ee als u n aar Joegoslavië gaat. Ze k en n en h et d aar niet, m aar zijn er toch gek op. Zeven voor h et uitzeven van bodem m onsters. E en re c h t A fb. 2 P lanktonnet. VÏTA M ARINA Zeebiologische documentatie oktober 1965 Veldwerk 8
hoekig houten raam w erk je bespannen m et nylon horrengaas is ideaal. H ierm ee k u n t u een af gebakend stu k je w ad of zandbodem op zijn soortenrijkdom en de q u an tite it van deze soorten onderzoeken. Ook te gebruiken voor h et zeven van verzam eld gruis, n ad at dit goed gedroogd is. Door zeven van verschillende m aasw ijdten boven elk aa r te m onteren, k u n t een m onster d irect op grootte u itso r teren, hetgeen veel tijd bespaart. O nder geruis v erstaat de malacoloog' de vele zeer kleine schelpensoorten die in gruisbankjes langs de vloedlijn af gezet w orden. Planktonnet. Voor hen die een studie m aken van h et eencellige en m eercellige plankton is een plankto n n et van nylon n atu u rlijk onontbeerlijk. M aar ook kan het helem aal geen kw aad om af en toe eens plankto n te gaan vissen voor uw aquarium - dieren. Vele planktonsoorten zullen het in h et aquarium niet uithouden, m aar inintussen zullen de planktoneters onder de aquarium dieren als mossels, oesters, m u iltjes e.d. u d an k b aar zijn. Zie afbeelding 2. Stevige spade of riek. Voor h et uitg raven van kokerw orm en, zeepieren en diep ingegraven schelpdieren. H et gereedschap m oet sterk zijn, w ant vaak zitten deze d ieren in slikgrond, die m oeilijk open te leggen is. Duikbril, snorkel en zwem vliezen. Deze m oderne ap p a ra te n stellen ons in sta a t m eer te leren k en n en van de onderw aterw ereld, terw ijl zij ook voor h et v e r zam elen van d ie re n op gro tere diepten h u n diensten bew ijzen. Duikapparatuur voor langduriger verblijf onder water. Wij verm eld en d it volledigheidshalve. P ersonen die m et deze ap p aratu u r kunnen- om gaan en in h et bezit erv an zijn, zullen deze zeker niet thuis laten. Een w aarschuw ing is hier op zijn plaats, w anneer u m een t dat een kind de w as kan doen en u zonder train in g en v akkundige instructie zom aar even m et d u ik ap p aratu u r k u n t m anipuleren. D u ik ap p aratu u r en foto/film cam era vorm en een unieke com binatie. L iever dan d u ik a p p aratu u r en harpoen. Deze laatste w illen wij n iet graag to t de v an g ap p aratu u r van een zeebioloog rekenen. SAM EN STELLING VAN DE EQUIPE M isschien v raag t u zich af w at u m et de sam enstelling van een equipe te m aken heeft, w aneer u van p lan b e n t om m et schepnet gew apend enkele u ren aan de kust door te brengen. H et antw oord hierop kan k o rt zijn. Niets! E ehter n iet zodra w ordt u begeleid door uw zoon of dochter, die ook belangstelling heeft voor de zeebiologie, of h e t begrip equipe k a n voor u v an w aard e zijn. Toen ik d it onderw erp in het totale onderw erp biologisch verzam elen inlaste heb ik eerlijk gezegd gedacht aan een b u itenlan d se vangreis, w aa ra an m eerd ere p erso nen deelnem en. Deze groep m ensen d ie n t in h et belang van het slagen van de tocht m et zorg te w orden sam engesteld, w il m en van een echte equipe kunnen spreken. D at de to c h t genoten voor alles in de m aterie zeebiologie geïnteresseerd m oeten zijn, is w el een allereerste eis. Zij zullen het geen opoffering vinden om u renlang gedurende de laag w atertijd op rotsen te vertoeven, w aar het vaak een hele k u n st is om je te k u n n en verplaatsen; zij zullen glibberpartijen in een slikkengebied n iet verfoeien; zij zullen niet w egens een snerpende O ostenw ind n aar huis verlangen, w anneer zij h u n blikken speurend langs de bekende O ostenw indgruisbankjes laten glijden. Zo n equ ip e vo rm t een eenheid m et p rim a sfeer, die u itein d elijk voor h e t beleven VITA M ARINA Zeebiologische documentatie oktober 1965 Veldwerk 9
van veel genoegen aan een verzam eltocht van enorm belang is. Nog ste rk e r gaat het begrip equipe spreken, w anneer een tocht n aar een ververw ij derde k u st op h et program m a staat. Dan zal naast de vele voorbereidingen op h et te rre in van de uitrusting, de reis er heen, h et inw innen van inlichtingen over de flora en de fauna, ook h et onderw erp taak v erdeling een rol gaan spelen. Ik d enk hierbij b.v. aan h et w isselen v an chauffeur, w anneer continu doorgereden w ordt, aan het in de equipe aanw ezig zijn v an een goede fotograaf e n /o f film er zodat goed foto- en /o f film w erk v an de flora, de fauna, h et veldw erk, de van g sten e.d. verzekerd is, alsm ede aan de w enselijkheid dat m eerdere personen de ta al van het land w aarh een de to cht voert, m achtig zijn. V oert de reis n aar afgelegen tropische gebieden, dan is het een u itstek end idee een arts m et zeebiologische belangstelling aan de équipe tóe te voegen. D enkt m en terplaatse een te n t als tijdelijk hotel te gebruiken, dan is een goede kok in de equipe v an levensbelang. W ordt een land bezocht w aar de autoservice niet ideaal genoem d m ag w orden, dan zal een m onteur in de equipe voor uitkom st kunnen zorgen, indien h et rollend m ateriaal niet m eer rollen wil. HET VERZAM ELEN TER PLA A TSE W anneer een beginner en een oude rot in het veldw erk beiden eenzelfde gedeelte van een strand, een rots of een havenhoofd bezoeken, zal de beginner zeker m et m inder vondsten en w aarnem ingen u it de bus kom en dan de m an of de vrouw die reeds lan g er m et h et b ijltje gehakt heeft. Nogal begrijpelijk zult u zeggen; hij doet het al zo veel ja re n langer. M aar w aarin schuilt dan zijn geluk? G elukjes vallen ons n atu u rlijk zo af en toe zeker w el eens in de schoot, m aar het zijn vele factoren van geheel andere aard, die hem die,v oorsprong bezorgen. N atu u rlijk h eeft hij door zijn vele v eldw erk een b etere k ijk gekregen op de v e r houdingen in het betreffende m ilieu. Een bepaald gebied b.v. een laagw atergebied in B retagne b etek ent voor hem een m ogelijkheid om bepaalde vertegenw oordigers uit de zeefauna en -flora te verschalken. Hij w eet u it erv arin g w elke diersoorten doorgaans in zo n typisch m ilieu leven. Hij kan deze kennis opgedaan hebben door het bestuderen van de lite ra tu u r of door naarstig speuren in elk verscholen hoekje. N aarm ate hij echter een grotere ervaring heeft, zal hij u soms m et des te m eer zekerheid k unen voorspellen w elke dieren w aa r te vin den zijn. Hij zal geen m osselen op de zandbodem gaan zoeken en geen T apijtschelp op de rotsen. Hij zoekt de Zonneroos in de zand/slikbodem, m aar de Z eedahlia in nauw e vaak donkere spleten of grotachtige uithollingen onder grote stenen. T ienarm ige inktvissen verw acht hij in de zeegrasvelden evenals de Z eestekelbaars, m aar de Slijm visjes w eet hij zeker p resen t in de plasjes tussen de rotsen. Nu w il ik u niet w anneer u nog geen of w einig veldw erk erv arin g heeft - de m ist insturen, door te zeggen dat u al doende m oet leren. Ik w il u een zo groot m ogelijk aan tal bronnen noem en, die u ech ter zelf zult m oeten aanboren. E r m oet iets, zo niet veel, zelf te o ntdekken overblijven. Hoe g ro ter ech ter reeds VITA M ARINA Zeebiologische documentatie oktober 1965 Veldwerk 10
uw soortenkennis is des te m eer zult u ontdekken, w ant laten wij b edenken dat vele dieren zich w ondergoed kunnen cam oufleren of door hun geringe afm eting nauw elijks in h e t oog vallen- Des te groter zal dan het genoegen zijn w anneer u zonder al te veel hulp van de oude ro tte n zelf reeds veel ontdekt. Een goede tip en niet alleen voor de beginners is om aantekeningen te m aken. N iet alleen de nam en van de gevangen dieren of de gevonden schelpen, m aar vooral ook enkele gegevens noteren, w aar u de dieren vond (in een spleet, in g e g raven in het zand van kleine plasjes, hoog op de rotsen, op R iem w iervoetje v a s t gehecht enz.). Hoe v ak er u dit doet, des te sneller zult u inzicht krijg en w elke d ie ren in een bepaald gebied een gem eenschap m et elk aar vorm en. Is het de bedoeling van de tocht dat de deelnem ers zo breed m ogelijk georiënteerd w illen w orden over de biologische bijzonderheden van het te bezoeken oord, dan is h et aanbevelensw aardig, zo niet noodzakelijk, d a t deelnem ers m et een gespecialiseerde belangstelling de equipe vorm en. N aast zeebiologen denken w e b.v. aan een botanicus, een algoloog, een geoloog, een zoöloog, terw ijl binnen de groep zeebiologen n atu u rlijk ook nog gedifferentieerd kan w orden in personen m et een belangstelling voor een speciaal gebied als: w eekdieren, vissen, kreeftachtigen, w orm en enz. W anneer dan elke specialist zich bereid v erk la art een rap p o rt sam en te stellen over zijn bevindingen, zijn vangsten, zijn ondervonden m oeilijkheden enz. enz., w ordt op die m anier een totaal verslag van de tocht bijeengebracht. De rapporten van de verschillende secties kunnen tenslotte verm enigvuldigd w orden en onder de deelnem ers verdeeld. H et zal duidelijk zijn dat n aarm ate de tocht m eer en m eer het k a ra k te r v an een expeditie gaat aannem en er steeds m eer gevraagd zal w orden van het geestelijke en fysieke k u n n en v an de deelnem ers. Men zal voor g ro tere m oeilijkheden kom en te staan die slechts in een h ech t te a m verband opgelost kunnen w orden. A fb. 3 Team w erk op de B re tonse kust. V an links naar rechts: scriptgirl, zoutgehaltem eter, te m peratuurm eter, in ven ta - risator van de flora en fauna van h et poeltje. VITA M ARINA - - Zeebiologische documentatie november 1965 Veldwerk 11
WAAR GAAN WE VERZAMELEN? W anneer w e de N ederlandse kust van Zuid n aar N oord aardrijkskundig bezien k u n n en w e spreken van een zandkust, m aar zeebiologisch bestaat hij u it veel m eer gebieden en gebiedjes, die elk hun eigen k a ra k te r dragen. M et de rotskust is het niet veel anders gesteld. Deze bestaat ook niet uitslu iten d u it aaneensluitende rotsform aties, m aar er tussen kunnen w e zand, slik of ro lste en - stran d en aantreffen. D aarom m een ik een aantal biotopen (levensgebieden) en vindplaatsen te m oeten opsom m en w aarh een h e t veldw erk ons leidt en die elk op zich bepaalde m ogelijkheden voor ons scheppen. A chtereenvolgens zal aandacht geschonken w o rd en aan: 1. Z andstranden 2. G olfbrekers en H avenhoofden, 3. Slikgebieden, 4. Dijken, 5. W iervelden, 6. L aagw atergebieden voor rotskusten, 7. H avens, 8- V ism arkten en visafslagen, 9. N ettendroogplaatsen, 10. D ekken v an traw lers, 11. De hoogzee- en de kustvisserij, 12. E nkele zeer bijzondere vindplaatsen. Zandtranden Z andstranden onderhevig aan een duidelijk eb en vloedverschil scheppen zowel voor de zeeaq u arian er als voor de m alacoloog goede verzam elm ogelijkheden. A fh an kelijk van de w in drich tin g w ijzigt zich h et k a ra k te r v an de aanspoelsellijn. Voor de kust van Zuid- en Noord-H olland geldt, dat w inden u it O ostelijke rich tin gen h et oppervlaktew ater zeew aarts stuw en, terw ijl daardoor een grondstroom kustw aarts stroom t. Deze grondstroom b ren g t de zandbodem in beweging, w aarin vele bodem dieren zoals tw eekleppige w eekdieren, zeeanem onen en w orm en een v erb lijfp laats hebben. Deze dieren alsm ede de op de bodem levende zeeorganism en als krabben, zeesterren enz. w orden door de stroom m eegevoerd en op het stran d gedeponeerd. A fb. 4 De strom ingen bij O ostenw ind. VITA M ARINA Zeebiologische documentatie november 1965 Veldwerk 12
A fb. 5 Na O ostenw ind. V ele doubletten Grote strandschelpen - M actra corallina cinerea M ontagu, H alf geknotte strandschelpen - Spisula su b tru n cata (Da Costa) alsm ede de fragiele za n d kokertjes van de w orm het G oudkam m e- tje - P ectin aria belg'ica (Pallas) karaktiseren de vloedlijn. V aak gaat dit levende m ateriaal vergezeld van afgerolde stukjes hout. Op het stran d ligt dit m ateriaal in grote hoeveelheden bijeengestuw d, vaak in de om geving v an een golfbreker. In d it m ateriaal kunnen beide verzam elaars een goede buit verw achten. Zeeaq u arian ers dienen wel goed te letten op eventueel beschadigde exem plaren, die in een aq u ariu m spoedig t,en gronde gaan. De dieren hebben door h et tra n sp o rt vaak ook door de vorst tijdens O ostenw ind in de w in ter veel te lijden gehad. De d ieren eerst in een goede q u aran tain eb ak ond erbren g en en k eu ren op hun k w a liteiten is w el aan te raden. Tussen het aangespoelde m ateriaal schuilen vaak grote hoeveelheden levende mollusken, die het er soms nog goed afgebracht hebben en dus n aar het aquarium k u n n en verhuizen. Voor de schelpencollectie zijn mooie doub letten van v ersch illen de soorten n atu u rlijk ook welkom. Tussen de grote aan tallen v an één soort o n tdekken w e ook nog w el eens v o rm afw ijkingen, die h et bew aren w aard zijn. G astropoda-b uikpotigen spoelen bij deze w ind ook vaak levend aan. Ze zijn dan te verzam elen m et het operculum. Bij O ostenw ind ontstaan ook vaak gruisbankjes die loodrecht op de k u strichting afgezet w orden. Zij w orden gekenm erkt door vele T epelhorens Polinices catena (Da Costa) en G lanzige Tepelhorens - Polinices polianus (Della C hiaje). Deze soorten zijn algem een voorkom end op ons strand, m aar tussen deze soorten w orden ook w el T rapgevels Lora turricula (M ontagu), W enteltrapjes Epitonium clathrus (L.) en heel zeldzaam ook w el eens een Spoelhoren Acteon tornatilis (L.) aangetroffen. Dit..gruis h erb erg t echter nog m eer interessante soorten. N eem een flinke zak vol mee naar huis om de inhoud na droging zeer secuur na te pluizen. W estenw inden deponeren allerlei drijvende voorw erpen op h et strand. V aak hoog tegen de duinenrij op in de zgn. sto rm lijn liggen balken, flessen, stu k k en kurk, VITA M ARINA Zeebiologische documentatie november 1965 Veldwerk 13
oude kisten en m anden. Soms is dit m ateriaal begroeid m et w ier, doorboord door P aalw orm Teredo navalis L. bezet m et E endenm ossels (kreeftachtige d ieren ) Lepas anatifera L. of het h erb e rg t in verscholen spleten m in der opvallende zeedieren, die vaak door het drijvende voorw erp over grote afstand w erden vervoerd. P eu ter Paalw orm en, kleine m ollusken of kreeftachtigen niet op h et stran d u it het su b straat (voorw erp, w aarop een organism e zich vasthecht). Op het m eest kritieke m om ent w aait de kostbare vondst weg en is verloren. P laats een substraat, dat lekk e r begroeid is thuis in een b ak m et zeew ater (een u itstro m er er bij om de d ie ren w at op v erh aal te brengen) en u zult zien d at h et su b straat nog m eer bevat dan u reeds op h et stran d ontdekte. W ie een onderzoek w il instellen n aar het dierenleven, d at zich in het droogvallende zand van het litto raal d.i. de kuststrook tussen de hoog- en laag w aterlijn ouhoudt, m oet de zeven te r hand nem en en op verschillende plaatsen eens een m onster nem en. Wie profijt wil hebben van de vloedlijn zal voor dat deel van de kust, hetw elk hij regelm atig bezoekt, m oeten uitm aken na w elke w ind het stran d de rijk ste oogst zal opleveren. E en en ander k an plaatselijk verschillen tengevolge v an bijzondere strom ingen, zandbanken, havenhoofden, p ieren e.d. Golfbrekers en havenhoofden G olfbrekers k u n n en leuke vondsten opleveren, m aar ook heb ik de e rv a rin g opged aa n dat d it m ilieu niet bij uitstek geschikt voor h et h erb erg en v an een u itg e breide fauna en flora. Voor vele dieren is het er door de heftige brandingsgolven veel te onrustig. Slechts die dieren die zich als echte brandingsdieren kenm erken zoals M osselen Mytilus edulis L. G ewone A lik ru ik Littorina littorea (L.) en Z eesterren Asterias rub en s L. zullen w e er m eestal w el in grote aa n ta lle n a a n treffen. K leine Z eeanjelieren Metridium senile (L.) alsm ede de S libanem onen- Sagartia elegans (D aleyll) zoeken vaak de luw zijde van de golfbreker op en zijn tussen de sten en of in de zandbodem van de kleine plasjes w el te vinden. De flora is vaak zeer arm en bestaat uit w at arm etierig D arm w ier Enteromorpha compressa (L.), dat tengevolge van de voortdurende branding nauw elijks tot ontw ikkeling kan kom en alsm ede dw ergvorm en van P u rp e rw ie r Porphyra umbilicalis (L.). H et fauna- en florabeeld van dit biotoop is dus nogal soortenarm zoals w e zien. H avenhoofden uit eigen erv arin g ken ik h et Scheveningse havenhoofd h et beste bieden over h et algem een b etere verzam elkansen. Deze kunstw erken, strekken zich n iet alleen w at verd er in zee uit, m aar verschaffen b etere schuilm ogelijkheden voor de dieren. De havenhoofden zijn hoger, de rotsblokken die de gem etselde m u ren aan de voet om geven groter, zodat vrij luw e plaatsen ontstaan, w aar de dieren een beter levensm ilieu geschapen w ordt. D it is ook duidelijk m erk b aar in h e t verschil tu s sen de flora en fauna aan de b u iten - en de binnenzijde van de hoofden. H et is bepaald in terressan t om tijdens het veldw erk eens een vergelijkingsonderzoekje in te stellen door het b etreffen d e havenhoofd aan alle k an ten aan een in v en tarisatie te onderw erpen. V IT A M A R IN A - Z eebiologische docum entatie november 1965 V eldw erk 14
Vele zeedieren schuilen onder grote rotsblokken weg tegen al te sterke zonbestraling, b ran d in g of te felle belichting. D it w etende onderzoeken we dus vooral alle spelonken, vaak tastend m et de hand langs de onderkant van de stenen. S chrik niet w anneer een verdekt opgestelde S tra n d k ra b Carcinus maenas (L.) u plotseling een hand w il geven. Zeeanem onen m et ingetrokken tentakels voelen als geleiballetjes aan en m oeten vaak op gevoel van de steen losgepeuterd w orden. S libanem onen Sagartia eleg-ans (D alyell) kom en tussen de spleten van de stenen u it tegen het d onker w orden of ze bew onen schaduw rijke plaatsen. H avenhoofden en ook dijken bieden gelegenheid tot een onderzoek n aar de zonering in de fauna en flora. Ook in v ertik ale richting vertoont een hav enm u u r zeer specifieke dieren- en w ierengem eenschappen, vertegenw oordigd in v aak scherp v an elk aa r gescheiden zones. Een regelm atig bezoek b.v. een ja a r lang aan een dergelijk gebied geeft ons een in d ru k v an de tijdelijke of p erm an en te aanw ezigheid van dieren en w ieren. Slikgebieden In de W addenzee, de Zeeuw se w ateren en plaatselijk hier en daar langs de kust van Zuid- en N oord-h olland kom en grotere of kleinere slikgebieden voor. Het ru stig e w ate r geeft het slib de kans om te bezinken. H ierdoor w ordt een specifiek levensm ilieu geschapen voor een specifieke groep van slikbew onende dieren. Bij laagw ater kunnen we deze droogvallende slikken betreden en ons verw onderen over d e leegheid van een d erg elijk e zeebodem. O p pervlakkig gezien lijk t zo n gebied nauw elijks d ierenlev en te bevatten. De d ierenw ereld op het slik groepeert zich vooral rond stenen of steengroeperingen die h er en der over h et w ad vespreid liggen. De stenen zijn vaak m et w ieren b.v. K notsw ier Ascophyllum nodosum (L.) begroeid alsm ede m et de Zeepok Balanus balanoides (L.) en /o f de K ruisridderszeepok Elminius modestus D arw in. De laatste soort is sinds enkele ja re n een nieuw e soort voor de N ed erlandse fauna. Hij is afkom stig u it N ieuw Zeeland. Op de dus spaarzaam aanw ezige su b straten b-v. ook gebroken dakpannen in het Zeeuw se oestergebied - concentreren zich bij eb vele A likruiken Littorrina littorea (L.) en S trandkrabben Carcinus maenas (L.). Ook m ossel- en oesterbanken scheppen beschuttingsm ogelijkheden voor de op de bodem levende dieren. Vissen als P u itaal Zoarces viviparus (L.), B otervis Centronotus gunnellus (L.) en Zeedonderpad Cottus scorpius (L.) schuilen onder de w ieren of tussen de rechtopstaande dakpannen van de oesterbanken. E chter voor nog veel m eer lagere d ie re n vorm en de stenen, dakpannen e n /o f w ieren een goede stevige ondergrond. We noem en slechts P aarse geleikorst Botryllus schlosseri (P allas) en de Z eedruif Molgula tubifera (O ersted) als tw ee v e r tegenw oordigers van de groep der M anteldieren Tunicata, de Vijgspons Sycon ciliatum (F abricius) en H ydroidpolypensoorten. De ogenschijnlijk levenloze slikbodem b lijk t zeer rijk aan organism en te zijn. w an n eer we m et een spade gaan spitten. De Zeepier Arenicola marina (L.) g raaft zijn U -vorm ige gang, aan het eind w aarvan de uitw erpselen als sliksliertjes de aanw ezigheid van het dier v erraden. V erschillende w eek dieren zijn typische slikbew oners. Ingegraven leven de P latte VITA M ARINA Zeebiologische documentatie november 1965 Veldwerk 15
A fb. e E nkele typische b ew o ners van de slikbodem. H alf ingegraven: Strandgaper - M ya a re - n aria L. M iddenrechts: doublet platte slijkgaper - S crobicularia plana (Da Costa). In lin ker en rechter bovenhoek: sliksliertjes (faecaliën) van de Zeepier - A renicola m arina (L.). slijkschelp Scrobicularia plana (Da C osta), de S tran d g ap er Mya arenaria L. de Ovale slijkschelp Lutraria lutraria (L.) e.a. H et O pgezw ollen w adslakje Hydrobia ulvae (P ennan t) leeft in onnoem elijke aantallen op de bodem bij eb en vlak onder de oppervlakte bij vloed. De bezetting per v ierk an te m eter k an m eer dan 50.000 ex. bedragen. Zeven van de slikbodem en het onderzoeken v an elke w ieren- of sten en co n cen tratie is dus hier het devies. O ppassen voor v errad e rlijk snel opkom end w ater. L et daarbij op de plaatselijke bevolking. W anneer deze h et w ad of h et laagw atergebied (b.v. in B retagne) v erlaten, 'keer dan ook n aar de vaste w al terug. V eiligheid voor alles. Ga ook nooit alleen. S likgronden en d rijf zandgebieden k u n n en levensgevaarlijk zijn. Een tochtgenoot kan u u it een netelige positie bevrijden of indien nodig hulp gaan halen. Dijken Veel van w at reeds bij havenhoofden en golfbrekers is gezegd geldt ook voor de dijken, w aarben w e aan de Zeeuw se dijken en die van de W addenzee in de eerste plaats denken. V ooral bij zeer laag w ater kunnen dijkglooiingen een interessante fauna vrijgeven. We zoeken w eer tussen de stenen, onder de stenen alsm ede tussen h et aanspoelsel, d at bij eb aan de dijkvoet b lijft liggen. Een lijstje van te verw achten dieren m ag een in d ru k geven van de rijkdom aan leven. Stekelhuidigen: Holtedieren: Weekdieren: K leine zeeappel Psammechinus m iliaris (G m elin), B rokkelster Ophiothrix fragilis (A bildgaard) v aak verscholen in Broodspons Halichondria panicea (P allas), Gewone zeester Asterias rubens L. v aak in regeneratievorm en. Z eedahlia Tealia felina (L.) W eduwe roos Actinothoë anguicoma (Price), G olfbrekeranem oontje Diadumene sincta (Stephenson) en Z eeanjelier Metridium senile (L.), Ruwe A likruik Littorina saxatilis rudis (M aton), M u iltjeskettingen Crepidula fornicata (L.), V IT A M ARINA Z eebiologische docum entatie november 1965 V eldw erk 16
Stom pe alik ru ik Littorina obtusata littoralis (L.), W ulk Buccinum undatum L. evenals de gele eierkapsels, Mossel Mytilus edulis L-, Tapijtschelp Venerupis pullastra (M ontagu) m eestal in oude boorgangen in aangespoeld h o u t of veenbonken, V lokkige naaktsla'k Aeolidia papillosa (L.) en A sgrauw e keverslak Lepidochitona cinereus (L.), Kreeftachtigen: S teu rk ra b Palaemonetes elegans Rathke, S tran d k rab Carcinus maenas (L.) en H erem ietk reeft Pagurus bem hardus (L.), Zeespinnen: M ichelinm annetje Pycnogonum littorale (S tröm ). M et dit lijstje zijn zeker nog lang niet alle dieren de revue gepasseerd, die u in het rijk e Zeeuw se en W addengebied k u n t verw achten. Ook de verschillende w iersoorten die v aak van dieper w a te r op h et dijklichaam aanspoelen, zijn h et bekijken, verzam elen en d rogen zeker w aard. W iervelden Ons land is niet erg rijk aan uitgestrekte w iervelden en zeker geen w iervelden, die gem akkelijk b ereik b aar zijn. M et behulp van een dreg aan een stevige lijn kunnen w e trach ten om v an af de w al w ieren los te trekk en. W iervelden herbergen w eer een typische fauna. Deze kunnen w e h et b este leren ken n en in de uitg estrek te w iervelden van B retagne, die bij eb geheel of gedeeltelijk droogvallen. Op en tussen h et w ier zoeken verschillende k ree fta ch tig en en vissoorten een goede bescherm ing tegen vijand en. Ze zijn v aak zo goed gecam oufleerd, d at we m oeite zullen hebben ze in de w ierenw irw a r te ontdekken. E en p lu k w ier uitspoelen in een bak m et zeew ater levert vaak goede resu lta te n op. B epaalde w iersoorten herbergen zeer specifieke m ollusken. Op de stelen van V ingerw ier Laminaria digitata (Huds.) kom t Helcion pellucidum (L.) voor. G ezaagde zeeeik Fucus serratus L. is het geliefde su b stra at voor de Stom pe a lik ru ik Littorina obtusata littoralis (L.) terw ijl b.v. het w ier Cystoseira spec. v aa k stikvol zit m et h et kleine slakje Rissoa membranacea (J. A dam s). H oew el het Zeegras Zostera marina en het Dwegzeegras Zostera nana R oth niet tot de w ieren behoren, m aar tot de zaadplanten, w illen w e toch de zeegrasvelden, w aaraan B retagne nog zo rijk is, gelijktrekken m et de w iervelden. Ook h et zeegras k en t w eer een typische fauna. V eelvuldig kom t daarin de Tienarm ige inktvis Sepia officinalis L. voor, die aan de stengels van h e t zeegras h aar zw arte eieren afzet. L ipvissen Labridae kom en veel in het zeegras voor, m aar echte zeegrasvissen zijn de Z eestekelbaars Spinachia spinachia (L.), de T rom petzeenaald Siphonostoma typhle (L.), de Zeenaald Nerophis lumbriciformis (P e n n an t), d e G rote zeenaald Syngnathus acus L. en de Z eeonderpad Cottus bubalis. M et een groot schepnet liefst een duw net zoals d a t in de F ran se b ad p laatsen te koop is gaan w e zo snel m ogelijk door het zeegras, h etg een n iet altijd zo eenvoudig is, om dat h et dichte zeegrasveld veel w eerstand biedt. V IT A M A R IN A Zeebiologische docum entatie december 1965 V eldw erk 17
E en groot sleepnet is h ier nog b eter op zijn plaats. Een n ach telijk e v ispartij in h e t zeegrasveld is zéker aan te raden. U it eigen e rv a rin g w eet ik d at de vang sten v aak zeer overvloedig k u n n en zijn. Zo n n ach telijke vispartij v raa g t team w erk. E én of tw ee p ersonen vissen en dep o n ere n d e vangst u it h et net op een uitgespreide plasticlap. E en an d er schijnt m et een flin k e sterke zaklantaarn op de vangst die w riem elt en k la p p ert d at h e t een lu st is. Iem and die goed thuis is m et de verschillende soorten doet h et sorteerw erk. De overschietende vangst w ordt w eer in zee teruggezet. G een d ieren een ellendige dood bezorgen door ze achteloos op h et droge te la te n liggen! O ppassen dat er in het duister geen m aterialen v erlo ren gaan. Em m ers, tassen, trek lijn en, schepnetten steeds goed bij elk aar houden. Indien de visserij enige u ren duurt, zal een voetluchtpom p, die de vissen regelm atig v an verse zuu rsto f k an voorzien, zéker van pas kom en, terw ijl voor d e h ard e w e r k ers aan h e t eind v an de soms koude nacht een alcoholische v ersterk in g of een hete kop koffie zeker w elkom zal zijn. H et is w ellicht w enselijk tijdens een dagexcursie eerst h et te rre in te leren k e n nen. D an kunnen we s nachts bekend zijn m et diepe geulen of andere obstakels, te rw ijl w e dan ook de begrenzing van h et zeegras- of w ierveld reeds k u n n en b e palen. Loop zeker s nachts n iet op blote voeten. In de eerste plaats w o rd t het doorgaans veel te koud aan de voeten, terw ijl het gevaar groot is d at w e onze voeten aan obstakels en afval bezeren. Laagwatergebieden voor rotskusten. Deze k e n n e n w e in ons land niet en m ijn erv arin g en zijn dus grotendeels gebaseerd op v eld w erk langs de B retonse kusten gedurende vele jaren. Ik geloof w el dat we mogen zeggen dat de laagw atergebieden de rijk ste excursiete rre in e n zijn, vooral in B retagne w aar een enorm groot eb en vloed verschil heerst. B etreft h et een steile kust van rotsen die d irect u it het w ate r oprijzen, dan k an op zo n plaats een prachtige studie gem aakt w orden van de verschillende zo neringen in de fau n a en flora, die dan optreden. G aat het echter om een la n g zaam afhellende zandbodem m et h ier en daar verspreide rotspartijen, dan vallen bij eb enorm grote gebieden droog, die v aa k verschillende typische m ilieus vertonen. Ik h e rin n e r mij zo n gebied bij St. Ja c u t aan de noordkust van B retagne. D aarin tre ffe n wij poeltjes tussen de rotsen, zandbodem m et geulen, zeegrasveld en, u itgesproken slikgebieden en in vele kleine b aa itjes in teressan te vloedlijnen. H et la a t zich aanhoren dat een dergelijk gevarieerd te rre in enorm attractief is voor de zeebioloog. Al de genoem de m ilieus bezitten elk h u n k arak teristiek e dieren- en w ierenw ereld. Deze in hun details te le re n k ennen is de grote charm e v an h et veldw erk. E en bezoek aan een dergelijk te rrein m aar d it geldt even goed voor elk laagw atergebied kan het beste plaatsvinden ongeveer 3 dagen n a volle m aan, w ant dan b e re ik t h et w ate r zijn laagste stand. Indien U op zo n dag m et vallend w ate r begint aan Uw speurtochten, k u n t U u ren lan g n aar h arte lu st verzam elen, w aarnem en, en fotograferen. U kom t m isschien w el handen te k o rt om alle ap p a ratu u r te vervoeren. De n etten om in grote en kleine plassen n a a r ach terg eblev en vissen en k ree fta ch tig en te VITA M ARINA Zeebiologische documentatie december 1965 Veldwerk 18
Afb. 7 Schaalhorens Patella vulgata L. zijn echt geen zeldzaam heden op de Franse rotskust. S te vig vastgezogen doorstaan zij de heftige branding. jagen, de zeef om een stukje zand- en slikbodem op h u n levende in v en taris te onderzoeken, em m ers om de levende vangst te vervoeren, plasticzakken om allerlei levende ditjes en datjes gescheiden te vervoeren, zoals zeeanem onen, w orm en, levende w eekdieren, e.d., de cam era(s) en niet te vergeten een h apje eten, fru it en een drarik. Om in h et slik levende w eekdieren te bem achtigen zoals de P holade Pholas dactylus L. of de W itte Boorm ossel Barnea candida (L.) zult U een stevige spade m oeten m eenem en, w ant vooral de eerste kan w el m eer dan 30 cm diep zitten. T reft U ergens een mooi vloedlijntje w aarin vele kleine m olluskensoorten aa n wezig zijn, verlies Uw tijd dan niet door deze te r plaatse te gaan verzam elen. Schep dan liever een stevige ju te zak of een em m er vol m et d it v erru k k elijk e gruis. Na drogen en zeven is het een: prachtige vrijetijdsbesteding vooral voor de w interavonden om u it d it gruis zo n 30 40 kleine soorten te voorschijn te peuteren. Rissoa, A lvania, Cingula, Lacuna en nog vele andere soorten kunnen m assaal in zulk horentjesgruis aanw ezig zijn. D enkt U w el aan het goede vindplaatsetik et? W anneer U zo n m arienparadijs voor het eerst bezoekt zal Uw w erkw ijze w el een w at ongecoördineerd k a ra k te r dragen. U re n t v a n e e n prachtige groep schaalhorens Patella Vulgata L. n aar een k le u rrijk tu in tje zee-anem onen, afgaande op de enthousiaste uitro epen v a n Uw tochtgenoten, die elk steeds w eer iets nieuw s ontdekken. U blijft m isschien te dicht bij de kust vertoeven in plaats van m et het vallende w ater m ee te gaan. U k u n t ook nog zo m oeilijk volgens een bepaald plan w erken, om dat alles nog zo nieuw voor U is. U k en t het te rrein en zijn m ogelijkheden nog niet en d at m aak t h et zo m oeilijk. Bezoekt U echter enkele dagen (of jaren!) achtereen dezelfde vindplaats, dan w eet U al b eter w aar U mee beginnen moet. W elke plaatsen h et la atste droogvallen, w elke gedeelten erg tegenvallen, w elk gedeelte vooral bij het allerlaagste w ate r in teressan t is enz. enz. Door een veelvuldig bezoek aan een bepaald gebied, raak t U er thuis en le ert zo elk hoekje en g aatje kennen. VITA M ARINA Zeebiologische documentatie december 1965 Veldwerk 19
Afb. 8 In h et laagw atergebied van de B retonse kust. De persoon rechts h eeft ju ist h e t grote duw net gehanteerd en onderzo e kt nu de vangst. O ver enkele uren staat op deze zelfde plaats 6-8 m eter water! Z eker m oet U dus acht slaan op die vindplaatsen, die slechts bij het allerlaagste w ater droogvallen. Deze w orden door de toeristen het m inst v aak bezocht, zijn dus h et ongereptst en bieden de mooiste kans. In zo n gebied stenen 'keren, is een feest, al kost zo n karw ei U w el rugpijn en ontvelde handen. U ontdekt dan dieren, die U in de m eeste gevallen niet in h et litto raal aan tre ft zoals M anteldieren Tunicata, M osdiertjes Bryozoa, bepaalde S tekelhuidigen als H aarsterren Crinoidea, K everslakken als Acanthochitona communis (Risso), K okerw orm en zoals Spirographis spallanzani Viviani, terw ijl van de vele w eekdieren genoem d m oeten w orden: Chlamys varia (L.), en Chlamys distorta (Da Costa), Trivia arctica (M ontagu) en Trivia monacha (Da Costa.) H eel interessant is h et om juist in dit ongerepte gebied b.v. eens heel nauw keurig te le tte n op de sam enstelling van de fauna, die onder grote stenen leeft. M aakt hierv an eens m ilieufoto s (in kleur) of schetsen o m tre n t de plaatsverdeling v an de versch illen de diersoorten over de steenoppervlakte. Ook de w ieren zijn op deze plaatsen vaak van uitzonderlijke schoonheid. V ooral als het w ater zo laag gevallen is dat U in de roodw ierzone k unt w erken. V erzam el eens w at verschillende soorten. U k u n t er een prachtig h erb ariu m v an aanleggen, w aarbij de k le u r v an de w ieren heel mooi b ew aard blijft. Ik k an U verzekeren dat deze laagw atergebieden voor mij paradijsjes betekenen, w aa rin ik n iet uitg ekek en raak. W el één beleefd doch zeer dringend verzoek: Legt U de stenen w eer in h u n oude stand terug. De dieren die e r onder leven zullen U er zeer d ankbaar voor zijn. V ooral zij die door hun vastzittende leefw ijze niet m eer van standplaats kunnen w isselen. Havens H avens en hier w orden n atu u rlijk vissershavens bedoeld hebben een enorm e aan trek k in g sk rach t voor zee-aquarianers zowel als schelpenverzam elaars. H ier toch k u n n en im m ers contacten gelegd w orden tussen ons en de bem anningen van de vissersschepen. Voor goede w oorden, sigaren en geld kunnen wij hen bew egen om op de eerstvolgende reis eens iets v an h et puf bodem vuil voor ons VITA M ARINA Zeebiologische documentatie december 1965 V eldwerk 20
terzijde te houden. Veel prachtig m ateriaal w o rd t op de schokkers en traw lers als w aardeloos w eer overboord geschept. Schelpen, zeeanem onen, begroeide ste n en, krabbensoorten uit diep w ater, zeldzam e zeesterren, h et zijn door ons vurig begeerde dieren. H et is niet eenvoudig om vissers w arm te laten lopen voor d it bodem vuil, m a ar door hen eens iets bijzonders v an deze dieren te v e r tellen, tijdens een lekkere bak koffie in het vooronder, k u n n en wij toch w el in de loop der tijd hun belangstelling voor deze zaken w ak k er roepen. In vreem de havens w o rd t dat m oeilijker. V ooral w anneer veel toeristen de havens en visafslagen bezoeken. D an is er m et goede w oorden n iet veel m eer te bereiken. D an zu lt U to t aank o pen m oeten overgaan. N eem in een vreem d land een geïllustreerd boekje over zeedieren m ee en laat h et de vissers zien. U k u n t hen dan aanw ijzen w aa rn a ar U w b elangstelling u itgaat, in d ien U de lan d staal n iet m achtig bent. B epaald een goede kans op leuke vondsten m aak t U w an n eer de schepen b in n e n lopen m et h u n laatste trek nog aan boord. H iertussen b ev in d t zich dus nog veel bodem vuil en op verzoek zult U w el w at tussen de vangst m ogen snuffelen. Loop de m ensen echter n iet in de weg, w ant d an staat U w eer gauw op de w al in p laats v an aan dek. In de h av en v an T riest heb ik lang op m ijn k n ieën over het d ek van een v issersboot rondgekropen. Tussen de naden van de planken het w as een oude schuit vond ik enkele S toottanden! Ook op de N ederlandse traw lers kunnen w e nog w el eens zeldzam e schelpensoorten vinden zoals N oordhorens Neptunea antiqua (L.), S lanke N oordhoren Colus gracilis (Da Costa), Pelikaanvoetjes Aporrhais perpelicani quadrifidus Da Costa. De laatste ja re n w ordt echter de kans op schelpenm ateriaal aan dek van traw lers steeds geringer. Dit kom t door de gem oderniseerde vism ethoden, w aarbij h et net zo lu ch tig over de zeebodem getro kk en w o rd t d at nauw elijks bodem dieren v e r schalkt w orden. H et k w eken van een goede relatie aan boord is w el de beste kans op buit. Vism arkten en visafslagen V ism arkten zijn vooral in het buitenland b.v. F ra n k rijk het bezoeken w aard, om dat in het buitenland veel m eer zeedieren gegeten w orden dan in ons land. Vele vis- en schelpdiersoorten liggen in bonte sortering uitgestald. In de H allen van P arijs k u n t U b.v. Pecten maximus maximus (L.), V enerupis aurea aurea (G m elin), Venus verrucosa L., Venus mercenaria L. en nog wel andere soorten p er kilo kopen. H elaas zonder vindplaatsetiket. In een kleine Spaanse haven kreeg ik verschillende k rabbensoorten voor niets. Ze gingen w el gepaard m et een m edelijdende blik van de vissers; zo van: dat zo n grote v en t n u zo blij k an zijn m et een p aa r krabbetjes! B ezoek als h et k an iedere dag de v ism ark t of de afslag, w an t de aanvoeren zijn zeer w isselend afhankelijk v an de visgrond en de kans op iets bijzonders k an er dus elke dag zijn. Nettendroogplaatsen Langs de B retonse- en de M iddellandse zeekust bezocht ik vaak ook de plaatsen w aa r de n etten te drogen gehangen w orden. D aar liggen nog w el eens schelpen V ITA M ARINA Zeebiologische documentatie december 1965 Veldwerk 21
die in de n etten zijn blijven hangen, m aar bij droging er u it vallen. N atu u rlijk is de vindplaats onbekend, hetgeen w el jam m er is. H et zijn n atu u rlijk n iet de ideaalste vindplaatsen, m aar een verzam elaar grijpt elke kans aan. De hoogzee- en de kustvisserij H et dierenm ateriaal, dat w e in de havens aan boord van vissersschepen kunnen aantreffen is in de m eeste gevallen al dood of in een zeer slechte toestand. Voor het aq u ariu m zullen we d aar dus geen m ooie aanw insten v an te verw achten hebben. Om d ie re n u it volle zee te bem achtigen, w aara an U anders zo m oeilijk k u n t kom en, m oet U een zo groot m ogelijke bun aan boord m eegeven. Deze m oet goed afsluitbaar zijn, tegen een flinke stoot k u n n en en roestvrij zijn. Tegenw oordig zijn m ooie p lastic containers te koop in zeshoekige vorm, die m et een groot schroefdeksel gesloten kunnen w orden. P robeer nu een v an de bem anningsleden bereid te vinden om en'kele vissoorten, zeesterren of kreeftachtigen voor U u it de van g st te zoeken. L aa t hij vooral n iet te veel in de b u n doen. Wijs hem ook op h et regelm atig v erversen v an h et w ater. U begrijpt d a t het niet eenvoudig is vissers hiertoe te bew egen, w an t zij hebben w el iets an ders te doen. D aarom is het zelf m eegaan te r visserij n a tu u rlijk altijd effectvoller. U k u n t dan zelf U w zaak jes regelen en verzorgen. E en tocht m et een traw ler die voor 10 14 dagen u it gaat of een k o rtere reis m et een ku stvisser (soms m aar 1 dag) is d an de aangew ezen weg. N eem in zo n geval voldoende em m ers, potten, form aline, plasticzakken e.d. mee. U w eet nooit hoe rijk de v an g st kan w orden. D enk ook aan practische en w inddichte kleding. H et is bijna altijd koud op zee. O verleg een en ander m aar m et de schipper. Hij is de vakm an. H et leven aan boord is h ard, rauw, smerig, n at en koud. L aat U echter hierdoor n ie t ontm oedigen. E en goede van gst m aak t alles w eer goed. Enkele bijzondere vindplaatsen In F ra n k rijk vooral in B retagne verzam elt de bevolking w ier als m eststof. Deze bij eb v erg aarde w ieren w orden op hopen gedroogd. Ook bij deze droogplaatsen verzam elde ik vele schelpensoorten, d ie tussen de w ieren geleefd hadden. In m agen van Rose K am sterren Astropecten irregularis (P e n n an t) k u n t U vele kleine soorten m ollusken aantreffen. Soms spoelen K am sterren m assaal aan en d a t is d an d e 'kans om d e dode dieren op h u n m aaginhoud te onderzoeken. In de m antel (tunica) van M anteldieren tro f ik v aak M usculus-soorten aan, die geheel in h e t w eefsel w aren ingekapseld. Tussen de stekels van Zeeappels b.v. de E etbare Zeeappel Echinus esculentus L. kom t een slakje Perseneeria stylifera (T urt.) voor, d a t in sym biose m e t deze zeeappel b lijk t te leven. Ook vissenm agen leveren vaak m ollusken op. Ze v ertellen ons tevens iets o m trent het n atu u rlijk e voedsel van de betreffende vissen. VITA M ARINA Zeebiologische documentatie december 1965 Veldwerk 22