3. Voeding Een gezonde voeding is een van de uitgangspunten voor het goed functioneren van het lichaam. In dit gezondheidsprofiel wordt op een aantal aspecten van voeding ingegaan. Hoewel dit geen totaalbeeld geeft van de voedselconsumptie van de Friese jeugd, geeft het wel een beeld van het percentage jeugdigen met een ongezond voedingspatroon dat mogelijk een nadelig effect heeft op de gezondheid. De focus in dit gezondheidsprofiel ligt op: Ontbijtgedrag, omdat niet-ontbijten het risico op overgewicht vergroot. Bovendien is aangetoond dat ontbijten essentieel is om het lichaam aan het begin van de dag van de gewenste energie te voorzien. Groente- en fruitconsumptie, omdat deze voedingsmiddelen belangrijke essentiële voedingsstoffen bevatten. Ontbijtgedrag en de consumptie van groente en fruit zijn wellicht belangrijke voorspellers van een (on)gezond voedingspatroon (Rampersaud et al. 2005). De informatie weergegeven in dit gezondheidsprofiel is voor een belangrijk deel gebaseerd op het onderzoek GO Jeugd 2004 en het onderzoek Groep 7 schooljaar 2003-2004. De resultaten uit GO Jeugd 2004 hebben betrekking op jongeren in de leeftijd van 13 tot en met 18 jaar, in het vervolg aangeduid als jongeren. De resultaten uit het onderzoek Groep 7 schooljaar 2003-2004 hebben betrekking op kinderen uit groep 7 (bao) in de leeftijd van 10-11 jaar, in het vervolg aangeduid als kinderen. Indien andere onderzoeksbronnen zijn geraadpleegd, dan staat dit in de tekst vermeld. 3.1 Ontbijt 92% van de kinderen ontbijt vrijwel iedere dag; 4% ontbijt maximaal 3 keer. Naarmate jeugdigen ouder worden, ontbijten zij minder vaak. Van de jongeren van 13 tot en met 18 jaar ontbijt 73% vrijwel iedere dag. 14% ontbijt maximaal drie (fig. 1). 100 80 Ontbijt 100 80 Broodmaaltijd 100 80 Warme maaltijd 60 % 40 60 % 40 60 % 40 20 20 20 0 0-3 4-5 6-7 0 0-3 4-5 6-7 0 0-3 4-5 6-7 kinderen Groep 7 schooljaar 2003-2004 jongeren GO Jeugd 2004 Figuur 1. Hoofdmaaltijden. Percentage kinderen en jongeren in Friesland naar frequentie van gebruik van ontbijt, broodmaaltijd en warme maaltijd. (GGD Fryslân Groep 7 schooljaar 2003-2004; GO Jeugd 2004) GGD Fryslân 1 Jeugd
Zowel kinderen als jongeren slaan de broodmaaltijd 1 en warme maaltijd minder vaak over dan het ontbijt. 96% van de kinderen neemt vrijwel iedere dag een broodmaaltijd. 1% doet dit maximaal 3 keer. Van de jongeren neemt 77% vrijwel iedere dag een broodmaaltijd, terwijl 7% dit hooguit drie doet. 96% van de kinderen gebruikt vrijwel iedere dag een warme maaltijd. Minder dan 1% van de kinderen eet maximaal drie keer een warme maaltijd. Van de jongeren eet 92% vrijwel dagelijks een warme maaltijd. Minder dan 2% van de jongeren neemt op hooguit drie van de week een warme maaltijd (figuur 1). 88% van de kinderen neemt vrijwel iedere dag een ontbijt, broodmaaltijd en warme maaltijd. Bij jongeren is dit ongeveer 61%. (GGD Fryslân: Groep 7 schooljaar 2003-2004; GO Jeugd 2004). 3.2 Groente en fruit Van de jongeren van 13 tot en met 18 jaar eet ongeveer de helft iedere dag groente. Bijna twee derde van de kinderen eet iedere dag groente. 68% van de jongeren eet iedere dag fruit. Van de jongeren die iedere dag fruit eten, haalt bijna één derde de norm voor fruitconsumptie van het Voedingscentrum, namelijk 2 stuks fruit per dag. Het percentage jongeren in de hele groep dat voldoet aan de norm voor fruitconsumptie is 11%. Van de kinderen voldoet bijna een kwart aan de norm van 2 stuks fruit per dag. 8% van de jongeren eet vrijwel dagelijks zowel groente als 2 stuks fruit. Bij de kinderen is dit 19% (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004; Groep 7 schooljaar 2003-2004). Uit landelijk onderzoek blijkt dat de groente- en fruitconsumptie van jongeren iets ongunstiger is in vergelijking met de algehele bevolking. Bovendien blijkt de trend in groenteen fruitconsumptie onder jongeren zich de afgelopen 10 jaar ongunstig te ontwikkelen (Van Oers et al. 2002). 3.3 Gezonde voeding 7% van de jongeren heeft een gezond voedingspatroon 2. Dat wil zeggen dat zij vrijwel iedere dag ontbijten, groente eten en twee stuks fruit eten. 37% van de jongeren heeft een matig gezond voedingspatroon, terwijl ruim de helft van de jongeren een ongezond voedingspatroon heeft (figuur 2). 1 Met broodmaaltijd wordt doorgaans de lunch bedoeld. 2 Het voedingpatroon is ingedeeld op basis van de items ontbijt, groenteconsumptie en consumptie van twee stuks fruit. Er is sprake van gezonde voeding indien de 3 genoemde items vrijwel iedere dag worden gebruikt. Er is sprake van matig gezonde voeding, indien 2 van de 3 items vrijwel iedere dag worden gebruikt. Er is sprake van ongezonde voeding indien hooguit 1 van de 3 items vrijwel iedere dag wordt gebruikt. GGD Fryslân 2 Jeugd
kinderen 19% 35% jongeren 7% gezonde voeding 56% 37% matig gezonde voeding ongezonde voeding 46% Figuur 2. Voedingspatroon 2 van kinderen en jongeren in Friesland (GO Jeugd 2004; Groep 7 schooljaar 2003-2004) Het voedingspatroon van kinderen is over het algemeen gezonder dan dat van jongeren, zoals blijkt uit figuur 2. Binnen de groep jongeren van 13 tot en met 18 jaar is er geen trend te zien in een mogelijk (on)gunstig verloop van het voedingspatroon. Aspecten van voeding uitgesplitst naar verschillende achtergrondkenmerken In tabel 1 staan vier aspecten van voeding uitgesplitst naar verschillende kenmerken van jongeren. Hieruit blijkt: Dat meer meisjes dan jongens het ontbijt wel eens overslaan. Dat meer jongeren met een lager opleidingsniveau het ontbijt wel eens overslaan en minder vaak groenten eten dan jongeren met een hoger onderwijsniveau. Over het algemeen hebben jongeren met een lager opleidingsniveau een ongezonder voedingspatroon dan jongeren met een hoger opleidingsniveau. Dat meer jongeren met laagopgeleide ouders het ontbijt wel eens overslaan dan jongeren met hoogopgeleide ouders. Bovendien eten jongeren met laagopgeleide ouders minder vaak groenten dan jongeren met hoogopgeleide ouders. Over het algemeen hebben jongeren met laagopgeleide ouders een ongezonder voedingspatroon dan jongeren met hoogopgeleide ouders. Dat meer jongeren van wie de ouder(s) geen regelmatig inkomen heeft, het ontbijt wel eens overslaan dan jongeren van wie minimaal 1 ouder een regelmatig inkomen heeft. Over het algemeen hebben jongeren van wie de ouder(s) geen regelmatig inkomen heeft, een ongezonder voedingspatroon dan jongeren van wie minimaal 1 ouder een regelmatig inkomen heeft. GGD Fryslân 3 Jeugd
Tabel1. Ontbijtgedrag, fruit- en groenteconsumptie, en ongezonde voeding 2 van Friese jongeren, uitgesplitst naar verschillende kenmerken, % (GGD Fryslân; GO Jeugd 2004). % jongeren dat vrijwel iedere dag ontbijt % jongeren dat vrijwel iedere dag groente eet % jongeren dat vrijwel iedere dag tenminste 2 % jongeren met een ongezonde voeding stuks fruit eet Geslacht Jongens 77 50 10 55 Meisjes 70 53 11 57 Opleidingsniveau Vmbo 68 46 10 63 Havo 79 55 11 51 Vwo 84 62 12 44 Opleiding ouders Arbeidssituatie ouder(s) Beide laagopgeleid Beide hoogopgeleid Geen regelmatig inkomen uit werk of pensioen Minimaal 1 ouder regelmatig inkomen uit werk of pensioen 70 47 11 61 81 65 15 51 57 50 13 67 74 51 11 56 Ook bij jongere kinderen blijkt dat er sprake is van een gezonder voedingspatroon naar mate de opleiding van de ouders hoger is. Daarnaast blijken autochtone kinderen een gezonder voedingspatroon te hebben dan allochtone kinderen voor wat betreft ontbijt en groenteconsumptie. Allochtone kinderen eten echter wel vaker 2 stuks fruit per dag in vergelijking met hun autochtone leeftijdsgenootjes (GGD Fryslân: Groep 7 schooljaar 2003-2004). Voedingsgedrag in de Friese gemeenten In tabel 2 staat een overzicht van het percentage jongeren per Friese gemeente 3 dat iedere dag ontbijt, iedere dag tenminste 2 stuks fruit eet en iedere dag groenten eet. Tabel 3 3 bevat dezelfde informatie als tabel 2, maar heeft nu betrekking op jongere kinderen van 10-11 jaar. Na tabel 2 en 3 is figuur 3 3 opgenomen. In figuur 3 is per Friese gemeente aangegeven het percentage kinderen en jongeren dat een ongezond voedingspatroon 1 heeft. 3 Het percentage jongeren per Friese gemeente dat iedere dag ontbijt en iedere dag groente eet, is zo weergegeven dat rekening is gehouden met eventuele verschillen tussen gemeenten in de verdeling van geslacht, onderwijstype, opleiding van de ouders en arbeidssituatie van de ouders. Dit is gedaan omdat deze kenmerken bij jongeren een duidelijke relatie hebben met ontbijt en groenteconsumptie. Voor fruitconsumptie geldt dit niet (zie ook tabel 1). Het percentage kinderen (10-11 jaar) dat iedere dag ontbijt, iedere dag groente eet en iedere dag 2 stuks fruit eet is zo weergegeven, dat rekening is gehouden met eventuele verschillen in de verdeling van etniciteit en opleidingsniveau van de ouders. Dit is gedaan omdat deze kenmerken bij kinderen een duidelijke relatie hebben met ontbijtgedrag, groenteconsumptie en consumptie van 2 stuks fruit. Genoemde correcties zijn ook in figuur 3 meegenomen. GGD Fryslân 4 Jeugd
De indeling in gemeenten is gedaan op basis van: De basisschool waar de kinderen op zitten, die hebben meegedaan aan het onderzoek Groep 7 schooljaar 2003-2004 van GGD Fryslân. De onderzoeksgegevens zijn geregistreerd voorafgaand of tijdens een contactmoment tussen de Jeugdgezondheidszorg en het kind en de ouder. De woonplaats van de jongeren die hebben meegedaan aan het onderzoek GO Jeugd van GGD Fryslân. Een aantal gemeenten is geclusterd, omdat uitspraken op gemeenteniveau onbetrouwbaar zijn en daarom niet de juiste informatie weergeven 4. Een waargenomen verschil zoals dat in tabel 2 en tabel 3 is af te lezen, betekent niet automatisch een werkelijk verschil. Er is naar alle waarschijnlijkheid sprake van een verschil, als het verschil op statistische gronden wordt hard gemaakt. Er wordt dan gesproken van een significant verschil. De waargenomen verschillen, die statistisch niet aangetoond zijn, berusten naar alle waarschijnlijkheid op toeval. 19 De Friese Waddeneilanden vormen samen een kleine groep jongeren. De omvang van de groep is te klein om op dit niveau een betrouwbare uitspraak te doen. Voor de Friese Waddeneilanden wordt in tabel 2 en 3 en in figuur 3 voor wat betreft jongeren daarom verwezen naar de Friese cijfers. GGD Fryslân 5 Jeugd
Tabel 2. Ontbijtgedrag, fruit- en groenteconsumptie van jongeren (13 tot en met 18 jaar) in de Friese gemeenten, % (GGD Fryslân GO Jeugd 2004) % jongeren dat vrijwel iedere dag ontbijt* % jongeren dat vrijwel iedere dag tenminste 2 stuks fruit eet % jongeren dat vrijwel iedere dag groente** eet Achtkarspelen 69 9 43*** Friese Waddeneilanden Zie totaal het Bildt 77 11 52 Boarnsterhim 78 12 55 Bolsward en Sneek 71 10 48 Dantumadeel 71 9 46 Dongeradeel 68 11 49 Ferwerderadiel 77 11 53 Franekeradeel 74 9 51 Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, 82 8 53 Wymbritseradiel Harlingen 71 11 51 Heerenveen 75 12 54 Kollumerland c.a. 68 6 56 Leeuwarden 68 10 56 Leeuwarderadeel, Littenseradiel, 79 12 56 Menaldumadeel Lemsterlân 62*** 12 52 Littenseradiel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Menaldumadeel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Nijefurd: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Ooststellingwerf 73 11 52 Opsterland 77 11 55 Skarsterlân 77 7 45 Smallingerland 72 11 53 Sneek: zie Bolsward / Sneek Tytsjerksteradiel 76 9 48 Weststellingwerf 71 13 54 Wymbritseradiel: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Wûnseradiel 74 12 42 Totaal 73 11 52 * gecorrigeerd voor geslacht, onderwijstype, opleidingsniveau van de ouder(s), arbeidssituatie van de ouder(s) ** gecorrigeerd voor onderwijstype en opleidingsniveau van de ouder(s) *** aangetoond (significant!) verschil voor wat betreft dit onderwerp tussen jongeren in gemeente x en jongeren in Friesland (alpha =0.05). GGD Fryslân 6 Jeugd
Tabel 3. Ontbijtgedrag, fruit- en groenteconsumptie van kinderen (10 11 jaar) in de Friese gemeenten, % (GGD Fryslân Groep 7 schooljaar 2003 2004) % kinderen* dat vrijwel iedere dag ontbijt % kinderen* dat vrijwel iedere dag tenminste 2 stuks fruit eet % kinderen dat vrijwel iedere dag groente eet Achtkarspelen Friese Waddeneilanden het Bildt Boarnsterhim Bolsward en Sneek Dantumadeel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Harlingen Heerenveen Kollumerland c.a. Leeuwarden Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Lemsterlân Littenseradiel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Menaldumadeel: zie Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel 93 20 59 95 27 70 92 25 67 95 17** 62 91 29 64 89 20 55** 87 16 62 93 21 68 93 30 62 96** 24 68 88 31 69 92 21 58 87 24 62 90 27 64 93 26 61 92 26 68 Nijefurd: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Ooststellingwerf 95 22 64 Opsterland 95 22 67 Skarsterlân 88 24 63 Smallingerland 90 25 62 Sneek: zie Bolsward, Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wymbritseradiel: zie Gaasterlân-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Wûnseradiel 93 18 70 Totaal 92 24 64 93 92 * gecorrigeerd voor opleiding van de ouder(s) en etniciteit ** aangetoond (significant!) verschil voor wat betreft dit onderwerp tussen kinderen in gemeente x en kinderen in Friesland (alpha =0.05). 23 24 67 67 GGD Fryslân 7 Jeugd
% 60 50 40 30 20 10 0 Achtkarspelen Friese Waddeneilanden Het Bildt Boarnsterhim Bolsward en Sneek Dantumadeel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlan-Sleat, Nijefurd, Wymbritseradiel Harlingen Heerenveen Kollumerland C.A. Leeuwarden Leeuwarderadeel, Littenseradiel, Menaldumadeel Lemsterlan Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlan Smallingerland Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wunseradiel Friesland kinderen Groep 7 schooljaar 2003-2004 jongeren GO Jeugd 2004 Figuur 3. Voedingspatroon van Friese kinderen en jongeren. De staven geven aan het percentage kinderen / jongeren met een ongezonde voeding (GGD Fryslân: GO Jeugd 2004; Groep 7 schooljaar 2003-2004). GGD Fryslân 8 Jeugd
Conclusies Voeding 92% van de kinderen (10-11 jaar) ontbijt iedere dag. Van de jongeren (13-18 jaar) ontbijt 73% iedere dag. 11% van de jongeren voldoet aan de norm voor fruitconsumptie van het Voedingscentrum, namelijk 2 stuks fruit per dag. Van de kinderen voldoet bijna een kwart aan deze norm. Minder dan 1 op de 10 jongeren eet dagelijks groente en twee stuks fruit. 1 op de 5 kinderen eet dagelijks groente en 2 stuks fruit. Landelijke trends laten een ongunstige ontwikkeling zien in de groente- en fruitconsumptie van jongeren. Het voedingspatroon van kinderen van 10-11 jaar is gezonder dan het voedingspatroon van jongeren van 13 tot en met 18 jaar. Binnen de groep jongeren van 13 tot en met 18 jaar is er geen trend te zien in een mogelijk (on)gunstig verloop van het voedingspatroon. Het voedingspatroon van jongeren wordt over het algemeen gezonder naarmate het opleidingsniveau stijgt. Het voedingspatroon van jongeren waarvan de ouder(s) een regelmatig inkomen heeft, is gezonder dan het voedingspatroon van jongeren waarvan de ouder(s) geen regelmatig inkomen heeft. Zowel kinderen als jongeren met laagopgeleide ouders hebben over het algemeen een ongezonder voedingspatroon dan kinderen en jongeren van hoogopgeleide ouders. Kinderen van allochtone afkomst ontbijten minder vaak en eten minder vaak groenten dan kinderen van autochtone afkomst. Allochtone kinderen eten echter wel vaker twee stuks fruit per dag. Geraadpleegde bronnen GO Jeugd 2004; Onderzoek naar de gezondheidssituatie van de Friese jeugd van 13-18 jaar; GGD Fryslân; 2004 (databestand) Groep 7 schooljaar 2003-2004; Periodiek geneeskundig onderzoek van de Friese jeugd in groep 7; GGD Fryslân ; 2003-2004 (databestand) Van Oers et al. Gezondheid op koers? Volksgezondheid en Toekomst Verkenning 2002; RIVM Rampersaud GC, Pereira MA, Girard BL, Adams J, Metzl JD; Breakfast Habits, Nutritional Status, Body Weight, and Academic Performance in Children and Adolescents; Journal of the American Dietetic Association Vol. 105 No. 5; May 2005 GGD Fryslân 9 Jeugd Januari 2005