Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010

Transcriptie

1 Genotmiddelen (Alcoholgebruik, roken, druggebruik, gokken en gamen) Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010 Genotmiddelen kunnen leiden tot verslaving ofwel afhankelijkheid. Het gebruik van genotmiddelen kan negatieve effecten hebben op de gezondheid van mensen. Zo hangt het (overmatig) gebruik van alcohol samen met ongeveer zestig verschillende aandoeningen. Roken was in 2009 verantwoordelijk voor ruim sterfgevallen in Nederland 1. Hoe het staat met het genotmiddelengebruik (alcoholgebruik, roken, druggebruik, gokken en gamen) in Fryslân wordt beschreven in deze deelrapportage uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen Alcoholgebruik Alcoholgebruik heeft invloed op bijna alle organen in het lichaam en hangt samen met ongeveer zestig 1 Zeegers, T, Harbers MM. Roken samengevat. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, Bilthoven, Uitgebreide informatie over het onderzoek is te vinden op onder achtergrondinformatie gezondheidsenquête

2 verschillende aandoeningen 3. Alcohol draagt voor 4,5% bij aan de ziektelast. Na roken, overgewicht en verhoogde bloeddruk is dit de vierde veroorzaker van ziekte en sterfte. Mensen die teveel alcohol drinken verliezen gemiddeld genomen 0,6 levensjaren en 0,9 gezonde levensjaren. Dit is berekend exclusief ongevallen. Daarnaast veroorzaakt overmatig alcoholgebruik vaak sociale problemen zoals agressie, criminaliteit en huwelijksproblemen, die ook consequenties hebben voor anderen. Alcoholgebruik in Fryslân Van de Friezen van 19 jaar en ouder heeft 83% het afgelopen jaar weleens alcohol gedronken. Eén op de tien geeft aan nooit alcohol gedronken te hebben. 7% dronk vroeger wel maar nu niet meer. Mannen drinken vooral bier, wijn en jenever. Onder vrouwen is wijn de populairste drank, gevolgd door bier en likeur bier wijn likeur jenever breezers mannen vrouwen Figuur 1 Percentage mannen en vrouwen dat alcoholische dranken drinkt 1 Onder wijn vallen: wijn, sherry, port en vermout 2 Onder likeur vallen: likeur, advocaat, bessenjenever en citroenjenever 3 Onder jenever vallen: jenever, brandewijn, vieux, rum, cognac, whisky, wodka en andere gedistilleerde dranken 4 Onder breezers vallen: alle alcoholhoudende dranken gemengd met frisdrank of vruchtensap (bijv. breezers, shooters) Verantwoord alcoholgebruik Bijna een derde (31%) van de inwoners van Fryslân van 19 jaar en ouder voldoet niet aan de norm verantwoord alcoholgebruik. Vrijwel de helft drinkt verantwoord (voldoet aan de norm) en 17% drinkt niet. 3 Kuunders MMAP, Laar MW van. Alcoholgebruik samengevat. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, Bilthoven,

3 Mannen voldoen aan de landelijke norm verantwoord alcoholgebruik wanneer zij: niet meer dan 21 glazen alcohol per week drinken; maximaal op 5 dagen per week alcohol drinken (drinkdagen); op die drinkdagen niet meer dan 5 glazen alcohol drinken. Vrouwen voldoen aan de landelijke norm verantwoord alcoholgebruik wanneer zij: niet meer dan 14 glazen alcohol per week drinken; maximaal op 5 dagen per week alcohol drinken (drinkdagen); op die drinkdagen niet meer dan 3 glazen alcohol drinken. Meer mannen (39%) dan vrouwen (23%) voldoen niet aan de norm. Over het algemeen voldoen mannen, mensen in de leeftijd van en jaar en ongehuwden in verhouding minder vaak aan de norm voor verantwoord alcoholgebruik (zie bijlage tabel 1) mannen overmatige drinkers meer dan 21 glazen per week vrouwen overmatige drinkers meer dan 14 glazen per week meer dan 5 glazen per drinkdag meer dan 3 glazen per drinkdag (on)verantw oord alcoholgebruik meer dan 5 drinkdagen per week meer dan 5 drinkdagen per week voldoet aan geen van de criteria van de norm verantwoord drinken voldoet aan de norm verantwoord alcoholgebruik drinkt geen alcohol 0 mannen vrouw en Figuur 2 Percentage mannen en vrouwen dat het maximum aantal glazen per week overschrijdt, het maximum aantal glazen per drinkdag overschrijdt, het maximum aantal drinkdagen per week overschrijdt, alle drie normen overschrijdt, aan de norm verantwoord alcohol gebruik voldoet en de niet-drinkers. Uit figuur 2 blijkt dat mannen in verhouding minder vaak voldoen aan de verschillende onderdelen van de norm verantwoord alcoholgebruik dan vrouwen. Vrouwen voldoen relatief vaker aan de norm voor verantwoord drinken en behoren vaker tot de niet-drinkers dan mannen. Bijna een derde van de inwoners van Fryslân van 19 jaar en ouder voldoet niet aan de norm verantwoord alcoholgebruik; mannen, mensen in de leeftijd van en jaar en ongehuwden voldoen in verhouding minder vaak aan de norm. 3

4 Zware drinkers Onder zware drinkers vallen vrouwen die minimaal één keer per week tenminste vier glazen alcohol drinken en mannen die minimaal één keer per week zes glazen alcohol of meer drinken. In Fryslân is 15% van de inwoners van 19 jaar of ouder een zware drinker. In figuur 3 staat zwaar alcoholgebruik uitgesplitst naar achtergrondkenmerken. Het percentage zware drinkers ligt bij mannen hoger dan bij vrouwen. Volwassenen tot 65 jaar zijn in vergelijking met 65-plussers vaker een zware drinker. Dit betreft vooral mensen in de leeftijdscategorie jaar. Daarnaast zijn ongehuwde en gescheiden mensen vaker een zware drinker dan gemiddeld (zie bijlage tabel 1). Bijna één op de zes Friezen van 19 jaar en ouder is een zware drinker en drinkt minimaal één keer per week tenminste vier glazen (vrouwen) of tenminste zes glazen (mannen) Fryslân mannen vrouwen jaar 65 jaar en ouder jaar jaar jaar jaar 75 jaar en ouder lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs totaal geslacht jaar en 65-plussers leeftijd opleiding Figuur 2 Percentage zware drinkers uitgesplitst naar achtergrondkenmerken Intentie tot gezondheidsverbetering Aan de inwoners van Fryslân is gevraagd wat ze aan hun leefgewoonten zouden willen veranderen om de eigen gezondheid te verbeteren. Van de Friezen die alcohol drinken wil 9% geen of minder alcohol gebruiken. Mensen die niet voldoen aan de norm verantwoord alcoholgebruik willen relatief vaker hun alcoholgebruik wijzigen (19%) dan drinkers die wel aan de norm voldoen (3%). Ook zware drinkers willen vaker zijn/haar gedrag veranderen (28% ten opzichte van 6% van de niet-zware drinkers). Slechts een klein percentage van de alcoholdrinkende 65-plussers (3%) is van plan zijn of haar gedrag ten aanzien van alcoholgebruik te wijzigen. Van de Friezen die alcohol drinken wil bijna een op de tien geen of minder alcohol gebruiken. Zware drinkers en drinkers die niet voldoen aan de norm willen dit relatief vaker. 4

5 Alcoholgebruik in Fryslân in 2010 ten opzichte van 2005 Net als in 2005 drinkt in % van de Friezen wel eens alcohol. Het percentage mensen dat niet aan de norm verantwoord alcoholgebruik voldoet is in 2010 gedaald ten opzichte van 2005 (35% in 2005 tegenover 31% in ). Hetzelfde geldt voor het percentage overmatige drinkers (meer dan 21 glazen per week door mannen en meer dan 14 glazen per week voor vrouwen); een afname van 16% in 2005 naar 12% in Het percentage zware drinkers is toegenomen van 13% in 2005 naar 15%. Onder 55-plussers van 1.7% naar 4.5%. Het percentage overmatige drinkers en het percentage mensen dat niet aan de norm verantwoord alcoholgebruik voldoet, is in 2010 gedaald. Het percentage zware drinkers is iets gestegen. Alcoholgebruik in Fryslân in vergelijking met Nederland Het percentage zware drinkers in Nederland van 12 jaar en ouder was in % 5. Het percentage zware drinkers in Fryslân van 19 jaar en ouder was in %. Naast verschil in leeftijdsgroep en onderzoeksjaar hanteert het CBS een andere norm voor zware drinkers waardoor de percentages niet goed vergelijkbaar zijn. Het percentages weleens drinkers komt overeen met onderzoek van GGD Groningen 6. In tegenstelling tot het landelijke beeld, vinden we in Fryslân geen duidelijk verband tussen opleidingsniveau en drinkgedrag 7. Landelijke cijfers zijn niet goed vergelijkbaar met de resultaten uit dit onderzoek. Alcoholgebruik uitgesplitst naar gemeente Het percentage inwoners dat de norm voor verantwoord alcoholgebruik overschrijdt en het percentage zware drinkers verschilt per gemeente (tabellen met cijfers per gemeente staan in de bijlage, tabel 2 en 3). Roken Roken was in 2009 verantwoordelijk voor ruim sterfgevallen in Nederland 8. Bij mensen boven de twintig jaar werd een groot deel van de sterfgevallen veroorzaakt door longkanker, COPD en kanker in het hoofdhalsgebied te wijten aan roken. Roken is ook een risicofactor voor aandoeningen aan hart- en bloedvaten. Roken is in Nederland de belangrijkste oorzaak van voortijdige sterfte. Ten opzichte van niet- 4 De cijfers uit 2005 in deze rapportage kunnen iets afwijken van de cijfers uit de rapportage van 2005 omdat de landelijke normen en/of berekeningen in de afgelopen vijf jaar zijn aangepast. De gegevens van 2005 zijn voor een goede vergelijking in deze rapportage opnieuw bewerkt. 5 CBS, StatLine, gezondheid en welzijn; leefstijl en preventief gedrag; gezondheid, leefstijl en zorggebruik; zelfgerapporteerde leefstijl. Gedownload op 16 augustus Voorburg, GGD Groningen. Gezondheidsprofiel Groningen, Hoeymans N, Melse JM, Schoemaker CG. Gezondheid en determinanten: deelrapport van de VTV 2010: van gezond naar beter. RIVM, Bilthoven, T. Zeegers, Harbers MM. Roken samengevat. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, Bilthoven,

6 rokers verliezen rokers gemiddeld 4,1 levensjaren en 4,6 gezonde levensjaren. 13% van de totale ziektelast is te wijten aan roken. Ook mensen die meeroken (passief roken) lopen meer risico op onder meer longkanker en hart- en vaatziekten. Wanneer moeders tijdens de zwangerschap (passief) roken, lopen hun kinderen eveneens meer risico op gezondheidsproblemen. Uit onderzoek van CBS (2007) blijkt dat rokende werknemers meer dagen verzuimen dan niet-rokers en ex-rokers. Roken in Fryslân Een kwart van de Friezen (25%) van 19 jaar of ouder rookt. Ruim een derde van de mensen in Fryslân (37%) geeft aan vroeger te hebben gerookt. Van de rokers rookt 81% alleen sigaretten (shag), 11% rookt alleen sigaren en/of pijp, 5% rookt naast sigaretten ook sigaren en/of pijp en van 3% is de rookwaar onbekend. Van de sigarettenrokers blijkt iets minder dan de helft (45%) een lichte roker te zijn (1-10 sigaretten per dag) en 7% een zware roker (meer dan 20 sigaretten per dag). Een kwart van de Friezen van 19 jaar en ouder rookt. Ruim de helft van de rokers rookt tien sigaretten of meer. In figuur 4 is het percentage rokers uitgesplitst naar geslacht, leeftijd en opleidingsniveau. Meer mannen dan vrouwen roken. Het percentage rokers neemt af met de leeftijd. Hoogopgeleiden roken minder vaak dan mensen met een lager opleidingsniveau. Ongehuwde en gescheiden mensen 9, allochtonen en mensen die arbeidsongeschikt of werkloos zijn, roken in verhouding vaker dan de andere categorieën (bijlage tabel 1). Relatief meer mannen, jongvolwassenen, laagopgeleiden, mensen die arbeidsongeschikt of werkloos zijn en allochtonen roken Fryslân mannen vrouwen jaar 65 jaar en ouder jaar jaar jaar jaar 75 jaar en ouder lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs totaal geslacht jaar en 65-plussers leeftijd opleiding Figuur 3 Percentage rokers naar achtergrondkenmerken 9 Hierbij spelen leeftijdseffecten een rol 6

7 Roken binnenshuis Bij 23% van de Friezen wordt in huis gerookt. Per huishouding wordt binnenshuis bij 11% van de Friezen 1-10 sigaretten/sigaren per dag gerookt en bij 12% 10 of meer sigaretten/sigaren per dag. Van de huishoudens met kinderen tot en met drie jaar geeft 12% aan dat er binnenshuis wordt gerookt. Bij huishoudens met kinderen tot en met 12 jaar ligt dit percentage op 17% en bij huishoudens met kinderen van 0-18 jaar op 20%. Bij huishoudens zonder kinderen is het percentage het hoogst (24%). Er wordt bij bijna en kwart van de Friezen in huis gerookt, bij huishoudens met kleine kinderen tot en met drie jaar is dit 12%. Intentie tot gezondheidsverbetering Aan inwoners van Fryslân is gevraagd wat zij zouden willen veranderen aan hun leefgewoonten om de eigen gezondheid te verbeteren. Van de Friese rokers wil 60% minderen of stoppen met roken. Vooral zware rokers zijn van plan minder te gaan roken of te gaan stoppen (70%). Bijna drie kwart van de zware rokers wil minder roken of stoppen met roken. Roken in Fryslân in 2010 ten opzichte van 2005 Het percentage rokers in 2010 (25%) is verlaagd ten opzichte van 2005 (28%). Minder rokers in Roken in Fryslân in vergelijking Nederland In Nederland is in 2009 het percentage rokers van 12 jaar en ouder 27%. Stivoro vindt onder 15-plussers in % rokers. Volgens het CBS is het percentage zware rokers van 12 jaar en ouder in % 10. Deze percentages verschillen niet veel van het percentage in Fryslân (25%), alhoewel de cijfers niet geheel vergelijkbaar zijn door een verschil in leeftijdscategorie. Landelijke cijfers zijn niet goed vergelijkbaar met de resultaten uit dit onderzoek. Verband roken en alcohol Er is een verband tussen roken en het drinken van alcohol. Ook in Fryslân hangen beide met elkaar samen. Zo rookt 47% van de zware drinkers in Fryslân, in vergelijking met 23% van de Friezen die geen zware drinker zijn. Zware drinkers behoren vaker tot de rokers. Roken uitgesplitst naar gemeente Het percentage inwoners dat rookt, verschilt per gemeente (tabellen met cijfers per gemeente staan in de bijlage, tabel 2 en 3). 10 CBS, StatLine, gezondheid en welzijn; leefstijl en preventief gedrag; gezondheid, leefstijl en zorggebruik; zelfgerapporteerde leefstijl. Gedownload op 16 augustus Voorburg,

8 Druggebruik De meeste drugs kunnen leiden tot verslaving ofwel afhankelijkheid 11. Cannabisgebruik vermindert het reactie- en concentratievermogen en het korte termijn geheugen. Daardoor worden school- en werkprestaties en het verkeersgedrag negatief beïnvloed. Belangrijke gezondheidseffecten van harddrugs zijn intoxicaties, verslaving en psychische stoornissen. Daarnaast is er toenemend wetenschappelijk bewijs dat XTC de werking van hersencellen kan aantasten. Cannabisgebruik in Fryslân Eén op de vijf Friezen tussen de 19 en 64 jaar heeft ooit cannabis (hasj, marihuana of wiet) gebruikt. Van de Friezen heeft 3% dit in de afgelopen vier weken gebruikt, 2% heeft dit het afgelopen jaar gebruikt (met uitzondering van de afgelopen vier weken) en 16% heeft dit langer dan een jaar geleden gebruikt. Meer mannen dan vrouwen hebben ooit cannabis gebruikt (24% mannen en 16% vrouwen). Het cannabisgebruik is het hoogst in de leeftijdscategorie jaar, waar 40% ooit cannabis heeft gebruikt. Middelbaar opgeleiden behoren relatief vaker tot de groep ooit-gebruikers dan de groep lager- en hoger opgeleiden. Ook ongehuwden hebben relatief vaker ooit cannabis gebruikt. Verder is er een verschil tussen de etnische groepen: van de westerse allochtonen heeft 38% ooit cannabis gebruikt, van de niet-westerse allochtonen 34% en van de autochtonen 19% (zie bijlage tabel 1). Ouderen is niet gevraagd naar druggebruik. Eén op de vijf Friezen tussen de 19 en 64 jaar heeft ooit cannabis gebruikt, 3% heeft dat recent gebruikt. Harddruggebruik in Fryslân Onder harddruggebruik wordt het gebruik van amfetamine, XTC, LSD, cocaïne, heroïne of GHB verstaan 12. In het onderzoek is voor het eerst GHB gemeten. 1% heeft dit ooit gebruikt. Van de Friezen heeft 5% ooit harddrugs gebruikt. In de afgelopen vier weken heeft 1% harddrugs gebruikt. Van de Friezen tot en met 64 jaar heeft 5% ooit harddrugs gebruikt. Druggebruik in Fryslân in 2010 ten opzichte van 2005 Het percentage volwassenen tot en met 64 jaar dat ooit cannabis heeft gebruikt (20%) ligt in 2010 hoger dan in Toen had 17% van de volwassenen ooit cannabis gebruikt. Het recente gebruik (afgelopen vier weken) van cannabis is gelijk gebleven. Het ooit harddruggebruik (exclusief GHB) lag in 2005 op 4%. Het percentage volwassenen tot en met 64 jaar dat ooit cannabis heeft gebruikt is in 2010 iets toegenomen; het recente gebruik is gelijk gebleven. 11 Laar MW van, Schoemaker C. Druggebruik samengevat. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, Bilthoven, Zware cannabis (THC-gehalte van 15% of meer) wordt op lijst I van de Opiumwet geplaatst en wordt daarmee een harddrug (nog niet ten tijde van het onderzoek). Het kabinet wil het signaal afgeven dat sterke cannabis wordt gezien als een middel met een onaanvaardbaar risico. Een hoog THC-gehalte speelt een rol bij de toegenomen schade voor de gezondheid, zeker bij gebruik op jonge leeftijd. 8

9 Druggebruik in Fryslân in vergelijking met Nederland In 2009 had ruim een kwart (26%) van de Nederlanders van jaar ooit cannabis gebruikt 13. Het tegenwoordig cannabisgebruik (gebruik in de afgelopen vier weken) was 5%. Deze percentages lijken iets hoger te zijn dan de percentages in Fryslân maar zijn niet geheel vergelijkbaar door verschil in onderzoeksgroep en onderzoeksjaar. Hetzelfde lijkt te gelden voor druggebruik. Landelijke cijfers zijn niet goed vergelijkbaar met de resultaten uit dit onderzoek. Cannabisgebruik naar gemeente Het percentage volwassenen dat ooit cannabis heeft gebruikt verschilt per gemeente (tabellen met cijfers per gemeente staan in de bijlage tabel 2). Risicogroepen genotmiddelen Alcohol Roken Ooit cannabis gebruikt Mannen, jarigen en ongehuwde en mensen overschrijden vaker de norm voor verantwoord alcoholgebruik en zijn vaker een zware drinker dan de andere categorieën. Daarnaast voldoen relatief meer jarigen niet aan de norm en zijn er relatief meer gescheiden mensen zware drinkers. Relatief meer mannen, jarigen, lageropgeleiden, ongehuwde en gescheiden mensen, mensen die arbeidsongeschikt of werkloos zijn en allochtonen roken ten opzichte van de andere categorieën. Relatief meer mannen, mensen van jaar, mensen met middelbaar onderwijs, ongehuwden en allochtonen hebben ooit cannabis gebruikt dan de overige groepen. Gokken en gamen In de vragenlijst voor de volwassenen (19 tot en met 64 jaar) is gevraagd hoe vaak men gokt, gamet of pokert. Gokken is iets doen, waarvan je van tevoren niet weet wat het resultaat is, en waarbij je het risico loopt te winnen of te verliezen. Waar de meeste mensen het als een spelletje kunnen blijven zien, gaat iemand met een gokverslaving door. Ten aanzien van gamen hebben verschillende studies in de afgelopen jaren aangetoond dat een kleine groep gamers het lastig vindt om het spelen van videogames onder controle te houden 14. Het excessief spelen van games kan ernstige gevolgen met zich meebrengen. Doordat men verslaafd raakt aan gamen, worden contacten met familie, school en/of werk verwaarloosd. Ook zien we vaak dat de basisbehoeftes van 13 CBS, StatLine, gezondheid en welzijn; leefstijl en preventief gedrag; gezondheid, leefstijl en zorggebruik; zelfgerapporteerde leefstijl. Gedownload op 16 augustus Voorburg, Rooij AJ van, Schoenmakers TM, Meerkerk G, Griffiths M, Mheen D van de. Videogameverslaving & maatschappelijke verantwoordelijkheid van de game-industrie. Rotterdam,

10 de mens worden verwaarloosd zoals het eten en de persoonlijke hygiëne. Een gameverslaving gaat geregeld gepaard met obsessief/dwangmatig gedrag en het gebruik van drugs. De symptomen van spelverslaving lijken veelal op de gokverslaving Gokken en gamen in Fryslân en Nederland Van de volwassenen t/m 64 jaar in Fryslân geeft 9% weleens te gokken, 15% gamet weleens en 6% pokert weleens. Ook is gevraagd of men wel eens in de (financiële) problemen is geweest doordat men te veel tijd of geld aan gokken, gamen of pokeren heeft besteed. Dit blijkt voor 0,3% van de Friezen tussen de jaar het geval te zijn. Bovenstaande cijfers dienen met de nodige voorzichtigheid te worden geïnterpreteerd. Vooral het percentage ten aanzien van gokken ligt aanzienlijk lager dan verwacht en duidt er mogelijk op dat de vraagstelling in de vragenlijst niet duidelijk was. Zo komen uit een landelijk onderzoek (2005) veel hogere percentages: 80% van de bevolking heeft ooit aan een loterij deelgenomen, 31% heeft wel eens een kraslot gekocht, 35% heeft wel eens op een kansspelautomaat gespeeld en een kwart van de bevolking is ooit in een casino geweest 15. Het percentage Friezen van 19 t/m 64 jaar dat weleens gokt, gamet en/of pokert lijkt onwaarschijnlijk laag. Een klein aantal Friezen tussen de jaar is wel eens in de (financiële) problemen geweest doordat men te veel tijd of geld aan gokken, gamen of pokeren heeft besteed. 15 Bruin DE de, Meijerman CJM, Leenders FRJ, Braam RV. Verslingerd aan meer dan een spel. Een onderzoek naar de aard en omvang van kansspelproblematiek in Nederland. Utrecht, Den Haag: Centrum voor Verslavingsonderzoek, Boom Juridische uitgevers,

11 Aandachtspunten voor beleid Belangrijkste opgave voor gemeenten Roken Het is belangrijk om te voorkomen dat mensen gaan roken. En als ze wel gaan roken, is het belangrijk dat deze rokers zo vroeg mogelijk hiermee stoppen. Ondanks dat het percentage rokers is gedaald is blijvende aandacht nodig voor rookpreventie en voor stoppen met roken. Stoppen met roken kan veel gezondheidswinst opleveren. Roken is in Nederland immers nog steeds de belangrijkste vermijdbare doodsoorzaak. Het aantal Friezen dat wil stoppen met roken is circa Dit aantal rechtvaardigt dat er in Fryslân een gedegen aanbod is op het gebied van stoppen met roken. GGD Fryslân werkt op dit terrein samen met een aantal organisaties waardoor bijvoorbeeld de stop-met-rokentraining Pakje kans kan worden uitgevoerd. Gemeenten kunnen scholen stimuleren en faciliteren op het gebied van rookpreventie. Preventieprojecten als Actie Tegengif en De gezonde school en genotmiddelen in het voortgezet onderwijs zijn bewezen effectief en een continuering daarvan ligt voor de hand. Belangrijke risicogroepen zijn mensen met lage opleiding en een laag inkomen (lage SES-groepen) en allochtonen. In Leeuwarden is een proef gedaan met een wijkgerichte aanpak op het gebied van rookpreventie. Deze aanpak is beschreven in een draaiboek en kan ook in andere gemeenten worden uitgevoerd. Omdat uit onderzoek blijkt dat roken meer ziekteverzuim in organisaties tot gevolg heeft, is het raadzaam om stoppen-met-rokenprogramma s aan te bieden aan het bedrijfsleven, en dan in het bijzonder aan die bedrijven en organisaties waar verhoudingsgewijs meer mensen werkzaam zijn uit de lage SES-groepen. In een aanzienlijk deel van de Friese huishoudens wordt binnenshuis gerookt. Het is van belang dat gemeenten en GGD Fryslân zich richten op (aanstaande) ouders. Roken tijdens de zwangerschap en roken in het bijzijn van kinderen moet worden voorkomen in verband met de gezondheidsschade die dit voor kinderen meebrengt. Dit is onder andere mogelijk door samen te werken met verloskundigen en door in de contacten van de GGD met ouders hier aandacht aan te besteden, bijvoorbeeld op het consultatiebureau. Alcohol Ten opzichte van 2005 is het aantal onverantwoord drinkende Friezen gedaald maar het aantal zware drinkers gestegen. In beide gevallen is het aantal nog steeds te hoog, met alle gevolgen van dien, zoals gezondheidsschade, ziekteverzuim en sociale problemen. Dit impliceert dat het raadzaam is om preventie en vroegsignalering te continueren. De zware drinkers zijn vooral te vinden onder de jarigen. Dit maakt het onverminderd belangrijk te investeren in de preventie bij de jongeren tussen 12 en 24 jaar. Daarbij is het goed om het voorbeeldgedrag van ouders te betrekken. Daarnaast is het goed om de deskundigheid van zorgverleners te vergroten in verband met vroegsignalering, zodat eerder wordt doorverwezen naar de verslavingszorg. Omdat van de drinkers een deel wil minderen of 11 stoppen met drinken is tijdige signalering door zorgverleners als huisartsen belangrijk. Gemeenten kunnen stimuleren dat de deskundigheid van professionals in de eerste lijn wordt vergroot door het faciliteren van trainingen voor deze groep. Ook tests via internet GGD en Fryslân, E-health Postbus kunnen 612, 8901 worden BK Leeuwarden, gestimuleerd, T aangezien , F 088 deze als 221 effectief worden gezien.

12 Het is ook belangrijk om interventies te richten op de groep 55+. We zien daar sinds 2005 een sterke verhoging van het percentage zware drinkers. Van deze groep is ook bekend dat ze in vergelijking met de andere leeftijdsgroepen meer een beroep is gaan doen op de hulpverlening (bron: VNN). Tot slot is het van belang om het drinken tijdens de zwangerschap tegen te gaan, ter voorkoming van blijvende gezondheidsschade bij het kind, in de vorm van bijvoorbeeld het Foetaal Alcohol Syndroom. Druggebruik Het druggebruik is al jaren redelijk stabiel, al zijn er wat verschuivingen in het gebruik van middelen te zien. We zien een toenemend percentage mensen dat cannabis heeft gebruikt, maar het actuele gebruik is gelijk gebleven. Het is dan ook van belang de ontwikkelingen hierin te monitoren en zoveel mogelijk te voorkomen dat (jonge) mensen deze middelen gaan gebruiken. Het aantal mensen met cannabisproblematiek, dat een beroep doet op de verslavingszorg, neemt toe. Ook het gehalte aan THC in cannabis is door de jaren heen toegenomen. Daarom mag de aandacht voor preventie op dit gebied niet verslappen. Dat dreigt enigszins te gebeuren omdat er de laatste jaren veel (en ook terecht) aandacht is uitgegaan naar jeugd en alcohol. Gokken en gamen Aangezien de vraag over gokken en gamen niet goed lijkt te zijn gesteld, zal de vraagstelling in het volgende onderzoek moeten worden aangepast; mits gemeenten hierop beleid willen maken. Uit het huidige onderzoek lijken weinig mensen in (financiële) problemen te raken als gevolg van gokken/gamen. Doe het lokaal en samen Het verdient aanbeveling om niet alleen integraal beleid te formuleren inzake de afzonderlijke genotmiddelen, maar om zeker in de preventieve sfeer integraal beleid te ontwikkelen met betrekking tot alle genotmiddelen. Dat voorkomt dat de balans wat betreft de aandacht doorslaat in de richting van één middel of één vorm van interventie (bijvoorbeeld alleen preventie of alleen repressie). De integrale aanpak van gemeenten met betrekking tot genotmiddelenproblematiek berust volgens het RIVM op vijf pijlers: 1. Inrichten van de fysieke omgeving; bijvoorbeel door het tegengaan van alcoholreclames op gemeentelijke reclamedragers en het bevorderen van rookvrije schoolpleinen. 2. Regelgeving en handhaving; de nieuwe Drank- en Horecawet biedt bijvoorbeeld de gemeente de gelegenheid tot handhaving van bijvoorbeeld leeftijdsgrenzen en door maatregelen op het gebied van toelatingsleeftijden en openings- en sluitingstijden van gelegenheden waar alcohol wordt verkocht. Hieronder vallen ook de gemeentelijke bepalingen in het kader van coffeeshopbeleid. 3. Voorlichting en educatie; bijvoorbeeld stimuleren van lessen over genotmiddelen in het onderwijs, zowel in het basis- als in het voortgezet onderwijs. 4. (en 5) Signalering, advies en ondersteuning; het stimuleren tot het gebruik van instrumenten in het kader van vroegsignalering, verwijzing en nazorg, bijvoorbeeld bij gebleken alcoholproblematiek of bij rookgedrag in zwangerschap of in het bijzijn van kinderen. 12

13 Huidige beleid en uitvoering in Fryslân Vooral op het gebied van jeugd en alcohol hebben veel Friese gemeente integraal beleid. Dit beleid lijkt eraan bij te dragen dat het percentage mensen dat verantwoord alcohol drinkt (bijvoorbeeld in de groep jaar) toeneemt. Hierin mag geen aanleiding gezien worden om de inspanningen te verminderen. De samenwerking die gestart is in het Platform Jeugd en alcohol verdient het om te worden gecontinueerd. Inzake de interventies is een arkbak samengesteld waaruit de gemeenten kunnen putten. Op het gebied van roken is een integrale benadering ook belangrijk, zij het dat gemeenten minder kunnen betekenen op het terrein van regelgeving en handhaving. Wel hebben gemeenten mogelijkheden als het gaat om het stimuleren en faciliteren van activiteiten en projecten. Voorkomen van roken is belangrijk evenals het voorkomen van meeroken. Zo kan de gemeente met scholen afspraken maken over het uitvoeren van preventieprogramma s en het nemen van maatregelen. Op het gebied van drugs is er bij veel gemeenten reeds sprake van integraal beleid, bijv. door regelgeving en maatregelen (coffeeshopbeleid, APV) en door preventieprojecten, bijvoorbeeld in het basis- en voortgezet onderwijs. 13

14 Bijlage Een waargenomen verschil zoals dat in de tabellen is af te lezen, betekent niet automatisch een werkelijk verschil. Er is naar alle waarschijnlijkheid sprake van een werkelijk verschil, als het verschil op statistische gronden wordt hard gemaakt. Er wordt dan gesproken van een significant verschil. Cijfers weergegeven in blauw wil zeggen een significant positief verschil en in rood een significant negatief verschil. De waargenomen verschillen, die niet statistisch aangetoond zijn berusten naar alle waarschijnlijkheid op toeval. Tabel 1 Genotmiddelen: alcohol gebruik, roken, drugsgebruik naar achtergrondkenmerken (%) Voldoet niet aan de norm verantwoord alcoholgebruik Zware drinkers Roken Drugsgebruik ooit cannabis 2 N % % % % Fryslân Geslacht Mannen Vrouwen jaar en 65-plussers jaar jaar en ouder Leeftijd jaar en ouder Opleiding lager onderwijs middelbaar onderwijs hoger onderwijs Burgerlijke staat 1 gehuwd/samenwonend ongehuwd gescheiden verweduwd Arbeidssituatie 2 arbeidsongeschikten/werklozen niet-arbeidsongeschikten/werklozen Herkomst autochtonen allochtonen (niet-westers) allochtonen (westers) Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête Bij deze categorie spelen leeftijdseffecten een rol, hiervoor is niet gecorrigeerd. 2 Deze vraag is alleen aan de jarigen gesteld. 14

15 Tabel 2 Kerncijfers genotmiddelen per gemeente voor de leeftijd jaar (%) Voldoet niet aan de norm verantwoord alcoholgebruik Zware drinkers Roken Drugsgebruik ooit cannabis 2 N % % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt Boarnsterhim Bolsward Dantumadiel Dongeradeel Ferwerderadiel Franekeradeel Gaasterlân-Sleat Harlingen Heerenveen Kollumerland C.A Leeuwarden Leeuwarderadeel Lemsterland Littenseradiel Menameradiel Nijefurd Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel Wymbritseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête Samenvoeging van Bolsward, Nijefurd, Sneek, Wûnseradiel en Wymbritseradiel 2 Deze vraag is alleen aan de jarigen gesteld. 15

16 Tabel 3 Kerncijfers genotmiddelen per gemeente voor de leeftijd 65 jaar en ouder (%) Voldoet niet aan de norm verantwoord alcoholgebruik Zware drinkers Roken N % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt / Ferwerderadeel Boarnsterhim Bolsward / Wûnseradiel Dantumadiel / Kollumerland Dongeradeel Ferwerderadiel: zie het Bildt Franekeradeel / Harlingen Gaasterlân-Sleat / Lemsterland/ Nijefurd Harlingen: zie Franekeradeel Heerenveen Kollumerland C.A.: zie Dantumadiel Leeuwarden Leeuwarderadeel/ Menameradiel Lemsterland: zie Gaasterlân-Sleat Littenseradiel/ Wymbritseradiel Menameradiel: zie Leeuwarderadeel Nijefurd:zie Gaasterlân-Sleat Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel: zie Bolsward Wymbritseradiel: zie Littenseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête Samenvoeging van Bolsward, Nijefurd, Sneek, Wûnseradiel en Wymbritseradiel 16