Lichamelijke gezondheid

Transcriptie

1 Lichamelijke gezondheid Deelrapportage met resultaten uit de gezondheidsenquête volwassenen/ouderen 2010 De ervaren gezondheid is een samenvattende gezondheidsmaat van alle gezondheidsaspecten zoals de persoon in kwestie die zelf ervaart. Deze onderliggende gezondheidsaspecten variëren per persoon, maar hebben vaak betrekking op zowel de lichamelijke als de geestelijke gezondheid. Deze deelrapportage gaat naast ervaren gezondheid in op enkele lichamelijke gezondheidsaspecten, namelijk chronische (langdurige) aandoeningen en lichamelijke beperkingen. De geestelijke gezondheidsaspecten worden in een aparte deelrapportage uitgebracht. Ervaren gezondheid De (volks)gezondheid wordt vaak beschreven aan de hand van de ervaren gezondheid. De ervaren gezondheid geeft aan hoe de persoon in kwestie zijn/haar fysieke, sociale en emotionele conditie ervaart. Hoe slechter iemand zijn of haar eigen gezondheid ervaart, hoe hoger de kans op overlijden. Ook hangt de ervaren gezondheid samen met zorggebruik. In iedere levensfase spelen verschillende aspecten een rol voor de ervaren gezondheid. Bij jongeren zijn bijvoorbeeld vooral fitheid en leefstijl

2 van belang om zich gezond te voelen, bij mensen van middelbare leeftijd zijn dit lichamelijke en psychische klachten en bij ouderen chronische aandoeningen en lichamelijke beperkingen 1. Ervaren gezondheid in Fryslân 86% van de Friezen beoordeelt de eigen gezondheid als goed tot uitstekend, 14% als matig tot slecht Fryslân mannen vrouwen jaar 65 jaar en ouder jaar jaar jaar jaar 75 jaar en ouder lager middelbaar hoger totaal geslacht jaar en 65- plussers uitstekend - goed leeftijd matig - slecht opleiding Figuur 1 Percentage Friezen dat de gezondheid als goed tot uitstekend en matig tot slecht ervaart Uit figuur 1 blijkt dat vrouwen hun gezondheid over het algemeen slechter ervaren dan mannen en dat de positieve gezondheidsbeleving afneemt naarmate de leeftijd toeneemt. Ook is er een relatie met het opleidingsniveau: laagopgeleiden beoordelen hun gezondheid minder positief dan middelbaar en hoogopgeleiden. Gescheiden personen, weduwen/weduwnaars, werklozen/arbeidsongeschikten en niet-westerse allochtonen beoordelen hun gezondheid over het algemeen negatiever dan de overige respondenten (zie bijlage, tabel 1). Het merendeel van de Friezen beoordeelt de gezondheid als goed tot uitstekend, bijna één op de zeven beoordeelt de eigen gezondheid als matig tot slecht. Ervaren gezondheid in Fryslân in 2010 ten opzichte van 2005 Het percentage Friezen (86%) dat zijn/haar gezondheid als goed tot uitstekend ervaart, ligt in 2010 dicht bij het percentage van 2005 (87%). De ervaren gezondheid onder de 19 plussers in Fryslân is in de afgelopen vijf jaar vrijwel gelijk gebleven. 1 Deeg DJH, Picavet HSJ, Galenkamp H. Wat is de relatie met ziekten en determinanten? In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, Bilthoven 2009.

3 Ervaren gezondheid in Fryslân in vergelijking met Nederland Uit onderzoek van het CBS blijkt dat in % van de bevolking in Nederland de gezondheid als goed tot zeer goed ervaart 2. Dit cijfer is echter niet goed vergelijkbaar met de gegevens voor Fryslân, omdat het cijfer van het CBS betrekking heeft op de totale bevolking (vanaf 0 jaar). Daarnaast hanteert het CBS andere antwoordcategorieën. In landelijk onderzoek worden wel vergelijkbare verschillen gevonden wat betreft geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, etnische herkomst en burgerlijke staat 3. In Fryslân en landelijk beoordelen onder anderen laagopgeleiden, mensen zonder werk en niet westerse allochtonen de eigen gezondheid negatiever. Gemeentelijke cijfers De ervaren gezondheid verschilt per gemeente. Deze verschillende percentages zijn weergegeven in de bijlage, tabel 2 en 3. Chronische aandoeningen In de vragenlijst is voor 19 aandoeningen gevraagd of men deze aandoeningen heeft, of in de afgelopen 12 maanden heeft gehad. Hierbij kan men aangeven of deze zelf of door een arts zijn vastgesteld (zie bijlage tabel 4 voor de 19 chronische aandoeningen). Ruim de helft (58%) van de Friezen van 19 jaar en ouder rapporteert één of meer chronische aandoeningen. Het percentage Friezen met een of meerdere chronische aandoeningen die door een arts zijn vastgesteld, ligt lager (44%). Van de volwassenen tot 65 jaar heeft 37% één of meer door de arts vastgestelde chronische aandoeningen. Bij 65-plussers ligt dit percentage op 72%. Met andere woorden: het vóórkomen van chronische aandoeningen neemt toe met de leeftijd. Chronische aandoeningen komen ook vaker voor bij vrouwen, laagopgeleiden, weduwen/weduwnaars en werklozen/ arbeidsongeschikten dan bij de overige respondenten (zie bijlage, tabel 1). 44% van de Friezen heeft een of meerdere door een arts vastgestelde chronische aandoeningen. Chronische aandoeningen Risicogroepen Vrouwen, laagopgeleiden, weduwen/weduwnaars en werklozen/arbeidsongeschikten 2 CBS, statline,gezondheid, leefstijl, gebruik van zorg. Geraadpleegd op 16 september Voorburg, Deeg DJH. Ervaren gezondheid samengevat. In: Volksgezondheid Toekomst Verkenning, Nationaal Kompas Volksgezondheid. RIVM, Bilthoven, 2009

4 Veel voorkomende chronische aandoeningen Bij de Friezen van 19 jaar en ouder komt een hoge bloeddruk het meeste voor (16%), gevolgd door gewrichtsslijtage (11%), een hardnekkige aandoening aan de rug (8%), een aandoening aan nek of schouder (7%) en diabetes mellitus (6%). Zoals te zien is in figuur 2 verschilt deze top 5 van meest voorkomende aandoeningen per leeftijdsgroep jaar plussers Hoge bloeddruk Gewrichtsslijtage (artrose, slijtagereuma) Aandoening van de rug (incl. hernia) Aandoening van de nek of schouder Astma Hoge bloeddruk Gewrichtsslijtage (artrose, slijtagereuma) Aandoening vaan de rug (incl. hernia) Diabetes mellitus/ suikerziekte Chronische gewrichtsontsteking Figuur 2 Top vijf van chronische aandoeningen (vastgesteld door een arts) voor de jarigen en de 65- plussers in Fryslân Zowel bij volwassenen tot 65 jaar als bij de 65-plussers zijn hoge bloeddruk en gewrichtsslijtage de twee meest voorkomende aandoeningen. Ook aandoeningen aan de rug horen bij beide leeftijdsgroepen tot de top 5 van meest voorkomende aandoeningen. Bij volwassenen tot 65 jaar zijn vervolgens aandoeningen van de nek of schouder en astma de meest voorkomende aandoeningen, bij de 65-plussers is dit diabetes mellitus en chronische gewrichtsontstekingen (ontstekingsreuma, chronische reuma, reumatoïde artritis). Zowel bij volwassenen tot 65 jaar als bij de 65 plussers zijn hoge bloeddruk en gewrichtsslijtage de twee meest voorkomende chronische aandoeningen. Chronische aandoeningen in Fryslân in 2010 ten opzichte van 2005 De landelijke richtlijnen om de gegevens over chronische aandoeningen te bewerken zijn aangepast waardoor deze gegevens niet goed vergeleken kunnen worden met de cijfers die in 2005 zijn

5 gerapporteerd. Om deze vergelijking wel te kunnen maken, is het percentage volwassenen dat in 2005 een chronische aandoening rapporteerde opnieuw berekend op basis van deze nieuwe richtlijnen. Op basis van deze nieuwe berekeningen blijkt dat er nauwelijks verschil is tussen 2005 (43%) en 2010 (44%). Het percentage diabetes mellitus bij volwassenen tot 65 jaar en de 65-plussers is nagenoeg gelijk gebleven tussen 2005 en Het percentage Friezen met een chronische aandoening die is vastgesteld door een arts is in de afgelopen vijf jaar nauwelijks veranderd. Chronische aandoeningen in Fryslân in vergelijking met Nederland In landelijk onderzoek van het CBS wordt eveneens gevraagd of men een chronische aandoening heeft. In 2009 bestaat de top vijf van meest voorkomende aandoeningen op basis van dit CBSonderzoek uit hoge bloeddruk, migraine, gewrichtsslijtage, nekaandoening en astma en chronische bronchitis 4. Deze CBS gegevens zijn echter niet volledig vergelijkbaar met de gegevens van de gezondheidsenquête in Fryslân. In het CBS-onderzoek is namelijk niet gevraagd of de aandoening is vastgesteld door een arts en bovendien heeft de top vijf van het CBS betrekking op een andere leeftijdsgroep (bevolking van 0 jaar en ouder). Gemeentelijke cijfers Het percentage inwoners met een chronische aandoening (vastgesteld door een arts) verschilt per gemeente. Deze verschillende percentages zijn weergegeven in de bijlage, tabel 2 en 3. Lichamelijke beperkingen Gehoor, zicht en mobiliteit Bij lichamelijk functioneren is onder andere gevraagd naar gehoor-, zicht- en mobiliteitsbeperkingen. Lichamelijk functioneren Gehoor Zicht Mobiliteit volgen van een gesprek met een groep van 3 of meer personen voeren van een gesprek met één andere persoon lezen van de kleine letters in de krant een gezicht van 4 meter afstand herkennen dragen van een voorwerp van 5 kg over een afstand van 10 meter staande buigen om iets van de grond te pakken 400 meter lopen zonder tussendoor stil te staan Circa een op de tien 19-plussers (11%) heeft een gehoor, zicht- en/of mobiliteitsbeperking. Figuur 3 geeft weer op welke terreinen men beperkt is, uitgesplitst naar achtergrondkenmerken. Zoals blijkt uit 4 CBS, statline,gezondheid, leefstijl, gebruik van zorg. Geraadpleegd op 16 september Voorburg, 2009

6 de figuur zijn mobiliteitsbeperkingen de meest voorkomende beperkingen (8%). Bij de 75-plussers heeft ruim één op de drie een mobiliteitsbeperking (37%). Zichtbeperkingen en gehoorbeperkingen komen voor bij 3% van de Friezen. Zoals kan worden verwacht, neemt het percentage mensen met een beperking toe met de leeftijd. Vooral vanaf 75 jarige leeftijd neemt het percentage inwoners met een beperking fors toe. Mobiliteitsbeperkingen blijken vaker voor te komen bij vrouwen dan bij mannen. Daarnaast geldt voor alle drie de soorten beperkingen dat deze vaker voorkomen bij laagopgeleiden, weduwen/weduwnaars en bij arbeidsongeschikten en werklozen (zie ook tabel 1 in de bijlage) Fryslân mannen vrouwen jaar 65 jaar en ouder jaar jaar jaar jaar 75 jaar en ouder lager middelbaar hoger totaal geslacht jaar en 65- plussers leeftijd gehoor zicht mobiliteit opleiding Figuur 3 Percentage Friezen met gehoor-,zicht- en mobiliteitsbeperkingen Ruim 1 op de 10 Friezen heeft een gehoor, zicht en of mobiliteitsbeperking. Van de 75-plussers heeft ruim een op de drie een mobiliteitsbeperking.

7 Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen Ook is gevraagd naar beperkingen in de Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen (ADL). Bij de vragenlijst onder volwassenen tot 65 jaar is gevraagd naar drie ADL-activiteiten. Bij de 65-plussers zijn daarnaast nog extra vragen opgenomen over zeven ADL-activiteiten. Twee procent van de Friezen tussen de 19 en 65 jaar is beperkt bij minstens één van deze drie ADL-activiteiten. Van de 65- plussers heeft 14% minstens één beperking bij de tien ADL-activiteiten. Figuur 4 geeft het percentage 65-plussers met een ADL-beperking weer uitgesplitst naar een aantal achtergrondkenmerken. Uit de figuur is af te lezen dat meer vrouwen dan mannen ADL-beperkingen hebben, 75-plussers bijna drie keer zo vaak beperkingen hebben als 65 tot 75 jarigen en dat mensen met een laag opleidingsniveau vaker ADL-beperkt zijn dan mensen met een middelbaar of hoger opleidingsniveau. ADL-beperkingen Eén op de zeven 65-plussers in Fryslân heeft een ADL-beperking jaar gaan zitten en opstaan uit een stoel in en uit bed stappen de trap op- en aflopen 65-plussers gaan zitten en opstaan uit een stoel in en uit bed stappen de trap op- en aflopen eten en drinken aan- en uitkleden verplaatsen op dezelfde verdieping de woning verlaten en binnengaan verplaatsen buitenshuis gezicht en handen wassen volledig wassen Fryslân mannen vrouwen jaar 75 jaar en ouder lager middelbaar hoger totaal 65- plus geslacht leeftijd opleiding Figuur 4 Percentage inwoners van Fryslân van 65 jaar en ouder dat een ADL-beperking heeft Lichamelijke beperkingen in Fryslân in 2010 ten opzichte van 2005 In 2005 is eveneens gevraagd of men een zicht- gehoor- of mobiliteitsbeperking heeft. Destijds was 13% van de Friezen van 19 jaar en ouder beperkt op minstens één van deze drie terreinen. Dit percentage ligt hoger dan het percentage in 2010 (11%). Vooral het percentage inwoners met een

8 mobiliteitsbeperking is gedaald (van 10% in 2005 naar 8% in 2010). In 2005 had 4% van de Friezen een gehoorbeperking (in 2010 is dit 3%) en had eveneens 4% een zichtbeperking (in 2010 is dit 3%). Het percentage 65-plussers met een ADL-beperking is in 2010 nagenoeg gelijk aan Het percentage Friezen met een mobiliteitsbeperking is gedaald van 10% in 2005 naar 8% in Lichamelijke beperkingen in Fryslân in vergelijking met Nederland In landelijk onderzoek van het CBS wordt op precies dezelfde manier gevraagd of men een zicht- gehoor- of mobiliteitsbeperking heeft. In 2010 heeft 13% van de bevolking van 12 jaar of ouder minstens één beperking op een van deze terreinen 5. Dit landelijke percentage lijkt iets hoger te liggen dan bij de 19-plussers in Fryslân (11%). We verwachten dat het landelijke percentage van 13% onder de 19-plussers hoger ligt omdat nu de groep 12 tot 19 jarigen daarin ook is meegenomen en deze groep heeft minder vaak beperkingen. Het landelijk onderzoek van het CBS stelt eveneens op dezelfde wijze beperkingen bij ADL-activiteiten vast. In 2010 heeft in Nederland 11% van de ouderen van 65 tot 75 jaar en 30% van de 75-plussers minstens één beperking bij één van de tien ADLactiviteiten. Deze cijfers lijken wat hoger te liggen dan de cijfers in Fryslân waar 6% van de 65 tot 75- jarigen en 25% van de 75-plussers ADL-beperkt is. Inwoners van Fryslân hebben vergeleken met Nederland minder vaak lichamelijke beperkingen en zijn minder vaak beperkt in hun Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen. Gemeentelijke cijfers Het percentage inwoners met een beperking verschilt per gemeente. Deze verschillende percentages zijn weergegeven in de bijlage, tabel 2 en 3. 5 CBS, statline,gezondheid, gezondheid aandoeningen beperkingen. Geraadpleegd op 3 oktober Voorburg, 2010

9 Aandachtspunten voor beleid Lichamelijke gezondheid Belangrijkste opgave voor gemeenten De lichamelijke gezondheid en de eigen ervaren gezondheid hangen met vele factoren samen. Gezien de sterke vergrijzing en bevolkingskrimp zal in de nabije toekomst het aantal Friezen met een lichamelijke aandoening stijgen. Het is voor de gemeenten zaak om hier in het integrale (gezondheids)beleid op in te spelen. Er wordt tegen gezondheid op verschillende manieren aangekeken. Gezondheid is niet zozeer de afwezigheid van ziekte, maar veel meer de lichamelijke en geestelijke gesteldheid om de dingen te doen die we graag willen doen 6. Deze opvatting raakt de kern. Gemeenten zouden zich daarom vanuit de WMO kunnen richten op het faciliteren van mensen met een lichamelijke beperking de goede, (algemene en individuele) voorzieningen aan te bieden. Uiteindelijke doel is optimale participatie van burgers te bevorderen. Deze inspanning kan worden ondersteund door vanuit het lokale (gezondheids)beleid de nadruk te leggen op de bevordering/stimulering van gezonde leefwijzen en het scheppen van een gezonde woon-, werk- en leefomgeving. Vanuit deze beide invalshoeken kan voor een belangrijk deel ziekte worden voorkómen en/of worden beperkt. Mogelijkheden voor gemeenten In het (gezondsheids)beleid kunnen gemeenten specifieke aandacht geven aan kwetsbare groepen die hun gezondheid als matig tot slecht ervaren. Dit zijn volgens deze gezondheidsenquête: vrouwen, laag opgeleiden, werkelozen/arbeidsongeschikten en niet-westerse allochtonen. Vooral de verschillen in gezondheid tussen mensen met een lage en hoge sociaal economische status (laag opgeleiden, weinig inkomen) zijn groot. Vanuit het (integrale) gezondheidsbeleid hebben gemeenten mogelijkheden om aan deze kwetsbare groep extra, meer gerichte aandacht te besteden, zodat deze op een volwaardiger wijze kan participeren in de samenleving. Het (gezondsheids) beleid kunnen gemeenten meer richten op de onderliggende (leefstijl)factoren die voor een (belangrijk) deel verantwoordelijk zijn voor het ontstaan van chronische aandoeningen en lichamelijke beperkingen zoals diabetes, hart- en vaatziekten, kanker en aandoeningen aan de luchtwegen en het bewegingsapparaat. Tot deze factoren behoren met name: roken, overmatig alcoholgebruik, lichamelijke en mentale inactiviteit, een ongezond voedingspatroon, het oplopen van letsels als gevolg van ongevallen en een ongezonde leef- en/of werkomgeving. Doe het lokaal en samen Maatregelen en interventies in het gemeentelijk gezondheidsbeleid hebben vooral effect als deze dicht bij de mensen zelf en in samenhang worden georganiseerd. Verwezen wordt in dit verband naar de samenhang met de overige sectoren in het gemeentelijk beleid zelf, zoals sportbeleid, minima-beleid, welzijnsbeleid, ruimtelijke ordening en WMO. Verder is het van belang de nodige samenhang en afstemming te realiseren met ketenpartners, zoals organisaties in de eerste- en tweedelijns zorg, ROS Friesland, Sport Frysân, CMO Partoer, De Friesland Zorgverzekeraar en andere private partijen welke gemeenschappelijke doelen en belangen bij gezondheid hebben.. Huidige beleid en uitvoering In een aantal Friese gemeenten wordt vanuit het huidige (integrale) gezondheids- en WMO-beleid nu al aandacht gegeven aan de genoemde kwetsbare groepen. Daarbij zijn aanvullende activiteiten opgezet, zoals de implementatie van de BeweegKuur (ter voorkoming van overgewicht en diabetes), opsporing en ondersteuning van kwetsbare groepen die onvoldoende en op een ongezonde wijze participeren in de samenleving en de opsporing en ondersteuning van kwetsbare jeugdigen/gezinnen en kwetsbare ouderen. Zie voor meer informatie ook de deelrapportage zorggebruik 6 VTV, van gezond naar beter, 2010.

10 Bijlage Een waargenomen verschil zoals dat in de tabellen is af te lezen, betekent niet automatisch een werkelijk verschil. Er is naar alle waarschijnlijkheid sprake van een werkelijk verschil, als het verschil op statistische gronden wordt hard gemaakt. Er wordt dan gesproken van een significant verschil Cijfers weergegeven in blauw wil zeggen een significant positief verschil en in rood een significant negatief verschil. De waargenomen verschillen, die niet statistisch aangetoond zijn berusten naar alle waarschijnlijkheid op toeval. Tabel 1 Ervaren gezondheid, chronische aandoeningen en beperkingen naar achtergrondkenmerken (%) Ervaren gezondheid goed / uitstekend Chronische aandoeningen Minimaal 1 (door arts vastgesteld) Gehoor Minimaal 1 beperking Zicht Minimaal 1 beperking Mobiliteit Minimaal 1 beperking n % % % % % Fryslân Geslacht mannen vrouwen volwassenen & ouderen jaar jaar en ouder Leeftijd jaar en ouder Opleiding lager middelbaar hoger Burgerlijke staat 1 gehuwd/samenwonend ongehuwd gescheiden weduwe/weduwnaar Arbeidssituatie 2 arbeidsongeschikt/werkloos niet-arbeidsongeschikt/werkloos Herkomst autochtonen allochtonen (niet-westers) allochtonen (westers) Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête bij deze categorie spelen leeftijdseffecten een rol, hiervoor is niet gecorrigeerd. 2 deze vraag is alleen aan de 19 tot 64-jarigen gesteld

11 Tabel 2 Ervaren gezondheid, chronische aandoeningen en beperkingen per gemeente voor de leeftijd jaar (%) jaar Ervaren gezondheid Chronische aandoeningen Mobiliteit Beperkt bij goed / Minimaal 1 (door minimaal 1 uitstekend arts vastgesteld) activiteit ADL Beperkt bij minimaal 1 van de drie ADLactiviteiten n % % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt Boarnsterhim Bolsward Dantumadiel Dongeradeel Ferwerderadiel <1 Franekeradeel Gaasterlân-Sleat <1 0 Harlingen Heerenveen Kollumerland C.A Leeuwarden Leeuwarderadiel Lemsterland Littenseradiel Menameradiel Nijefurd Ooststellingwerf Opsterland <1 Skarsterlân Smallingerland Sneek <1 Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel Wymbritseradiel De Waddeneilanden <1 1 Súdwest-Fryslân Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête Samenvoeging van Bolsward, Nijefurd, Sneek, Wûnseradiel en Wymbritseradiel

12 Tabel 3 Ervaren gezondheid, chronische aandoeningen en beperkingen per gemeente voor 65-plussers (%) 65 jaar en ouder Ervaren Chronische Mobiliteit gezondheid aandoeningen Beperkt bij goed / Minimaal 1 (door minimaal 1 uitstekend arts vastgesteld) activiteit ADL Beperkt bij minimaal 1 van de tien ADLactiviteiten N % % % % Fryslân Gemeente Achtkarspelen Het Bildt / Ferwerderadiel Boarnsterhim Bolsward / Wûnseradiel Dantumadiel / Kollumerland Dongeradeel Ferwerderadiel: zie het Bildt Franekeradeel / Harlingen Gaasterlân-Sleat / Lemsterland/ Nijefurd Harlingen: zie Franekeradeel Heerenveen Kollumerland C.A.: zie Dantumadiel Leeuwarden Leeuwarderadiel/Menameradiel Lemsterland: zie Gaasterlân-sleat Littenseradiel/ Wymbritseradiel Menameradiel: zie Leeuwarderadiel Nijefurd:zie Gaasterlân-Sleat Ooststellingwerf Opsterland Skarsterlân Smallingerland Sneek Tytsjerksteradiel Weststellingwerf Wûnseradiel: zie Bolsward Wymbritseradiel: zie Littenseradiel De Waddeneilanden Súdwest-Fryslân Bron: GGD Fryslân, Gezondheidsenquête Samenvoeging van Bolsward, Nijefurd, Sneek, Wûnseradiel en Wymbritseradiel

13 Tabel 4 Percentage inwoners met chronische aandoeningen door arts vastgesteld, uitgesplitst voor volwassenen en ouderen 19-plus jaar 65-plus % % % Diabetes mellitus/ suikerziekte Beroerte, hersenbloeding, herseninfarct of TIA 2 0,5 5 Hartinfarct 1 0,5 4 Andere ernstige hartaandoening (zoals hartfalen of angina pectoris) 3 0,9 9 Een vorm van kanker (kwaadaardige aandoening) Migraine of regelmatig ernstige hoofdpijn Hoge bloeddruk Vernauwing van de bloedvaten in de buik of benen (geen spataderen) 2 0,9 7 Astma COPD, chronische bronchitis of longemfyseem Ernstige of hardnekkige darmstoornissen langer dan 3 maanden Psoriasis Chronisch eczeem Onvrijwillig urineverlies (incontinentie) Ernstige of hardnekkige aandoening van de rug (inclusief hernia) Gewrichtsslijtage (artrose, slijtagereuma) van heupen of knieën Chronische gewrichtsontsteking (ontstekingsreuma,chronische reuma, reumatoïde artritis) Andere ernstige of hardnekkige aandoening van de nek of schouder Andere ernstige of hardnekkige aandoening van elleboog, pols of hand 4 3 8