Broeikasklimaten van het verre verleden als analoog voor de toekomst. Appy Sluijs

Vergelijkbare documenten
Prehistorische Klimaatveranderingen

Algemene inleiding en samenvatting

Marine biosfeer in de stress - en wat gebeurde er in het verleden?!

Prof. Gerbrand Komen. (ex-) Directeur Klimaatonderzoek KNMI. 12 Maart 2009 NNV Sectie Energie en Klimaat

Tentamen Marine Sciences I

Van klimaatscenario's naar klimaatverwachtingen: hoe betrouwbaar zijn klimaatmodellen? Geert Jan van Oldenborgh

Klimaatverandering. Urgentie in Slow Motion. Bart Verheggen ECN

11/2/2011. Energie balans ISWR OLWR. Rohling, E.J. School of Ocean and Earth Science

Effecten van toenemende warmte en CO 2 op het leven in zee

Samenvatting. Holocene klimaatvariabiliteit in de Noord-Atlantische regio: numerieke simulaties in vergelijking tot reconstructies.

Centrale vraagstelling Hoe organiseer je een expeditie naar de Zuidpool om het hitterecord van 55 miljoen jaar geleden te kunnen onderzoeken?

Gashydraten: Energiebron van de toekomst of broeikasnachtmerrie? Marc De Batist Renard Centre of Marine Geology Universiteit Gent, België

Recente variaties in de temperatuur van het oceaanwater. Henk Dijkstra Instituut voor Marien en Atmosferisch Onderzoek Universiteit Utrecht

Het klimaat verandert, wat nu?

Klimaatveranderingstand. wetenschap. Prof Wilco Hazeleger

De oorzaken en gevolgen van de opwarming van het klimaat

Klimaatverandering Wat kunnen we verwachten?

1. Waarnemingen van klimaatverandering

KLIMAATVERANDERING. 20e eeuw

Het veranderend klimaat

De KNMI 14 klimaatscenario s Ontwikkelingen De scenario s Voorbeelden

NOORDZEE SYMPOSIUM 2007

klimaatverandering en zeespiegelstijging Klimaatverandering en klimaatscenario s Achtergronden Prof Dr Bart van den Hurk

April opnieuw warm en zonnig: de seizoenen schuiven op

Den Haag aan zee of in zee?

KNVWS Delft. Overzicht

Is er een point of no return in klimaatverandering? Henk A. Dijkstra, IMAU, Departement Natuuren Sterrenkunde, Universiteit Utrecht

Koolstofcyclus in de zee. Stefan Schouten. NIOZ is part of the Netherlands Organisation for Scientific Research (NWO)

PERMAFROST DOOI IN SIBERIË. Jorien E. Vonk Geowetenschappen, Universiteit Utrecht Arctisch Centrum, Rijksuniversiteit Groningen

en Science (www. sciencemag.org informatie die relevant is voor het inzicht in de risico s van klimaatverandering voor

23/11/2018. Hoelang is Hol-(Zee)land nog houdbaar?

NIOZ is part of the Netherlands Organisation for Scientific Research (NWO)

Opportunities for Collaborative Interdisciplinary Programs. James W. Jones Director, FCI

Fossiele moleculen onthullen klimaatgeschiedenis. Johan Weijers

De club van Rome had toch gelijk!

Wind en regen in de toekomst - wat zeggen de KNMI'14 scenario's?

Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering. Klimaatverandering Klimaatverandering

Oceaanverzuring. opdracht 1. opdracht 2. Iedereen kent inmiddels het begrip klimaatverandering. De aarde warmt op door onze CO 2

Koolstof wordt teruggevonden in alle levende materie en in sedimenten, gesteenten, de oceanen en de lucht die we inademen.

SonEnergie, 25 maart 2019 Jacques Hagoort

Eindexamen biologie pilot havo II

Het integreren van ijsbergvariabiliteit in het klimaatsysteem met behulp van het iloveclim klimaatmodel

De klimaatverandering: fabel of pure ernst?

Tentamen/Exam Marine Sciences II : Oceans of the Future (2012)

Het Klimaatdebat. 09/01/2013 Bart Strengers

Eindexamen aardrijkskunde vwo 2008-II

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Het Klimaatdebat. 09/01/2013 Bart Strengers

Geologische tijdschaal. AK 4vwo vrijdag 31 oktober. 11 Het klimaat door de tijd. inhoud

Tipping points in past climate Een Geo Future Module over klimaatverandering in het verleden

CO 2 in zoet water. source. sink? Jolanda Verspagen a, Maria Meijer a, Arie Vonk a, Jef Huisman a Ko van Huissteden b, Joshua Dean b, Han Dolman b

IPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? November 15, Het hangt er vanaf hoe het verder gaat

Verzuring van de Noordzee: oorzaken, gevolgen, en perspectief

INDONESIË. Natuurlijke en landschappelijke kenmerken

De Verborgen Attractie van de Aarde. De Verborgen Attractie van de Aarde. 3- Drift der continenten en plaattektoniek. Drift der continenten

Risico's en veiligheid

ph-dynamiek Noordzee

Kunnen we variaties in het klimaatsysteem begrijpen en voorzien?

Samenvatting Aardrijkskunde H.2 tot paragraaf 8

Tentamen Marine Sciences 3

De Aarde Zweet, Leuven 28 november IPCC voorspelt klimaatverandering en verdere zeespiegelstijging. Hoe erg is dat? December 1,

Volgens de meeste wetenschappers vond 13,7 miljard jaar geleden de big bang plaats en ontstond het universum.

Klimaat(les)marathon. Leren voor en over het klimaat

Scenario s voor zeespiegelstijging Hoe komen ze tot stand en hoe (on-)zeker zijn ze?

Fellow Symposium Building Physics and Services Toekomstgericht renoveren op basis van scenario s

Klimaatverandering. Opzet presentatie

Ecosysteemdiensten. Blok 1 Mariene omgeving. Marieke Verweij (ProSea) Dag 1 de zee en mijn werk / 24 september Duurzaam werken op Zee

CO 2 Opvang en Opslag

Factsheet klimaatverandering

Klimaatverandering en klimaatscenario s in Nederland

Zorgen om het klimaat?

Glastuinbouw draagt door hoge CO2-emissie flink bij aan Global Warming. Voor wie verstandig handelt!

Tentamen II Marine Sciences I

e n P a l m e n i n A l a s k a

Zeespiegelmonitor 2018

-concentratie en klimaatsveranderingen. Om het effect van de huidige snelle toevoeging van CO 2

Levenscyclusanalyse van groene wanden

Kooldioxide en het klimaat

Bepaling primaire impacten van klimaatsveranderingen

NNV-bestuursstandpunt over de samenhang tussen klimaatverandering en energiegebruik

Even voorstellen. Auke Barnhoorn

Multimodality treatment bij het oesofagus- en maagcarcinoom

Nicholas John Shackleton. 23 juni januari 2006

SAMENVATTING. F = k w (C zeewater - C lucht ) (1)

Algemene natuurwetenschappen

Klimaatverandering en onze voedselzekerheid

2) Which of the following aspects does not belong to the sustainability category Emission of harmful substances :

Broeikasgassen, klimaat en meten: hoe, wat en waarom van ICOS-nl.

Tentamen Marine Sciences (2006)

Relaxatietijd en T Curie Gesteentemagnetisme

Document Version Publisher's PDF, also known as Version of record. Publication date: 2010

Scenario s voor zeespiegelstijging. Caroline Katsman TU Delft / Vloeistofmechanica

Faculteit Geowetenschappen. Oratie. De Aarde is blauw. Gert-Jan Reichart

Emissiebeheer. Meten en evalueren van klimaatimpact (LCA) Energiezuinige technologie. Klim-O-dag. Veerle Van linden Eenheid: T&V

Homelab 2050, serie 4: Optimaal gebruik van beschikbare energiebronnen

Zonnestroom en windstroom Samen meer

Bedreigingen. Broeikaseffect

Opwarming aarde niet de schuld van het vee

De KNMI 14 klimaatscenario s Neerslag en neerslagextremen

The Day After tomorrow... Waarom wachten

Transcriptie:

Broeikasklimaten van het verre verleden als analoog voor de toekomst Appy Sluijs

Temperature Using the past to project the future Scenario voor toekomstige opwarming Time

Deep Ocean Temp. Using the past to project the future Het analyseren van imperfecte analogen in het verleden om de respons van het systeem te ontwaren Million years ago

Using the past to project the future Paleoceanografie Tijdschalen Observaties versus Reconstructies Case study: de beste analoog voor de toekomst

Using the past to project the future Paleoceanografie Tijdschalen Observaties versus Reconstructies Case study: de beste analoog voor de toekomst

Tijdschalen Timescale Years Decades Centuries Millennia Mul -Millennia // Myrs Clouds, water vapour, lapse rate, snow/sea ice Upper ocean CH 4 CH 4 (major gas-hydrate feedback; e.g., PETM) Vegeta on Dust/Aerosol Dust (vegeta on mediated) En re oceans Land ice sheets Carbon cycle Weathering Plate tectonics Palaeosens, 2012. Nature Biological evolu on of vegeta on types

Tijdschalen Timescale Years Decades Centuries Millennia Mul -Millennia // Myrs Clouds, water vapour, lapse rate, snow/sea ice Upper ocean CH 4 CH 4 (major gas-hydrate feedback; e.g., PETM) Vegeta on Dust/Aerosol Dust (vegeta on mediated) En re oceans Land ice sheets Carbon cycle Weathering Plate tectonics Palaeosens, 2012. Nature Biological evolu on of vegeta on types

Tijdschalen Timescale Years Decades Centuries Millennia Mul -Millennia // Myrs Clouds, water vapour, lapse rate, snow/sea ice Upper ocean CH 4 CH 4 (major gas-hydrate feedback; e.g., PETM) Vegeta on Dust/Aerosol Dust (vegeta on mediated) En re oceans Land ice sheets Carbon cycle Weathering Plate tectonics Palaeosens, 2012. Nature Biological evolu on of vegeta on types

Tijdschalen Timescale Years Decades Centuries Millennia Mul -Millennia // Myrs Clouds, water vapour, lapse rate, snow/sea ice Upper ocean CH 4 CH 4 (major gas-hydrate feedback; e.g., PETM) Vegeta on Dust/Aerosol Dust (vegeta on mediated) Modern Palaeosens, 2012. Nature En re oceans Land ice sheets Carbon cycle Paleo Weathering Plate tectonics Biological evolu on of vegeta on types

Tijdschalen: CO 2 in de toekomst IPCC, 2007

Tijdschalen: CO 2 in de toekomst Archer et al. 2009, Ann. Rev. Earth. Planet Sci.

Using the past to project the future Paleoceanografie Tijdschalen Observaties versus Reconstructies Case study: de beste analoog voor de toekomst

Reconstructies van het verleden Methode: bestuderen van sedimenten Mountain, Sigurdur Gudmundsson

Integrated Ocean Drilling Program Photo, William Crawford / IODP

Integrated Ocean Drilling Program Discovery Photo, William Crawford / IODP

Reconstructies van het verleden Methode: bestuderen van sedimenten Arctische Oceaan; Lomonosov Rug Onder/ Oud 1 cm = 500 jaar Atlantische Oceaan; Walvis Rug Boven/J ong 1 cm = 1000 jaar

Reconstructies van het verleden Arctische Oceaan 1 monster van 2 cm is 1000 jaar

Reconstructies van het verleden

Reconstructies van het verleden Sluijs et al. 2009. Nature Geoscience

Reconstructies van het verleden Sluijs et al. 2009. Nature Geoscience

Reconstructies van het verleden Sluijs et al. 2009. Nature Geoscience

Reconstructies van het verleden Sluijs et al. 2009. Nature Geoscience

Reconstructies van het verleden Sluijs et al. 2009. Nature Geoscience

Methodiek Temperatuur proxies - zuurstofisotopen van kalkskeletjes - Mg/Ca van kalkskeletjes - Δ 47 van kalkskeletjes - moleculaire distributie van algen (U k 37) - moleculaire distributie van archea (TEX 86 ) - moleculaire distributie van bodembacterien (MBT/CBT) - fossiele planten (tolerantie moderne afstammelingen) - mineralen met temperatuur-afhankelijke formatie -

Using the past to project the future Paleoceanografie Tijdschalen Observaties versus Reconstructies Case study: de beste analoog voor de toekomst

Deep Ocean Temp. De beste analoog voor de toekomst Paleoceen-Eoceen Thermisch Maximum (PETM) Million years ago

PETM 55 M-jaar geleden ~100.000 jaar Verzuring CO CO 2 CO 2 2 CO 2 O 2 CH CH CO O 4 2 CH 4 2 4 millennia

PETM als Analoog Overeenkomsten Totale C input: ~5.000 GtC = alle fossiele brandstoffen 2 a 3x atmosferische CO 2 concentratie Verschillen Pre-PETM was 10 C warmer mondiaal dan pre-industrieel Continenten lagen anders PETM C-input was ~10x sneller dan nu

Veranderingen tijdens de PETM Sluijs et al. 2014. Clim Past

Temperatuur Zachos et al. 2006, Geology

Veranderingen tijdens de PETM Sluijs et al. 2014. Clim Past

Veranderingen tijdens de PETM Sluijs et al. 2014. Clim Past

Veranderingen in sedimentatie Expectations? Giusberti et al. 2007. GSA Bull.

Veranderingen tijdens de PETM Sluijs et al. 2014. Clim Past

Zuurstofloosheid tijdens de PETM Arctische Ocean elevated As/Al, Mo/Al, U/Al, V/Al Sluijs et al. 2006 Nature; 2008; Paleoceanography

Veranderingen tijdens de PETM Sluijs et al. 2014. Clim Past

PETM vs Huidige trends Overeenkomsten Totale C input: ~5.000 GtC = alle fossiele brandstoffen Opwarming Verzuring Afname O 2 spanning zeewater Verschillen Pre-PETM was 10 C warmer mondiaal dan pre-industrieel Continenten lagen anders PETM C-input was ~10x sneller dan nu

PETM vs Huidige trends Overeenkomsten Totale C input: ~5.000 GtC = alle fossiele brandstoffen Opwarming Verzuring Afname O 2 spanning zeewater Verschillen Pre-PETM was 10 C warmer mondiaal dan pre-industrieel Continenten lagen anders PETM C-input was ~10x sneller dan nu Van de PETM weten we al hoe het afliep!!!

Conclusies Paleoceanografie Geologisch verleden zit vol met imperfecte analogen Waarde: systeembegrip op tijdschalen > eeuwen Verbetering toekomstprojecties Snelle CO 2 toename altijd geassocieerd met Opwarming Verzuring Anoxia Het is niet vanzelfsprekend dat het nu is zoals het is!