Brochurereeks Gezondheidsrecht Deel 1 Inleiding in het gezondheidsrecht
Inhoud Inleiding... 3 Wat is (gezondheids)recht?... 3 Internationaal recht... 5 Internationale wetgeving vs. nationale wetgeving... 5 Soorten internationale rechtsregels... 6 Publiekrecht en privaatrecht... 6 Publiekrecht:... 7 Privaatrecht:... 8 Gezondheidsrecht... 10 Recht op gezondheidszorg in verdragen... 14 Bronvermelding... 15 Index... 16 Afkortingen... 17 Colofon... 18 CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 2
Inleiding Zowel in uw werk als in uw privéleven heeft u te maken met recht. Het recht beschrijft hoe wij als samenleving met elkaar om moeten gaan. Het recht probeert menselijk gedrag te sturen. Om de wet- en regelgeving binnen de gezondheidszorg te begrijpen, is het goed iets meer te weten over recht in het algemeen. In dit deel van de brochurereeks gezondheidsrecht van CNV Publieke Zaak wordt aandacht besteed aan recht in het algemeen en aan de beginselen van het gezondheidsrecht. Wat is (gezondheids)recht? Recht ontstaat vanuit normen die in principe voor iedereen gelden: - Normen die onmiskenbaar met de begrippen goed en kwaad verbonden zijn. - Normen waarvan de inhoud min of meer losstaat van morele opvattingen, uitgangspunten en waarden, zoals bijvoorbeeld verkeersregels. Als we het hebben over recht, gaat het over mensen, hun waardigheid, hun wil en de vrijheid om deze wil te uiten en er binnen bepaalde grenzen naar te leven. Deze grenzen worden aangegeven met behulp van verschillende rechtsregels: 1. De wet. 2. Volkenrechtelijke verdragen en besluiten: in Nederland hebben rechtsregels die voortkomen uit verdragen en sommige besluiten van volkenrechtelijke organisaties (bijvoorbeeld de Verenigde Naties) dezelfde werking als de rechtregels die in wetten te vinden zijn. 3. Jurisprudentie (rechtspraak). 4. Gewoonte: een in een bepaalde kring algemeen aanvaarde gedragslijn, niet in de wet vastgelegd, maar navolging wordt wel als een rechtsplicht beschouwd. CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 3
Recht is het geheel van de op dat moment geldende rechtsregels. Recht zorgt er voor, samen met andere normstelsels zoals fatsoensnormen, regels van moraal, religieuze voorschriften etc, dat menselijk gedrag zo op elkaar is afgestemd dat onze samenleving leefbaar blijft. Van deze instrumenten is recht het sterkste instrument omdat: - Het meer houvast en duidelijkheid biedt dan sociale normen. - Het instanties kent die op gezaghebbende wijze kunnen vaststellen of (en hoe) in concrete gevallen regels van toepassing zijn (de rechtelijke macht). - Het afdwingbaar is. Gezondheidsrecht is het geheel van rechtsregels dat op de gezondheidszorg betrekking heeft. CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 4
Internationaal recht In Nederland hebben we niet alleen te maken met onze nationale rechtsregels, maar ook met recht dat in internationaal verband wordt afgesproken. Internationaal recht is het geheel van rechtsregels van internationale herkomst dat geldt naast rechtsregels van nationale herkomst. In de meeste Europese staten, waaronder Nederland, geldt tegenwoordig het Europees verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de fundamentele vrijheden (EVRM). Internationale wetgeving vs. nationale wetgeving In Nederland maken rechtsregels van internationale oorsprong zonder tussenkomst van de overheid deel uit van de rechtsorde. Dit wordt ook wel een incorperatiesysteem genoemd. Hier tegenover staat het transformatiesysteem, waarbij omzetting van internationaal recht naar nationaal recht noodzakelijk is om de rechtsregels in een land te laten gelden. Alleen internationale rechtsregels met zogenaamde ieder verbindende verdragsbepalingen brengen rechtstreeks rechten en plichten voor burgers met zich mee. Een ander interessant begrip in het kader van internationale wetgeving is interne- en externe staatssoevereiniteit. Van externe staatssoevereiniteit spreekt men in internationaal verband. Het wil zeggen dat de staat van buitenaf geen hogere macht kent, tenzij hijzelf uitdrukkelijk een hogere macht heeft erkend en met diens inbreuk op zijn soevereiniteit (onafhankelijkheid) heeft ingestemd. Interne soevereiniteit (staatssoevereiniteit) is de exclusieve bevoegdheid tot wetgeving, bestuur en rechtspraak door de overheid. Dit is met name belangrijk in zaken die raken aan mensenrechten en het algehele welzijn van mensen, zie bijvoorbeeld onderstaand kader. Is het beter voor de internationale gemeenschap om zich maarniet met binnenlandse aangelegenheden van een ander land te bemoeien? Of moet bij mensenrechtenschendingen ingegrepen worden door een internationale organisatie? CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 5
In artikel 94 van onze Grondwet staat dat de regel van internationaal recht voorrang heeft boven de nationale rechtsregel. De Nederlandse staat gaat bovendien uit van een gematigd monistisch (regering en volksvertegenwoordiging samen) systeem beschreven in artikel 93 van de Grondwet. Dit artikel houdt in dat de Nederlandse rechter zowel geschreven als ongeschreven internationaal recht mag toepassen. Soorten internationale rechtsregels In internationaal verband is sprake van verschillende soorten rechtsregels: - Rechtregels van volkenrecht: dit zijn rechtsregels die gelden tussen twee of meer staten (en dus niet binnen die staten of tussen staten en internationale of volkenrechtelijke organisaties). - Regels van materieel recht: dit zijn de regels die aan personen rechten verlenen en/of plichten opleggen. - Regels van formeel recht of procesrecht: dit zijn regels die betrekking hebben op de handhaving van dat materiele recht door geschilbeslechting. Publiekrecht en privaatrecht De staat of de overheid is het geheel van wetgeving, rechtspraak en bestuur. Het publiekrecht is dat deel van het recht dat op de staat (of zijn onderdelen) als zodanig van toepassing is. Het privaatrecht is dat deel van het recht dat niet op de staat (of zijn onderdelen) als zodanig van toepassing is, maar op de verhouding tussen burgers onderling. Als de staat als burger handelt, is het privaatrecht ook van toepassing. CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 6
Belangrijke onderdelen van het publiekrecht zijn: - Staatsrecht. - Bestuursrecht: hierin staat de bestuursactiviteit van de staat. - Strafrecht: het deel van het recht dat bepaalde gedragingen met straf bedreigt. Belangrijke onderdelen van privaatrecht: - Vermogensrecht: goederenrecht, verbintenissenrecht en erfrecht. - Personen- en familierecht. - Rechtspersonenrecht. Dit zijn allemaal klassieke rechtsgebieden. Daar tegenover staan functionele rechtsgebieden, zoals arbeidsrecht, milieurecht, mediarecht, informaticarecht en gezondheidsrecht. Deze rechtsgebieden hebben kenmerken van zowel privaat- als van publiekrechtelijk recht. Publiekrecht: Staatsrecht Staatsrecht is te vinden in onder meer de Grondwet, de Wet op de rechterlijke organisatie, Wet op de Raad van State, de Provinciewet en de Gemeentewet. Het eerste hoofdstuk van de Grondwet bevat grondrechten. Ook beschrijft de Grondwet de organieke opbouw van de Nederlandse staat met de belangrijkste staatsorganen (Koning, Regering, Staten-Generaal, Provincies, Gemeenten, rechterlijke Macht) en hun bevoegdheden en samenstelling. In de Grondwet staat over veel onderwerpen dat nadere regeling bij wet moet vastgesteld worden. Dit gebeurt in zogenaamde organieke wetten. Wijziging van de Grondwet kent een zwaardere procedure dan die van andere wetten. Boven de Grondwet staat het Statuut van het Koninkrijk der Nederlanden. Dit regelt de betrekkingen tussen de verschillende delen van het koninkrijk. Wetten die van toepassing zijn op het gehele koninkrijk heten Rijkswetten. De Grondwet neemt de bepalingen van het Statuut in acht. Bestuursrecht De belangrijkste rechtsbron van bestuursrecht is de Algemene wet bestuursrecht (Awb). Hierin staat de omschrijving van algemene bestuursrechtelijk begrippen, de codificatie (op schrift stelling) van de zogenaamde algemene beginselen van behoorlijk bestuur (abbb s) en het formele bestuursrecht. In het bestuursrecht staat de rechtsverhouding tussen overheid en burger centraal. Dit komt grotendeels tot uitdrukking in beschikkingen. Een beschikking is een CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 7
individuele rechtsvaststelling: de toepassing van een algemene rechtsregel op één rechtspersoon. Op rijksniveau is de regering het belangrijkste bestuursorgaan, maar er zijn veel wetten die instanties, zoals ministers, gedeputeerde staten van provincies, colleges van Burgermeester en Wethouders, waterschapsbesturen, etc. bevoegd verklaren tot het vaststellen van beschikkingen. Ook kunnen privaatrechtelijke rechtspersonen hiertoe bevoegd zijn. Beschikkingen moeten rechtmatig zijn afgegeven (in overeenstemming met de geldende rechtsregels): - Door een door een bijzondere bestuurswet bevoegde instantie. - Met in achtneming van vorm en procedure. - In overeenstemming met de regels van het materiële recht. Rechtsregels in strijd met het recht, zijn onrechtmatig of wederrechtelijk. Strafrecht Wanneer men in strafrecht preventie van strafbare feiten beoogt, spreekt men van generale preventie. Wanneer men strafbare feiten wil stoppen, heet dit speciale preventie. Het wetboek van strafrecht beschrijft welke feiten strafbaar zijn, wie dader is en welke sancties gelden. Dit heet het materiële strafrecht. Het wetboek van strafvordering bevat rechtsregels die betrekking hebben op de opsporing van strafbare feiten, de vervolging van verdachten, etc. Dat is het formele strafrecht. Strafbare feiten kunnen worden gepleegd door zowel natuurlijke als rechtspersonen. Het strafrecht kent slechts één rechtsbron: de wet. Privaatrecht: Het materiële privaatrecht vindt zijn wettelijke regeling in het Burgerlijk Wetboek (BW) en een aantal losse wetten. Het is onder te verdelen in: - Regels betreffende de persoon: Regels van personen- en familierecht (boek 1 BW): Personenrecht gaat over de rechtspositie van natuurlijke personen, familierecht gaat over betrekkingen die het gevolg zijn van vormen van samenleving. Regels van rechtspersonenrecht (boek 2 BW). CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 8
- Regels betreffende het vermogen (boek 3, 4, 5, 6, 7 en 7a BW): Boek 3: algemeen. Boek 4: erfrecht. Boek 5: zakelijke rechten. Boek 6: verbintenissenrecht. Boeken 7 en 7a: bijzondere overeenkomsten. Goederenrecht. Verbintenissenrecht: verbintenissen kunnen, naast overeenkomsten, ook voortkomen uit recht alleen, bijvoorbeeld uit de onrechtmatige daad. CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 9
Gezondheidsrecht 1 Gezondheidsrecht wordt gerekend tot het functionele recht, hoewel het ook trekken kent van meerdere klassieke rechtsgebieden. Tot de jaren 60 was alleen sprake van medisch recht. Met de opkomst van patiëntenbewegingen werd meer gekeken naar rechten en plichten van zorgaanbieders en zorgontvangers. Tegenwoordig zijn ook zorgfinanciers/verzekeraars onderdeel van het gezondheidsrecht. Het gezondheidsrecht bestaat uit: - Zorgverleningsrecht: burger- zorgaanbieder. - Zorginkooprecht: zorgaanbieder- verzekeraar. - Zorgverzekeringsrecht: verzekeraar- burger. Wetgeving met betrekking tot de kwaliteit van de gezondheidszorg: - Wet op de geneeskundige behandelovereenkomst (WGBO). - Wet op de beroepen in de individuele gezondheidszorg (BIG). - Wet op de orgaandonatie (WOD). - Wet medisch-wetenschappelijk onderzoek met mensen (WMOM). - Kwaliteitswet zorginstellingen (KZI). - Wet klachtrecht cliënten zorgsector (WKCZ). - Wet medezeggenschap cliënten zorgsector (WMCZ). - Wet Bijzondere Opnemingen Psychiatrische Ziekenhuizen (BOPZ). Wetgeving met betrekking tot ethiek - Wet Toetsing Levensbeëindiging (WTL) - Wet op de Bijzondere Medische Verrichtingen (WBMV) - Wet Medisch Wetenschappelijk Onderzoek met Mensen (WMWOM) - Wet op de Orgaandonatie (WOD) - Wet Veiligheid en Kwaliteit lichaamsmateriaal (WVKL) - Embryowet - Wet Afbreking Zwangerschap (WAZ) - Wet Foetaal Weefsel (WFW) Wetgeving met betrekking tot de planning van de gezondheidszorg: - Wet toelating zorginstellingen (WTZ). - Wet op de bijzondere medische verrichtingen (WBMV). - Wet Marktordening Gezondheidszorg (WMG). - Algemene wet bijzondere ziektekosten (AWBZ). 1 Hier wordt volstaan met het noemen van de verschillende gezondheidswetten. In latere delen van deze digitale brochurereeks worden de verschillende wetten verder uitgewerkt. CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 10
- Wet maatschappelijke ondersteuning (WMO). - Zorgverzekeringswet (Zvw). Wetgeving met betrekking tot de toegang tot voorzieningen: - Zorgverzekeringswet (Zvw). - Algemene wet bijzondere ziektekosten (AWBZ). - Wet Marktordening Gezondheidszorg (WMG). - Burgerlijk Wetboek (BW). De WGBO is een onderdeel van het BW. De kwaliteitswetgeving is verder hoofdzakelijk terug te vinden in bijzondere bestuurswetten zoals de Kwaliteitswet Zorginstellingen (KZI) en de Wet Beroepen Individuele Gezondheidszorg (BIG). Momenteel is er een aantal wetten in ontwikkeling, ter bevordering van de kwaliteit van zorg. Deze wetten zullen deels ter vervanging van huidige wetgeving komen. Wetgeving in ontwikkeling: - Wetsvoorstel Wet cliëntenrechten Zorg (WcZ) - Wetsvoorstel Beginselenwet Zorginstellingen - Wetsvoorstel Zorg en Dwang - Wetsvoorstel Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg Alle genoemde wetten zijn in opvolgende delen van deze brochurereeks verder uitgewerkt. CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 11
Verschillende rechtstheorieën m.b.t. gezondheidswetgeving Over de oorsprong en de structuur van de gezondheidswetgeving bestaan verschillende theorieen. Hieronder zijn twee van deze theorieen kort beschreven. 1. Gezondheidsrecht als uitwerking van de normatieve samenleving H.J.J. Leenen is toonaangevend beoefenaar van het gezondheidsrecht in Nederland. Hij hangt de theorie aan dat het gezondheidsrecht twee normatieve pijlers kent: - Het beginsel van individuele zelfbeschikking: het recht van de mens om naar zijn eigen levensconcept te leven en het recht op eigen keuzen van normen en waarden met betrekking tot het eigen leven. - Het beginsel van gelijke toegang tot voorzieningen in de gezondheidszorg. Leenen gaat uit van autonomie. Maar autonomie (onafhankelijkheid) is een niet eenduidig begrip (het wordt in westerse landen bijv. anders ingevuld dan daarbuiten) en is meer een moreel principe dan een rechtsbeginsel. Bovendien speelt autonomie in grote delen van het gezondheidsrecht, zoals de planning van zorg, geen rol. Het autonomiebeginsel verkaart daarom onvoldoende waarom de regels zijn zoals ze zijn. 2. Gezondheidsrecht als voortvloeisel uit het klassieke recht B.Sluyters, hoogleraar in Leiden, is van mening dat aan het gezondheidsrecht de rechtsbeginselen ten grondslag liggen die we kennen uit de klassieke rechtsgebieden (en dat gezondheidsrecht dus geen eigen beginselen kent). Sluyters voert aan dat het privaatrechtelijke beginsel van contractvrijheid een beginsel van gezondheidsrecht is. Kijken we echter naar de acceptatieplicht van zorgverzekeraars, dan gaat dit niet op. Ook mogen hulpverleners niet weigeren zorg te verlenen volgens de WGBO. Feit is dat het recht op gezondheidszorg in de grondwet is opgenomen en daarmee een grondrecht is. Een grondrecht waarvan de rechtsregels voortkomen uit interactie met andere grondrechten, zoals het recht op lichamelijke integriteit en het recht op zelfbeschikking. Het recht op gezondheidszorg is een sociaal grondrecht (art. 22 lid 1 GW). Op een sociaal grondrecht kan een burger in Nederland niet rechtstreeks een beroep doen. Sociale grondrechten zijn instructienormen voor de overheid, zij is verplicht zich ervoor in te spannen of, zoals in de privacywetgeving het geval is, iets te laten (namelijk het verzamelen van data zonder nader doel). Tegenover sociale grondrechten staan individuele grondrechten. Sociale grondrechten zijn, anders dan de klassieke, afhankelijk van feitelijk beschikbare goederen. Afhankelijk van schaarste dus. CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 12
CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 13
Recht op gezondheidszorg in verdragen In diverse volkenrechtelijke verdragen is het recht op gezondheidszorg primair opgenomen: - Preambule van het statuut van de World Health Organization (WHO): highest attainable standard of health als fundamenteel recht. - Art. 25 van de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens: recht op een levensstandaard die hoog genoeg is voor de gezondheid. - Art. 12 van het Internationaal verdrag inzake economische, sociale en culturele rechten: het recht van een ieder op een zo goed mogelijke lichamelijke en geestelijke gezondheid. - Biogeneeskunde-verdrag: art. 3: recht op equitable acces to healthcare. Dit artikel laat zien hoe recht op gezondheidszorg inhoud en betekenis geeft aan weer een ander rechtsbeginsel (of grondrecht): het gelijkheidsbeginsel. - Principles of the Rights of Patients in Europe: art. 5 bevat het recht op gezondheidszorg: That choice must be based on medical criteria and made without discrimination. In andere verdragen komt het secundair voor, via de sociale zekerheid: - International Labour Organisation (ILO): bepalingen over het invoeren van een verplichte ziektekostenverzekering met recht op onder meer geneeskundige verzorging voor bepaalde categorieën werknemers, prestaties bij arbeidsongevallen en beroepsziekten, minimumnormen van sociale zekerheid. - Europese code inzake sociale zekerheid (herzien in 1990): bepalingen over geneeskundige zorg. CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 14
Bronvermelding Buijsen, Mr.drs.M, 2007, Wet- en regelgeving in de zorg, Inleiding gezondheidsrecht, Studiecentrum voor Bedrijf en Overheid. Nederlandse Overheid, Wet- en regelgeving, www.wetten.overheid.nl. Ministerie van VWS, Wet Toelating Zorginstellingen, www.minvws.nl/dossiers/wtzi. CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 15
Index Algemene beginselen van behoorlijk bestuur, 9 Algemene wet bestuursrecht, 9 A B Beschikkingen, 9 Bestuursrecht, 8, 9 Burgerlijk Wetboek, 10, 13 Codificatie, 9 C Formeel recht, 7 Formele bestuursrecht., 9 Functionele rechtsgebieden, 8 F G Generale preventie, 10 Gezondheidsrecht, 1, 4, 12, 13, 15 Grondwet, 7, 8, 9 Incorperatiesysteem, 5 Internationaal recht, 5 Jurisprudentie, 3 I J K Klassieke rechtsgebieden, 8, 12, 15 Materieel recht, 7 M Personen- en familierecht, 8, 10 Privaatrecht, 7, 8, 10 Procesrecht, 7 Publiekrecht, 7, 8 P R Recht, 3, 4, 16 Rechtregels van volkenrecht, 7 Rechtspersonenrecht, 8, 10 Rechtsregels, 3, 4, 5, 7, 9, 10 Rechtsregels, 9 Rijkswetten, 9 Speciale preventie, 10 Staatsrecht, 8 Staatssoevereiniteit, 5 Statuut van het Koninkrijk der Nederlanden, 9 Strafrecht, 8, 10 S T Transformatiesysteem, 5 V Vermogensrecht, 8 Volkenrechtelijke verdragen, 16 Volkenrechtelijke verdragen, 3 CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 16
Afkortingen Abbb s Awb AWBZ BIG BW EVRM GW ILO KZI WBMV WGBO WHO WKCZ WMCZ WMG WMO WMOM WOD WTZ Zvw Algemene beginselen van behoorlijk bestuur Algemene wet bestuursrecht Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten Beroepen Individuele Gezondheidszorg Burgerlijk Wetboek Europees Verdrag tot bescherming van de Rechten van de Mens en de fundamentele vrijheden Grondwet International Labour Organisation Kwaliteitswet Zorginstellingen Wet op de Bijzondere Medische Verrichtingen Wet op de Geneeskundige Behandelovereenkomst World Health Organization Wet Klachtrecht Cliënten Zorgsector Wet Medezeggenschap Cliënten Zorgsector Wet Marktordening Gezondheidszorg Wet Maatschappelijke Ondersteuning Wet Medisch-Wetenschappelijk Onderzoek met Mensen Wet op de Orgaandonatie Wet Toelating Zorginstellingen Zorgverzekeringswet CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 17
Colofon De brochurereeks Gezondheidsrecht is een digitale uitgave van de commissie Kwaliteit Beroepsuitoefening Verpleging en Verzorging (KB V&V) van CNV Publieke Zaak. Deel 1, Inleiding in het gezondheidsrecht: Tekst Mw. D.M. van der Eerden-Vollebregt, beleidsmedewerker Redactie Mw. J. De Bont, Verpleegkundige en lid van de commissie KB V&V Mw. S. Posthuma, Docent Verpleegkunde en lid van de commissie KB V&V Eindredactie Mw. T. Rompkema, Afdeling Beleid, Communicatie en Marketing CNV Publieke Zaak 1 e druk: December 2008 2 e druk: September 2011 CNV Publieke Zaak Brochurereeks Gezondheidsrecht, deel 1 18