M Kenmerken van overnemers versus ondernemers

Transcriptie

1 M Kenmerken van overnemers versus ondernemers drs. S.C. Oudmaijer Zoetermeer, oktober 2006

2

3 Kenmerken van ondernemers versus overnemers De komende jaren zijn in Nederland vele bedrijfsoverdrachten op handen. De verwachting is dat overnemers verschillen van ondernemers. Voorliggende studie is erop gericht de verschillen en overeenkomsten in kenmerken tussen overnemers en ondernemers kenbaar te maken. Verschillen geeft de overheid houvast om apart beleid op de twee groepen te richten. Een van de grote verschillen tussen overnemers en ondernemers is de behoefte aan financiering. Zo hebben overnemers een grotere behoefte aan startkapitaal en maken overnemers vaker gebruik van geleend geld dan ondernemers. Naast verschillen in financieringsvorm zijn er verschillen in motivatie en knelpunten bij de start van een onderneming tussen overnemers en ondernemers. Motieven waar overnemers hoger op scoren dan ondernemers zijn dreigende werkloosheid, beschikbaarheid van eigen financiële middelen en er vanzelf ingegroeid zijn. Overnemers ondervinden echter meer problemen op het gebied van regelgeving en personeel dan ondernemers. De overheid dient deze verschillen in acht te nemen teneinde beleid beter op de doelgroep af te stemmen. Onderstaande overzichtstabel geeft een samenvatting van de gevonden verschillen en overeenkomsten op de onderzochte kenmerken. Kenmerk Overnemers Ondernemers aantal gewerkt uren bij aantreden meer minder nevenactiviteiten minder meer aangewezen op inkomsten uit de onderneming meer minder benodigd startkapitaal meer minder gebruik van geleend geld meer minder aantal werknemers in dienst bij de start meer minder opleidingsniveau minder meer motief: ontevredenheid over de baan in minder meer loondienst motief: gunstige economische conjunctuur minder meer motief: ontdekking van een 'gat in de minder meer markt' motief: het kunnen verrichten van specifieke minder meer werkzaamheden motief: dreigende werkloosheid meer minder motief: beschikbaarheid van eigen financiele meer minder middelen motief: er vanzelf ingegroeid zijn meer minder knelpunt: milieuregelgeving meer minder knelpunt: arbeidsregelgeving meer minder knelpunt: tekort aan personeel meer minder knelpunt: aantrekken van gekwalificeerd personeel meer minder 3

4 knelpunt: (re)organiseren van het bedrijf meer minder knelpunt: tijdige betaling door klanten minder meer knelpunt: prijsstelling minder meer knelpunt: liquiditeitspositie minder meer knelpunt: ontwikkelen van afzetgebied minder meer leeftijd gelijk gelijk geslacht gelijk gelijk richting van opleiding gelijk gelijk In het eerste deel van deze minirapportage zullen de achtergronden met betrekking tot bedrijfsoverdrachten in Nederland besproken worden. In het tweede deel zullen de onderzoeksresultaten gepresenteerd worden. Verschillen en overeenkomsten tussen overnemers en ondernemers zullen besproken en toegelicht worden. 1 Bedrijfsoverdrachten Op het gebied van bedrijfsoverdrachten is een tendens zichtbaar. Onderzoek laat zien dat de afgelopen jaren zo'n ondernemers per jaar hun bedrijf willen overdragen 1. Problemen rond de overdracht kunnen de continuïteit van bedrijven in gevaar brengen. Het economische belang van bedrijfsoverdrachten is groot. Dit economische belang komt vooral tot uitdrukking in het aantal arbeidsplaatsen dat gerelateerd is aan bedrijven die succesvol worden overgedragen aan een nieuwe eigenaar. Gemiddeld kunnen door een succesvolle overdracht vijf arbeidsplaatsen behouden blijven, terwijl een startende onderneming gemiddeld twee arbeidsplaatsen creëert. Hierbij dient aangetekend te worden dat dit het aantal arbeidsplaatsen op de korte termijn weergeeft; de effecten over de langere termijn zijn niet berekend. Dat het aantal bedrijfsoverdrachten in Nederland toeneemt komt allereerst door de vergrijzing. Een tweede oorzaak van het toenemende aantal bedrijfsoverdrachten is de toenemende individualisering in Nederland. Voor de ondernemer is zijn onderneming niet meer automatisch zijn levenslange bron van inkomsten. De levenslange band tussen ondernemer en onderneming wordt hierdoor losser 2. In Nederland zijn momenteel bedrijven bezig met een overdracht, terwijl er jaarlijks zo'n ondernemingen succesvol worden overgedragen. Tegenover succesvol overgedragen ondernemingen staan bijna starters per jaar. Dat de overheid haar beleid richt op starters en snelgroeiende ondernemingen is niet verwonderlijk. Deze bedrijven zorgen voor vernieuwingen, ontdekken niches in markten en komen met innovatieve diensten of producten. Hiermee worden bestaande bedrijven geprikkeld, 1 Oudmaijer, S.C. en J. Meijaard, De externe adviseur bij bedrijfsoverdrachten in het MKB, EIM, Zoetermeer, Buijink, C., Over ondernemers en overnemers, ESB dossier bedrijfsoverdrachten, vol. 88, nr. 4402, 2003, blz. D1. 4

5 wat goed is voor de concurrentie. Het succes van starters dient echter genuanceerd te worden. Zo wordt ongeveer 65% van de startende bedrijven binnen 10 jaar opgeheven 1. Daarnaast kunnen overgedragen bedrijven, net zo goed als starters, voor innovatie en vernieuwing zorgen. Vaak verzet de nieuwe eigenaar de bakens door een nieuwe weg in te slaan met de onderneming. De opvolger zoekt naar nieuwe producten, diensten of markten en voert vaak een ander beleid dan zijn voorganger. Overnemers zorgen, net zoals starters dit doen, voor economische dynamiek. Allereerst is het belangrijk overnemers te identificeren. Op deze manier is de overheid in staat apart beleid op overnemers te richten. In welk opzicht verschillen overnemers van ondernemers? Het antwoord op deze vraag ligt ten grondslag aan de vraag of ander beleid voor overnemers ten opzichte van ondernemers gewenst is. Het Ministerie van Economische Zaken heeft aangegeven geïnteresseerd te zijn in de verschillen en overeenkomsten tussen beide groepen. Het volgende hoofdstuk zal ingaan op de gevonden verschillen en overeenkomsten tussen overnemers en ondernemers. 2 Verschillen en overeenkomsten tussen overnemers en ondernemers Gewerkte uren in de onderneming Overnemers werken over het algemeen meer uren in het betreffende bedrijf dan ondernemers. Overnemers blijken ook minder nevenactiviteiten te hebben dan ondernemers. Een mogelijke reden dat overnemers meer uren in het betreffende bedrijf werken is dat zij vaker aangewezen zijn op inkomsten uit deze onderneming voor het levensonderhoud. De figuren 1 t/m 3 laten de beschreven verschillen tussen ondernemers en overnemers zien. 1 Bangma, K.L., P.M. de Jong - 't Hart en P.A. van Eck van der Sluijs, Bedrijvendynamiek en werkgelegenheid, EIM, Zoetermeer,

6 Figuur 1 Aantal uren dat overnemers en ondernemers werkzaam zijn bij de start van de onderneming, in procenten van het totaal minder dan 10 6% 24% 10 t/m 19 9% 15% 20 t/m 29 6% 11% 30 t/m 39 9% 12% 40 t/m 49 17% 20% 50 t/m 59 11% 20% 60 of meer 10% 30% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Startende overnemers Startende ondernemers 6

7 Figuur 2 Nevenactiviteiten van overnemers en ondernemers bij de start van de onderneming, in procenten van het totaal Startende overnemers 30% Startende ondernemers 48% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 7

8 Figuur 3 Overnemers en ondernemers die zijn aangewezen op de inkomsten uit de onderneming voor levensonderhoud, in procenten van het totaal 40% volledig 27% 22% voor een groot deel 19% 14% voor een klein deel 18% 24% zo goed als niet 36% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Startende overnemers Startende ondernemers Gegeven de verschillen in het aantal uren dat overnemers en ondernemers werkzaam zijn in de onderneming bij de start, richt de rest van het onderzoek zich op ondernemers en overnemers die ten minste 20 uur in het bedrijf werkzaam zijn. Onderzoek 1 heeft uitgewezen dat ondernemers die relatief weinig uur in het bedrijf werken en voor hun levensonderhoud niet afhankelijk zijn van inkomsten uit het bedrijf, andere doelstellingen hebben. Deze ondernemers zijn minder ambitieus en streven in mindere mate naar omzetgroei. Daarnaast blijkt uit recent onderzoek 2 dat slechts 19% van de parttime ondernemers in de toekomst fulltime ondernemer wil worden. Om de verschillen tussen fulltime en parttime ondernemers zo veel mogelijk buiten beschouwing te laten, is ervoor gekozen enkel ondernemers en overnemers die ten minste 20 uur in het bedrijf werkzaam zijn mee te nemen in het onderzoek. 1 Bruins, A., Leven van het bedrijf, EIM, Zoetermeer, Kamer van Koophandel, Onderzoek naar flexondernemers, Kamer van Koophandel Nederland, s.l.,

9 Startsituatie Een kenmerk van zowel overnemers als ondernemers is de behoefte aan startkapitaal. Indien men een eigen bedrijf wil starten is kapitaal een vereiste, voor een overname is vaak nog meer kapitaal vereist. De figuren 4 en 5 geven de verschillen in hoogte van benodigd startkapitaal, alsmede de verschillen in herkomst van startkapitaal tussen overnemers en ondernemers weer. Figuur 4 Hoogte van het startkapitaal (in euro s) onderscheiden naar overnemers en ondernemers, in procenten van het totaal minder dan % 38% tot % 21% tot % 21% tot % 16% of meer 11% 33% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% 45% 50% Startende overnemers Startende ondernemers 9

10 Figuur 5 Herkomst van het startkapitaal, onderscheiden naar overnemers en ondernemers, in procenten van het totaal 32% alleen eigen geld 62% 21% alleen geleend geld 12% 47% beide 26% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% Startende overnemers Startende ondernemers Uit figuur 4 blijkt dat overnemers gemiddeld genomen veel meer startkapitaal nodig hebben dan ondernemers. Zoals eerder aangehaald, is dit noodzakelijk omdat het overnemen van een bestaand bedrijf over het algemeen gepaard gaat met een grotere investering dan het oprichten van een eigen bedrijf. Bij een bestaand bedrijf dient de overnemer immers vaak het gebouw, de inventaris en de goodwill over te nemen. Ondernemers hebben vaak de mogelijkheid om kleinschalig te beginnen met geringe investeringen. Het verschil in benodigd startkapitaal wordt onderschreven door figuur 5. Uit deze figuur blijkt dat ondernemers in meer dan 60% van de gevallen enkel gebruik (kunnen) maken van eigen geld. Overnemers maken in bijna 70% van de gevallen (gedeeltelijk) gebruik van geleend geld. Deze cijfers wijzen er wederom op dat overnemers meer geld nodig hebben voor de financiering van de onderneming. In de literatuur wordt financiering van een overname erkend als één van de problemen waar jonge, minder ervaren overnemers tegenaan lopen. Warmerdam stelt dat jonge overnemers vaak niet voldoende eigen geld bij el- 10

11 kaar kunnen brengen om een bedrijfsoverdracht te financieren 1. In dat geval is volledige of gedeeltelijke financiering via een bank de mogelijkheid om een bedrijf over te nemen zonder al te veel zeggenschap aan medefinanciers en/of partners te verliezen. Om hier enigszins aan tegemoet te komen, bestaat er een overheidsborgstellingsregeling die banken van de aarzeling moet afhelpen. De borgstellingsregeling is in 1995 ingesteld onder de naam 'Besluit Borgstellingskrediet MKB'. Door een borgstelling van de overheid moet bankkrediet voor overnemers toegankelijker worden. Banken zijn zelf verantwoordelijk voor de uitvoering van het borgstellingskrediet, de overheid staat echter garant voor een deel van het krediet. Vorig jaar is de regeling positief geëvalueerd 2. Wel blijkt uit het onderzoek dat er voor het MKB veel verschillende soorten van kredietverlening mogelijk zijn. Een aanbeveling van het rapport is om het proces van de kredietverlening aan het MKB te standaardiseren. Daarnaast ontbreekt voorlichting aan overnemers over de Borgstellingregeling in veel gevallen, waardoor weinig overnemers weet hebben van de faciliteit. Onderzoek wijst uit dat overdrachten binnen de familie minder problemen opleveren dan overdrachten aan derden 3. Eén van de redenen hiervoor is dat bij een kwart van de familiebedrijven de overnameprijs van de aandelen is vastgesteld op maximaal 75% van de reële waarde van het bedrijf. Daarnaast kan het overnamebedrag vaak geheel of gedeeltelijk worden geleend van de familie, waardoor de overnemer minder afhankelijk is van banken voor het verkrijgen van financiering. Tot slot houdt de familie vaak minder hard vast aan de eis om het overnamebedrag ineens te ontvangen; betaling in termijnen of afhankelijk stellen van toekomstige winsten behoort bij familieoverdrachten vaker tot de mogelijkheden. De financieringsbehoefte van ondernemers en overnemers hangt nauw samen met het aantal werknemers en de maandomzet bij de start van de onderneming c.q. overname. De financieringsbehoefte van ondernemers en overnemers zal toenemen naarmate men meer werknemers in dienst heeft bij de start en naarmate de maandomzet hoger is. De figuren 6 en 7 onderschrijven dit verschil. De hogere financieringsbehoefte van overnemers wordt verklaard doordat overnemers meer werknemers in dienst hebben bij de start, en doordat de maandomzet van overnemers hoger ligt dan die van ondernemers bij de start van de onderneming. 1 Warmerdam, Fiscale en financieringsproblemen, ESB dossier bedrijfsoverdrachten, vol. 88, nr. 4402, 2033, blz. D31. 2 Bureau Bartels BV, De markt voor kleine kredieten aan kleine ondernemingen, Bureau Bartels BV, Amersfoort, Flören, R. en G. Zwartendijk, Star en toch flexibel, ESB dossier bedrijfsoverdrachten, vol. 88, nr. 4402, 2003, blz. D20. 11

12 Figuur 6 Aantal werknemers in dienst bij start van onderneming of overname, in procenten van het totaal 62% geen 89% 33% 1-5 9% 4% % 1% meer dan 10 1% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% Startende overnemers Startende ondernemers 12

13 Figuur 7 Maandomzet (in euro s) bij start van onderneming of overname, in procenten van het totaal minder dan 450 4% 10% 450 tot % 9% tot % 14% tot % 25% tot % 22% tot % 27% of meer 5% 17% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Startende overnemers Startende ondernemers Motivatie en knelpunten in de bedrijfsvoering Indien de verschillen in motivatie tussen overnemers en ondernemers bekeken worden, valt het grootste verschil in motivatie waar te nemen bij de gunstige economische conjunctuur. Een gunstige economische conjunctuur blijkt een veel grotere motivator voor ondernemers dan voor overnemers. Onvrede over de baan in loondienst, ontdekking van 'een gat in de markt' en het kunnen verrichten van specifieke werkzaamheden zijn eveneens grotere drijfveren voor ondernemers dan voor overnemers. Motieven waar overnemers hoger op scoren dan ondernemers zijn dreigende werkloosheid, beschikbaarheid van eigen financiële middelen en er vanzelf ingegroeid zijn. Tabel 1 geeft een schematisch overzicht. De percentages geven aan hoeveel procent van de overnemers dan wel ondernemers het betreffende antwoord gegeven heeft. 13

14 Tabel 1 Motieven die een rol spelen, uitgesplitst naar overnemer en ondernemer, bij het besluit een eigen bedrijf te starten of een bedrijf over te nemen, percentage respondenten die de factor als een motief zien Motieven Startende overnemers Startende ondernemers gunstige economische conjunctuur* ontevredenheid over baan in loondienst* ontdekking van 'gat in de markt'* specifieke werkzaamheden kunnen verrichten* dreigende werkloosheid beschikbaarheid van eigen financiële middelen er vanzelf ingegroeid zijn Indien een ondernemer of overnemer besluit een bedrijf te starten of over te nemen blijken er verschillende problemen/ knelpunten bij de start tussen de twee groepen te bestaan. Tabel 2 geeft een overzicht van de verschillende problemen/ knelpunten die overnemers en ondernemers bij de start ervaren. Uit de tabel blijkt dat overnemers meer problemen ondervinden op het gebied van regelgeving en personeel. Een reden dat overnemers personeel vaker als knelpunt noemen is dat zij over het algemeen meer personeel in dienst hebben dan ondernemers bij de start (zie figuur 6). Ondernemers blijken vaker problemen te ondervinden dan overnemers op de gebieden: tijdige betaling door klanten, prijsstelling, liquiditeitspositie en ontwikkeling van het afzetgebied. Waarschijnlijk heeft de voorganger van een overnemer veel van de problemen die ondernemers ondervinden reeds geregeld. Binnen overgenomen ondernemingen bestaan vaak regelingen met klanten over de betaling en zijn prijzen van producten en diensten bekend bij de overnemer. 1 Alleen bij de factoren die met een * zijn aangeduid, zijn de verschillen tussen overnemers en ondernemers significant. 14

15 Tabel 2 Knelpunten die een rol spelen, uitgesplitst naar overnemer en ondernemer, bij het besluit een eigen bedrijf te starten of een bedrijf over te nemen. Percentage respondenten die het probleem als knelpunt ervaren Knelpunten Startende overnemers Startende ondernemers milieuregelgeving* arbeidsregelgeving* 14 7 tekort aan personeel* aantrekken van gekwalificeerd personeel* (re)organiseren bedrijf* 16 8 tijdige betaling door klanten* prijsstelling liquiditeitspositie ontwikkelen van afzetgebied Opleiding Ondernemers zijn gemiddeld genomen hoger opgeleid dan overnemers. De kans dat ondernemers een HBO- of universitaire opleiding hebben is meer dan tweemaal zo groot als de kans dat overnemers een afgeronde HBO- of universitaire opleiding hebben gevolgd. Figuur 8 laat de verdeling van opleidingsniveau tussen overnemers en ondernemers zien. 1 Alleen bij de factoren die met een * zijn aangeduid, zijn de verschillen tussen overnemers en ondernemers significant. 15

16 Figuur 8 Opleidingsniveau van overnemers en ondernemers, in procenten van het totaal LO/LBO 22% 24% MAVO 9% 21% HAVO, VWO 8% 9% MBO 23% 30% HBO 11% 24% universiteit 5% 14% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% 40% Startende overnemers Startende ondernemers Een verklaring voor het relatief lage opleidingsniveau van overnemers zou kunnen liggen in het feit dat familiebedrijven vaak geen formele sollicitatieprocedures hanteren voor de opvolging 1. Wellicht dat binnen familiebedrijven de oude directeur minder waarde hecht aan het opleidingsniveau van zijn overnemer. Daarnaast groeien overnemers vaak in de functie van directeur; ze verwerven de positie door werkervaring binnen het bedrijf op te doen, waardoor het opleidingsniveau een ondergeschikte rol speelt. Overeenkomsten tussen overnemers en ondernemers Naast de besproken kenmerken is tijdens het veldwerk van dit onderzoek onderzocht of er verschillen in leeftijd, geslacht en richting van de gevolgde opleiding tussen ondernemers en overnemers zijn. Uit het onderzoek is gebleken dat deze kenmerken niet significant verschillen tussen ondernemers en overnemers. 1 Oudmaijer, S.C. en J. Meijaard, De externe adviseur bij bedrijfsoverdrachten in het MKB, EIM, Zoetermeer,

17 Overige kenmerken Er zijn nog vele andere kenmerken te bedenken waarop ondernemers en overnemers gedifferentieerd zouden kunnen worden. Te denken valt aan ervaring in de branche, steun van de voorganger etc. Deze variabelen zouden meegenomen kunnen worden in vervolgonderzoek naar de verschillen tussen ondernemers en overnemers. Uitsplitsing naar sectoren Een ander interessant aspect dat buiten het onderzoek is gebleven, zijn sectorverschillen tussen ondernemers en overnemers. Het zou kunnen dat verschillen in, bijvoorbeeld, opleidingsniveau verklaard kunnen worden door sectoreffecten mee te nemen. Veel hoger opgeleiden die een eigen bedrijf starten doen dit in de zakelijke dienstverlening. Het is immers vrij gemakkelijk om vanuit huis een kleinschalige zakelijke dienstverlening te starten. Input voor dit onderzoek is geleverd ten tijde van de internet-hype toen veel ICT-dienstverleners, veelal goed geschoolde mensen, een eigen bedrijf zijn gestart. Om dit verschil aan te tonen is verder onderzoek naar de verschillen tussen ondernemers en overnemers binnen verschillende sectoren noodzakelijk. Ook andere besproken kenmerken in het onderzoek zouden getoetst kunnen worden op verschillen tussen sectoren. 17