Kleinschalig Ondernemen Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB

Transcriptie

1 Kleinschalig Ondernemen 2004 Structuur en ontwikkeling van het Nederlandse MKB Zoetermeer, 30 juni 2004

2 ISBN: Bestelnummer: A Prijs: 60,- Dit onderzoek maakt deel uit van het programmaonderzoek MKB en Ondernemerschap, dat wordt gefinancierd door het Ministerie van Economische Zaken. Voor alle informatie over MKB en Ondernemerschap: De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij EIM. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van EIM. EIM aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. The responsibility for the contents of this report lies with EIM. Quoting of numbers and/or text as an explanation or support in papers, essays and books is permitted only when the source is clearly mentioned. No part of this publication may be copied and/or published in any form or by any means, or stored in a retrieval system, without the prior written permission of EIM. EIM does not accept responsibility for printing errors and/or other imperfections. 2

3 Inhoudsopgave Samenvatting 5 1 Inleiding 9 2 Structuurbeeld MKB Algemeen beeld van het MKB Ondernemingen Markten van het MKB Werkgelegenheid Inkomensvorming in het MKB 21 3 Stemming onder ondernemers in het MKB Vertrouwen in de economie en het economisch beleid Verwachtingen voor eigen bedrijfsprestaties in Moment van conjunctuurherstel 29 4 Ondernemingen Startende ondernemingen Stoppende ondernemingen Verwachte ontwikkeling 34 5 Afzetontwikkeling in het MKB De afzetontwikkeling in het MKB Ontwikkelingen in de buitenlandse afzet Ontwikkelingen in de binnenlandse afzet 39 6 Werkgelegenheid Ontwikkeling van de totale werkgelegenheid Ontwikkeling van werknemers en zelfstandigen Werkgelegenheid en arbeidsproductiviteit naar sector Werkgelegenheid naar grootteklasse Vacatures, arbeidsaanbod en werkloosheid 50 7 Kosten-, prijs- en winstontwikkeling Kostenstructuur Kostenontwikkeling Winstgevendheid 54 8 Inkomens van zelfstandigen en directeurengrootaandeelhouders Inkomen van ondernemers Inkomensontwikkeling zelfstandigen Inkomensontwikkeling directeuren-grootaandeelhouders (dga's) 62 3

4 9 Investeringen Verwachtingen van ondernemers Ontwikkelingen van investeringen in het MKB Investeringen in het MKB naar doel, type en financieringsbron Financiering Activastructuur Vermogensstructuur Kengetallen Regionale MKB-ontwikkelingen Regionale sectorstructuur Ontwikkeling van de werkgelegenheid in het bedrijfsleven Ontwikkeling van de omzet in het MKB Ontwikkeling van de export in het bedrijfsleven Omzet- en werkgelegenheidsprognoses voor het MKB Ruimte voor regionale ontwikkeling in de toekomst 88 Bijlagen I Kerngegevens 91 II Uitgebreide inkomenstrajecten zelfstandigen en directeurengrootaandeelhouders 99 III Definities en gehanteerde begrippen 101 4

5 Samenvatting In de publicatie Kleinschalig Ondernemen 2004 wordt een beeld gegeven van de structuur en economische ontwikkeling in het particuliere bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklassen. Het midden- en kleinbedrijf (MKB) staat hierbij centraal. In Kleinschalig Ondernemen worden de ontwikkelingen van omzet, werkgelegenheid, kosten, prijzen en winstgevendheid bij kleine en middelgrote bedrijven besproken. Andere ontwikkelingen waarop in deze publicatie wordt ingegaan, zijn de inkomensontwikkeling van zelfstandige ondernemers, investeringen door en financiering van het MKB. De belangrijkste ontwikkelingen worden ook op sectoraal niveau besproken. tabel 1 Kerngegevens MKB, 2004 en MKB niveau omschrijving (x mld. euro) volumemutaties t.o.v vorig jaar in % afzet 361 1,25 1,75 waarvan: - buitenlandse afzet 66 3,75 4,00 - binnenlandse afzet 106 0,75 1,25 bruto toegevoegde waarde tegen basisprijzen 184 1,00 1,75 loonsom 90-1,75 1,00 arbeidsproductiviteit (x euro) 57 2,75 1,00 mutaties per jaar in % winst uit onderneming (nominaal) 54,4 6,50 6,50 niveau (x 1.000) mutaties (x 1.000) aantal werkenden MKB Bron: EIM. Vertrouwen van ondernemers toegenomen Het vertrouwen in de Nederlandse economie is toegenomen onder ondernemers. Het aantal ondernemers dat zegt vertouwen, of enigszins vertrouwen te hebben in de Nederlandse economie is dit voorjaar, in vergelijking met het voorjaar 2003, gestegen van 65% naar 72%. Opvallend is de afname van het vertrouwen in het Nederlandse economisch beleid. Het aantal ondernemers dat zegt vertouwen, of enigszins vertrouwen te hebben in het Nederlandse economisch beleid is dit voorjaar gedaald van 54% naar 48%. Ondernemers zijn minder pessimistisch over hun eigen bedrijfsprestaties. Dit geldt voor zowel de omzet, werkgelegenheid, winst als investeringen. Zo heeft één op de drie ondernemers in 2003 een omzetdaling gerealiseerd, maar verwacht slechts 20% in 2004 een daling van de omzet. Het aantal optimisten is weinig aan verandering onderhevig. Ruim 4 van de 10 ondernemers hebben in 2003 een omzetstijging gerealiseerd. Hetzelfde aantal verwacht in 2004 een omzetstijging te realiseren. Aan ondernemers is gevraagd wanneer zij een merkbare verbetering van de Nederlandse conjunctuur verwachten. Ondernemers zijn hierover somber. Eén op de drie ondernemers verwacht in 2004 een merkbaar herstel van de Nederlandse economie. Minder 5

6 dan één op de tien ondernemers geeft aan dat het merkbare herstel nu al is ingezet. Ruim twee op de vijf ondernemers verwachten in 2005 een merkbaar herstel. Circa 16% van de ondernemers ziet pas in 2006 een merkbaar herstel intreden. In 2004 meer starters verwacht In 2003 is het aantal starters verder afgenomen. Reeds vanaf 2001 neemt het aantal starters af, maar inmiddels lijkt er een kentering te zijn opgetreden. Met name in de bouw en dienstverlening was er nog sprake van een daling van het aantal starters, waardoor het totaal aantal starters is afgenomen. In de detailhandel en de groothandel is vanaf de tweede helft van 2003 weer sprake van een groei van het aantal starters. Naar verwachting zal in meer sectoren in 2004 een herstel van de groei van het aantal starters intreden. Naar verwachting zal het aantal starters uitkomen op , circa hoger dan in In 2004 een gematigd herstel van de afzet In 2004 wordt een gematigd herstel van de afzet in het MKB verwacht. Deze zal naar verwachting uitkomen op 1,25%. Volgend jaar zal deze een fractie hoger zijn. Vooral de exportgeoriënteerde sectoren kunnen een stijging van de afzetgroei realiseren als gevolg van de aantrekkende wereldeconomie. Dit jaar zal de exportgroei van het MKB uitkomen op 3,75%. Hiermee blijft de exportgroei achter bij de groei van de wereldhandel. Dit achterblijven is mede een gevolg van de oriëntatie van het MKB op onder andere Duitsland. Dit land kan eveneens onvoldoende profiteren van het herstel van de wereldeconomie. Ook de relatief sterke stijging van de arbeidskosten in de afgelopen jaren speelt de exportgroei parten. De binnenlandse bestedingen blijven achter bij de gemiddelde groei. Een lage groei van de particuliere bestedingen is hier mede debet aan. De koopkracht van de consument loopt terug. Ook de onzekerheid bij veel consumenten omtrent hun baan, maakt dat consumenten terughoudend zijn in hun bestedingen. De huidige lage rentestand beperkt de teruggang in bestedingen. Afname werkgelegenheid in 2004 In 2004 zal de werkgelegenheid in alle sectoren afnemen. Het steven naar kostenbesparing door bedrijven en een beperkte groei van de Nederlandse economie zijn hier debet aan. Naar verwachting zal de werkgelegenheid uitgedrukt in arbeidsjaren in het MKB dit jaar met 1,5% toenemen. Hierbij neemt de arbeidsproductiviteit met 2,75% toe. Volgend jaar zal de werkgelegenheid weer kunnen toenemen, met naar verwachting 0,5%. Door de ongunstige werkgelegenheidsontwikkeling neemt de werkloosheid sterk toe. Door de toename van het arbeidsaanbod, zal ook in 2005 de werkloosheid nog niet afnemen. Winstherstel in 2004 en 2005 Een verdere sanering van het aantal arbeidsplaatsen leidt dit jaar tot een stijging van de arbeidsproductiviteit met 2,75%, waardoor de arbeidskosten worden teruggedrongen. In combinatie met een algemene kostenreductie in het MKB en een bescheiden groei van de Nederlandse economie, leidt dit tot een stijging van de winst in het MKB van 6,5%. Dit is een gunstige ontwikkeling, na de winstdaling in Ook in 2005 is een verder winstherstel mogelijk, als het herstel van de Nederlandse economie verder doorzet. Mede door een bescheiden loonkostenontwikkeling kan het MKB in 2005 een vergelijkbare winstgroei realiseren als in

7 Toename besteedbaar inkomen zelfstandigen Het besteedbaar inkomen van zelfstandigen zal dit jaar toenemen met gemiddeld 6,75%. De winststijging als gevolg van kostenbesparing is de belangrijkste reden voor deze inkomensstijging. Invloed op het besteedbaar inkomen heeft de afschaffing van de WAZ (Wet Arbeidsongeschiktheidsverzekering Zelfstandigen) per 1 juli Deze afschaffing noopt ondernemers ervoor om te kiezen voor het al dan niet particulier verzekeren van het arbeidsongeschiktheidsrisico. Stijging van de ziektekostenpremies (11,5% in 2004) en een stijging van de AWBZ-premie, hebben het besteedbaar inkomen van zelfstandigen negatief beïnvloed. Verdere daling investeringen in 2004 Onder ondernemers lijkt het optimisme toe te nemen. In het komende jaar verwachten namelijk meer ondernemers te investeren in vergelijking met een jaar geleden. In het voorjaar van 2003 gaven vijf à zes van de tien MKB-ondernemers aan te zullen investeren. Dit voorjaar zijn dit er zes à zeven. De verwachting is dat in 2004 de conjunctuurgevoelige investeringen, zoals investeringen in outillage, zullen toenemen. Investeringen die nog uitgesteld kunnen worden, zoals investeringen in gebouwen, zullen verder afnemen. Per saldo betekent dit in 2004 een afname van de investeringen in het MKB van naar verwachting 4,5%. 7

8

9 1 Inleiding In de publicatie Kleinschalig Ondernemen 2004 wordt een beeld gegeven van de structuur en economische ontwikkeling in het particuliere bedrijfsleven, verdeeld naar grootteklassen. Het midden- en kleinbedrijf (MKB) staat hierbij centraal. Doel De informatie in Kleinschalig Ondernemen 2004 is bestemd voor allen die op een of andere wijze betrokken zijn bij de besluitvorming binnen de overheid of het georganiseerde bedrijfsleven. Het geeft hun zicht op de ontwikkelingen in het MKB in het kader van de macroeconomische prognoses van het CPB voor de jaren Het rapport biedt ook veel waardevolle informatie met betrekking tot de stand en de ontwikkeling van het MKB voor individuele ondernemers. Kader Het beeld van structuur en ontwikkeling van het MKB past binnen het kader van het Centraal Economisch Plan 2004 van het CPB 1. In Kleinschalig Ondernemen worden de ontwikkelingen van omzet, werkgelegenheid, kosten, prijzen en winstgevendheid bij kleine en middelgrote bedrijven besproken. Andere ontwikkelingen waarop in deze publicatie wordt ingegaan, zijn de inkomensontwikkeling van zelfstandige ondernemers, investeringen door en financiering van het MKB. De belangrijkste ontwikkelingen worden ook op sectoraal niveau besproken. Naast de sectorinformatie die in dit rapport is gegeven, publiceert EIM ook 'Ondernemen in Sectoren' waarin uitgebreidere sectoranalyses worden gegeven. EIM brengt driemaal per jaar prognoses uit over (verwachte) ontwikkelingen in het MKB. Naast Kleinschalig Ondernemen publiceert EIM in september Ondernemen in 2004; rond de jaarwisseling verschijnt er een persbericht over de meest recente inzichten van dat moment. Data De in dit rapport opgenomen realisatiegegevens zijn voornamelijk afkomstig van het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS). Daarnaast is gebruikgemaakt van gegevens van de Vereniging van Kamers van Koophandel en Fabrieken in Nederland (VVK). Bij het samenstellen van deze publicatie is verder gebruikgemaakt van informatie afkomstig van het Bedrijfschap Horeca, Eurostat en de OESO. Bij het bepalen van de prognoses, zoals in dit rapport genoemd, is gebruikgemaakt van diverse modellen. Voor de algemene MKB-prognoses en de sectorprognoses is het KTOmodel gebruikt. Dit is een sectormodel naar grootteklasse voor de korte en middellange termijn, waarmee onder andere exploitatiegegevens en werkgelegenheidsgegevens geraamd worden. Ook is gebruikgemaakt van het FAMOS-model. Dit is een model waarmee de financiële positie van MKB-sectoren in kaart gebracht kan worden. Tevens is het model BRUNET gebruikt. Met dit model wordt het actuele gemiddelde inkomenstraject van zelfstandigen berekend. De ramingen die in dit rapport zijn opgenomen zijn eind 1 Zie voor een aantal van deze gegevens: Centraal Planbureau, Centraal Economisch Plan 2004, Den Haag. 9

10 maart afgesloten. Data die hierna beschikbaar zijn gekomen, zijn niet meegenomen in de rapportage. Leeswijzer Het rapport is als volgt ingedeeld. In hoofdstuk 2 wordt een structuurbeeld gegeven van het midden- en kleinbedrijf. In de overige hoofdstukken wordt ingegaan op de economische ontwikkelingen, waarbij in hoofdstuk 3 ingegaan wordt op hoe ondernemers de huidige stand van de economie ervaren. In hoofdstuk 4 komt de ondernemingendynamiek aan de orde. Vervolgens wordt in hoofdstuk 5 ingegaan op de afzetontwikkeling in het MKB, in hoofdstuk 6 op de werkgelegenheidsontwikkeling en in hoofdstuk 7 op de ontwikkeling van kosten en winst in het MKB. In hoofdstuk 8 wordt hierbij tevens een inkomensbeeld gegeven van zelfstandigen en directeuren-grootaandeelhouders (dga's) in het MKB. In hoofdstuk 9 komen de (verwachte) investeringen door MKB-bedrijven aan de orde en in hoofdstuk 10 wordt de financiële positie van het MKB besproken. Tot slot komen in hoofdstuk 11 de regionale MKB-ontwikkelingen aan bod. In de bijlagen bij dit rapport wordt informatie gegeven over omzet, afzet, werkgelegenheid, arbeidsproductiviteit en winst in de periode Verder wordt, aanvullend op hoofdstuk 8, een gedetailleerd bruto-nettotraject voor het inkomen van zelfstandigen en directeuren-grootaandeelhouders gegeven. 10

11 2 Structuurbeeld MKB In dit hoofdstuk wordt een beknopt beeld geschetst van de structuur van het MKB. Daarbij wordt onder andere de structuur van het MKB afgezet tegen die van het grootbedrijf. Als eerste volgt een algemene beschrijving van de structuur van het MKB. Daarna komen achtereenvolgens de volgende onderwerpen aan bod: het aantal ondernemingen, de afzetmarkten van het MKB, werkgelegenheid en inkomensvorming in het MKB. Genoemde onderwerpen komen verderop in dit rapport uitgebreider aan de orde, waarbij de recente ontwikkelingen centraal staan. 2.1 Algemeen beeld van het MKB 99% van de bedrijven behoort tot het MKB Tot het midden- en kleinbedrijf (MKB) behoren alle actieve ondernemingen uit het bedrijfsleven met minder dan 100 werknemers. De volgende sectoren maken deel uit van het bedrijfsleven: industrie bouwsector groothandel detailhandel horeca autosector transport- en communicatiesector dienstverlening overige sectoren 1. tabel 2-1 Kerngegevens van het MKB in vergelijking met het totale bedrijfsleven in 2003 totaal groot- totaal Nederlande MKB bedrijf bedrijfsleven overheid economie afzet (x euro) bruto toegevoegde waarde* (fk, x euro) werkgelegenheid (x arbeidsjaren) ondernemingen (x 1.000) afzet (%) 49,8 50,2 100 bruto toegevoegde waarde* (fk, %) 49,8 50,2 100 werkgelegenheid (%) 55,7 44,3 100 ondernemingen (%) 99,1 0,9 100 * De bruto toegevoegde waarde wordt uitgedrukt in factorkosten (fk). Bron: EIM, op basis van het KTO-model. 1 Tot de overige sectoren worden gerekend landbouw en visserij, delfstoffenwinning, nutsbedrijven, exploitatie van onroerend goed en gezondheidszorg. 11

12 99% van de bedrijven behoort tot het MKB In Nederland waren in 2003 ruim ondernemingen actief. Binnen het bedrijfsleven zijn ondernemingen actief binnen het MKB (zie tabel 2-1). Dit houdt in dat om en nabij de 99% van alle ondernemingen in het bedrijfsleven behoort tot het MKB. Circa bedrijven kunnen tot het grootbedrijf gerekend worden. Het MKB heeft een belangrijk aandeel in de totale afzet, bruto toegevoegde waarde en werkgelegenheid. In 2003 werd net iets minder dan de helft van de totale afzet door het MKB gerealiseerd. Dit geldt ook voor de totale bruto toegevoegde waarde. Het MKB neemt 56% van de totale werkgelegenheid in het bedrijfsleven voor zijn rekening. Dit komt neer op meer dan 3 miljoen arbeidsjaren. 2.2 Ondernemingen Dienstverlening telt meeste actieve ondernemingen In Nederland waren op 1 januari 2004 ruim ondernemingen actief in het bedrijfsleven. Tabel 2-2 laat zien dat veruit de grootste groep ondernemingen actief is in de dienstverlening. Bijna 22% van de actieve ondernemingen in het bedrijfsleven behoort tot deze sector. Deze sector herbergt een breed scala bedrijven, zoals de assurantietussenpersonen, ingenieursbureaus, fitnesscentra en schoonmaakbedrijven. Andere sectoren die veel actieve ondernemingen tellen, zijn de detailhandel en de bouwnijverheid. Samen zijn deze drie sectoren goed voor bijna de helft van het aantal actieve ondernemingen in het bedrijfsleven. tabel 2-2 Aantal actieve ondernemingen in het bedrijfsleven per sectoren aantal industrie bouw groothandel detailhandel horeca autosector transport en communicatie dienstverlening overige sectoren totaal bedrijfsleven Bron: EIM, op basis van het KTO-model. De dienstverlening, bouwnijverheid en detailhandel tellen veel ondernemingen, maar zijn relatief kleinschalig. Dit is te zien aan de gemiddelde ondernemingsgrootte, gemeten in arbeidsjaren (figuur 2-1). Kenmerkend voor de industrie is een procesgerichte manier van werken. In de industrie opereren naar verhouding veel grootschalige bedrijven. Ook in de transport- en communicatiesector zijn bedrijven grootschalig. Tot deze sector behoren onder andere spoorwegmaatschappijen en telecommunicatiebedrijven. Deze bedrijven zijn erg groot en beïnvloeden de gemiddelde bedrijfsomvang in opwaartse richting. In hoofdstuk 4 wordt nader ingegaan op de ontwikkeling van het aantal ondernemingen. 12

13 figuur 2-1 Gemiddelde ondernemingsgrootte naar sector in 2003, in arbeidsjaren industrie 21,4 bouw 7,8 groothandel 9,1 detailhandel 9,4 horeca 9,3 autosector 6,9 transport en communicatie 17,5 dienstverlening 10,1 overige sectoren 10,2 totaal 10, Bron: EIM, op basis van het KTO-model. 2.3 Markten van het MKB De afzet van het MKB is te verdelen naar de volgende afzetmarkten: export; consumptieve leveringen en leveringen aan bedrijven. Eerst wordt ingegaan op het belang van deze afzetmarkten binnen het MKB. Vervolgens wordt op elk van de drie genoemde afzetmarkten ingezoomd Verdeling van de afzetmarkten MKB meer gericht op binnenlandse afzetmarkt Intermediaire leveringen belangrijkste afzetcategorie voor MKB De afzetstructuur van het MKB wijkt duidelijk af van die van het grootbedrijf. Figuur 2-2 maakt dit in een oogopslag duidelijk. Het MKB is veel meer gericht op de binnenlandse markt. Op de buitenlandse markt realiseerde het MKB 18% van de afzet in Dit staat in contrast met het grootbedrijf. Het grootbedrijf is veel meer afhankelijk van verkopen van goederen en diensten aan het buitenland. Voor deze bedrijven is de Nederlandse markt vaak al snel te klein. Zij zijn verplicht om goederen en diensten aan te bieden buiten Nederland. Grote bedrijven realiseren dan ook een belangrijk deel van de afzet uit exportactiviteiten. In 2003 werd bijna 30% van de afzet in het grootbedrijf behaald uit export. De leveringen aan bedrijven (intermediaire leveringen en investeringsafzet) vormen de belangrijkste afzetcategorie voor het MKB met een aandeel van 53%, gevolgd door de consumptieve bestedingen met 29%. Voordat een product of dienst bij de consument terechtkomt, heeft het vaak al een heel traject doorlopen binnen het bedrijfsleven. Denk bijvoorbeeld aan een fiets. De metaalindustrie levert de juiste onderdelen aan een fabrikant van fietsen. Deze fabrikant zet vervolgens de fiets in elkaar waarna de fiets wordt afgeleverd bij een detaillist. De detaillist ten slotte verkoopt de fiets aan de consument. 13

14 figuur 2-2 Verdeling naar afzetcategorieën en naar grootteklasse in 2003, in procenten grootbedrijf MKB % 25% 50% 75% 100% export consumptie intermediair/investeringen Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Tussen de sectoren grote verschillen in afzetmarkten De diverse sectoren binnen het MKB verschillen enorm als het gaat om hun belang in de diverse afzetmarkten. Dit blijkt uit figuur 2-3. Het MKB in de industrie, de groothandel en de sector transport en communicatie behaalt een belangrijk deel van de afzet uit exportactiviteiten. Consumptieve leveringen vormen het grootste deel van de afzet bij MKB-bedrijven in de detailhandel en de horeca. Bedrijven in de bouwnijverheid, de dienstverlening en de autosector zijn naar verhouding vooral actief op de zakelijke markt. figuur 2-3 Verdeling van de MKB-afzet naar sector in 2003, in procenten industrie bouw groothandel detailhandel horeca autosector transport en communicatie dienstverlening overige sectoren % 25% 50% 75% 100% export consumptie intermediair/investeringen Bron: EIM, op basis van het KTO-model. 14

15 2.3.2 Export door het MKB Bijna een kwart van de totale export in handen van het MKB In 2003 kwam de Nederlandse export uit op bijna 280 miljard euro (zie tabel 2-3). Het MKB neemt 24% van de totale export voor zijn rekening. De Nederlandse export is op te splitsen in twee deelactiviteiten, namelijk 1) doorvoeractiviteiten, 2) leveringen door het Nederlandse bedrijfsleven aan het buitenland. Het aandeel van de doorvoer is met eenderde deel niet onaanzienlijk. tabel 2-3 Exportsamenstelling in 2003* in miljarden euro's in procenten MKB grootbedrijf totaal bedrijfsleven statistische verschillen -5-2 doorvoer totaal in Nederland * De gepresenteerde gegevens betreffen de afzet, zodat dubbeltellingen van bijvoorbeeld door de industrie vervaardigde producten en door de groothandel uitgevoerde producten niet voorkomen. Bron: EIM, op basis van KTO-model en CBS. Industrie en groothandel zorgen voor de helft van de export Als het gaat om export in het MKB, neemt de industrie met een aandeel van 30% de koppositie in (zie tabel 2-4). De tweede plaats is in handen van de groothandel. De groothandel exporteert vooral veel voedings- en genotmiddelen. Daarnaast is er een uitgebreide buitenlandse handel in onder andere agrarische producten en levende dieren. Samen zijn de industrie en de groothandel goed voor ruim de helft van de export van het MKB. De bouwnijverheid, detailhandel, horeca en autosector hebben een verwaarloosbaar klein aandeel in de MKB-export. tabel 2-4 sectoren Aandeel van sectoren in de MKB-export in 2003, in procenten aandeel in MKB-export industrie 30 bouw 1 groothandel 21 detailhandel 1 horeca 0 autosector 2 transport en communicatie 12 dienstverlening 18 overige sectoren 15 totaal 100 Bron: EIM, op basis van het KTO-model. 13% van MKBbedrijven exporteert Aantal exporterende bedrijven in het MKB In 2003 exporteerde 13% van de MKB-ondernemingen met meer dan één werknemer in het Nederlandse bedrijfsleven. In het grootbedrijf ligt dit geheel anders: ongeveer de helft van de grote bedrijven exporteert. De industrie telt met 32% naar verhouding de meeste exporterende MKB-bedrijven (zie figuur 2-4). In de handels- en vervoerssector 15

16 exporteren respectievelijk 16 en 19% van de MKB-bedrijven. In de overige bedrijfssectoren zijn relatief weinig bedrijven die exportactiviteiten hebben ontplooid. figuur 2-4 Aantal exporterende bedrijven in het MKB van bedrijven met meer dan één werknemer naar sector in 2003, in procenten industrie 31,9 bouwnijverheid 3 reparatie en handel 16,1 horeca 0,3 vervoer 18,8 dienstverlening 7, Bron: ERBO/KvK, MKB exporteert met name naar buurlanden, grootbedrijf heeft bredere exportoriëntatie Exportoriëntatie Zoals het voorgaande heeft laten zien, houdt vooral de industrie zich bezig met het exporteren van goederen. Het industriële MKB heeft duidelijk een andere exportoriëntatie dan het grootbedrijf. Tabel 2-5 laat zien dat het MKB zich vooral richt op onze directe buurlanden. In Duitsland en België behaalde het MKB 55% van zijn afzet. In het grootbedrijf ligt dit percentage op 37%. Het grootbedrijf heeft een meer wereldwijde exportoriëntatie. Ruim een kwart van de export vindt plaats naar landen buiten de Europese Unie 1. Het verschil in exportoriëntatie komt onder andere door het accent van het industriële MKB op de export van voedingsmiddelen en finale producten. Met name de export van voedingsmiddelen door het MKB is sterk gericht op de ons omringende landen. Het exportpakket van het industriële grootbedrijf bestaat voor een groot deel uit technisch hoogstaande goederen en producten van de basisindustrie. 1 Het betreft de samenstelling van de Europese Unie vóór 1 mei De nieuwe lidstaten zijn dus nog niet opgenomen in tabel

17 tabel 2-5 Exportoriëntatie van MKB en grootbedrijf in de industrie, in procenten land MKB grootbedrijf Duitsland België/Luxemburg Frankrijk 7 12 Groot-Brittannië 6 10 Italië 3 7 rest EG 3 8 rest wereld totaal Bron: EIM, Consumptieve leveringen Helft consumptieve leveringen door MKB In 2003 bedroeg de consumptie door huishoudens in Nederland ruim 220 miljard euro (inclusief BTW). De meeste consumentenbestedingen komen terecht bij bedrijven. Het Nederlandse bedrijfsleven realiseerde in 2003, op basis van de afzet, een bedrag van 105 miljard euro aan consumptieve leveringen. Hiervan kwam ongeveer de helft voor rekening van het MKB (zie figuur 2-5). Als het gaat om de consumptieve leveringen bestaat er nagenoeg een evenredige verdeling tussen het klein- en het middenbedrijf. figuur 2-5 Verdeling van de consumptieve leveringen van het bedrijfsleven naar grootteklasse in 2003, in procenten kleinbedrijf 25% grootbedrijf 51% middenbedrijf 24% Bron: EIM, op basis van het KTO-model. De dienstverlening, detailhandel, groothandel en horeca hebben relatief gezien een groot aandeel in de consumptieve bestedingen van het totale MKB (tabel 2-6). 17

18 tabel 2-6 sectoren Aandeel van sectoren in de MKB-consumptieve leveringen in 2003, in procenten aandeel in MKB-consumptieve leveringen industrie 7 bouw 1 groothandel 10 detailhandel 14 horeca 8 autosector 4 transport en communicatie 4 dienstverlening 16 overige sectoren 37 totaal 100 Bron: EIM, op basis van het KTO-model Leveringen aan bedrijven MKB zorgt voor de helft van de intermediaire leveringen De belangrijkste afzetmarkt voor het MKB bestaat uit de leveringen aan andere bedrijven; de zogenaamde intermediaire leveringen. Deze leveringen bestaan uit grond- en hulpstoffen, maar ook uit halffabrikaten en diensten, die dienen voor verbruik in het productieproces. Van alle leveringen die tussen bedrijven in het bedrijfsleven plaatsvinden, komt de helft voor rekening van het MKB (zie figuur 2-6). figuur 2-6 Aandeel intermediaire leveringen naar grootteklasse 2003, in procenten kleinbedrijf 23% grootbedrijf 50% middenbedrijf 27% Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Dienstverlening hoogste aandeel intermediaire leveringen De dienstverlening heeft verreweg het grootste aandeel in de intermediaire leveringen van het MKB (zie tabel 2-7). Ook binnen de industrie vormen de intermediaire leveringen een belangrijke afzetcategorie. Het betreft hier voornamelijk leveringen van gronden hulpstoffen en halffabrikaten. Daarnaast vinden relatief veel leveringen aan andere bedrijven plaats in de bouw. De intermediaire afzet in de bouwnijverheid bestaat vooral uit diensten van onderaannemers. 18

19 tabel 2-7 Aandeel van sectoren in de MKB-intermediaire leveringen in 2003, in procenten sectoren aandeel in MKB-intermediaire leveringen industrie 19 bouw 14 groothandel 6 detailhandel 0 horeca 2 autosector 4 transport en communicatie 9 dienstverlening 32 overige sectoren 14 totaal 100 Bron: EIM, op basis van het KTO-model. 2.4 Werkgelegenheid MKB zorgt voor 56% van de werkgelegenheid De totale werkgelegenheid in Nederland bedroeg in 2003 circa 6,5 miljoen arbeidsjaren. Hiervan zijn 5,8 miljoen arbeidsjaren te vinden in het bedrijfsleven. Het MKB zorgt voor een belangrijk deel van de werkgelegenheid. 56% van het totale arbeidsvolume in het bedrijfsleven komt voor rekening van het MKB. Het kleinbedrijf is goed voor 31% van de werkgelegenheid en het middenbedrijf voor 25%. In de autosector en de horeca is het aandeel van MKB-bedrijven in de werkgelegenheid het grootst. Deze sectoren zijn over het algemeen kleinschalig. tabel 2-8 Aandeel MKB in de werkgelegenheid (arbeidsvolume) naar sectoren in 2003 sectoren totaal arbeidsvolume (x jaren) aandeel MKB (%) Industrie 882,6 43 bouw 484,7 74 groothandel 461,4 73 detailhandel 466,4 63 horeca 191,0 80 autosector 140,3 84 transport en communicatie 404,3 41 dienstverlening 1.534,4 60 overige sectoren 1.195,8 40 totaal bedrijfsleven 5.762,6 56 Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Kwart van de werkzame personen in het MKB is zelfstandige Ongeveer een kwart van de werkzame personen in het MKB is zelfstandig ondernemer. Het aandeel van zelfstandigen in de werkgelegenheid in het MKB verschilt tussen de sectoren (figuur 2-7). Met name in sectoren als de dienstverlening, bouw, detailhandel en de horeca zijn veel zelfstandige ondernemers werkzaam. De zelfstandigen in de 19

20 dienstverlening bestaan vooral veel uit assurantietussenpersonen, accountants, belastingadviseurs, architecten etc. die werkzaam zijn als zelfstandige. Zij kunnen bijvoorbeeld door de huidige ICT-faciliteiten makkelijk aan huis werken en van daaruit hun klantenrelaties onderhouden. De werkgelegenheid in de horeca wordt gekenmerkt door het inhuren van tijdelijke arbeidskrachten. Zij worden vooral ingehuurd tijdens hoogtijdagen: zon- en feestdagen en de zomerperiode. De zelfstandigen in deze sectoren hebben een aandeel van meer dan 20% in de werkgelegenheid. In de industrie en groothandel zijn naar verhouding weinig zelfstandigen te vinden. figuur 2-7 Aandeel zelfstandigen in het MKB naar sectoren in 2003, in procenten van het arbeidsvolume industrie 9 bouw 20 groothandel 9 detailhandel 27 horeca 23 autosector 16 transport en communicatie 14 dienstverlening 28 overige sectoren Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Arbeidsproductiviteit in MKB lager dan in het grootbedrijf Hoogste arbeidsproductiviteit in transport en communicatie Arbeidsproductiviteit De arbeidsproductiviteit 1 bedraagt in het MKB ruim euro. Het kleinbedrijf heeft een gemiddelde arbeidsproductiviteit van euro en loopt daarmee flink achter op het middenbedrijf, waar de arbeidsproductiviteit euro is. De arbeidsproductiviteit in het grootbedrijf is met euro het hoogst. De sector waarbinnen de meeste personen werkzaam zijn, de dienstverlening, heeft zeker niet de hoogste arbeidsproductiviteit (zie figuur 2-8). In de dienstverlening is sprake van een afzwakkende groei van de arbeidsproductiviteit. Daardoor blijft het niveau van de arbeidsproductiviteit enigszins achter bij dat in een aantal andere sectoren, zoals de transport- en communicatiesector en de groothandel. Dit zijn de sectoren met de hoogste arbeidsproductiviteit binnen het MKB. De detailhandel en horeca hebben in vergelijking met de andere sectoren de laagste arbeidsproductiviteit. Overigens wordt de gemiddelde arbeidsproductiviteit in de detailhandel gedrukt door de aanwezigheid van detaillisten die actief zijn uit overwegingen van hobby of liefdadigheid (zoals o.a. de wereldwinkels). Deze ondernemers zijn niet of nauwelijks afhankelijk van het inkomen dat in hun bedrijf gevormd wordt. Wel verlagen zij de gemiddelde arbeidsproductiviteit. 1 De arbeidsproductiviteit wordt gemeten als bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten per arbeidsjaar (arbeidsvolume werknemers). 20

21 figuur 2-8 Arbeidsproductiviteit in het MKB naar sectoren in 2003, in euro's industrie bouw groothandel detailhandel horeca autosector transport en communicatie dienstverlening overige sectoren totaal Bron: EIM, op basis van het KTO-model. 2.5 Inkomensvorming in het MKB Er zijn verschillende methoden om een oordeel te geven over wat er in het MKB verdiend wordt in vergelijking met het grootbedrijf. De meest voor de hand liggende variabele daarvoor is de winst. Grote meerderheid MKB-bedrijven maakt winst Aantal bedrijven dat winst maakt Het percentage bedrijven dat winst maakt, geeft een eerste indruk van de winstgevendheid. Uit tabel 2-9 blijkt dat 82% van de bedrijven in het MKB winst maakt. In de industrie en de handel is het percentage winstgevende bedrijven het laagst en in de bouwsector en de horeca het hoogst. Deze sectoren tellen naar verhouding veel zelfstandigen en weinig loontrekkers. De zelfstandigen zijn voor hun inkomen afhankelijk van de winst 1. 1 Zelfstandigen ontvangen geen loon. Hun beloning voor verrichte arbeid maakt deel uit van de winst. De winst na toegerekend loon is het bedrag dat overblijft indien verondersteld wordt dat de beloning voor zelfstandigen gelijk is aan de gemiddelde beloning voor werknemers in de betreffende branche en grootteklasse. 21

22 tabel 2-9 Percentage bedrijven in het MKB* die winst maken in 2003 sector % industrie 78 bouw 86 groothandel, detailhandel en autosector 78 horeca 86 transport en communicatie 80 dienstverlening 82 totaal MKB (excl. overige sectoren) 82 * Met twee of meer werkenden. Bron: EIM op basis van ERBO. MKB belangrijke bijdrage in de totale winst voor belasting Winst voor belasting: totaal en per grootteklasse Van de totale winst voor belasting die het bedrijfsleven in 2003 behaalde, komt bijna 60% voor rekening van het MKB (zie figuur 2-9). Hiermee draagt het MKB voor een belangrijk deel bij aan de totale winst voor belasting. Na correctie voor het toegerekende loon voor zelfstandigen blijft er een aandeel voor het MKB over van 27%. figuur 2-9 Verdeling van de winst voor belasting naar grootteklasse in 2003, in procenten grootbedrijf 41% kleinbedrijf 37% middenbedrijf 22% Bron: EIM, op basis van het KTO-model. In tabel 2-10 wordt de winst voor belasting uitgedrukt als percentage van de brutoproductie. De winst voor belasting in termen van de brutoproductie lijkt in het MKB (15%) gunstiger dan in het grootbedrijf (9%). Deze percentages worden sterk beïnvloed doordat een belangrijk deel van de winsten behaald door het kleinbedrijf ook de beloningen voor de ondernemer en eventueel meewerkende gezinsleden bevat. Na het toepassen van een correctie voor dit gegeven komt de winst in het kleinbedrijf uit op 6% in plaats van 21%. Dit heeft zijn weerslag op de totale winst voor belasting gerealiseerd door het MKB. Deze winst valt nu beduidend lager uit en kwam in 2003 uit op 8%. 22

23 tabel 2-10 Kosten en winst, in procenten van de brutoproductie in 2003 klein- midden- groot- bedrijfs- bedrijf bedrijf MKB bedrijf leven brutoproductie bedrijfskosten winst voor belasting winst, gecorrigeerd voor loon zelfstandigen Bron: EIM, op basis van het KTO-model. Winstgevendheid het hoogst in de transporten communicatiesector Winst voor belasting: per sector Het winstniveau per MKB-sector verschilt sterk. De detailhandel behaalde in 2003 het hoogste winstpercentage (zie figuur 2-10). Deze sector wordt op een kleine afstand gevolgd door de transport- en communicatiesector en de autosector. De detailhandel bestaat van oudsher voor een groot deel uit zelfstandigen. Na de correctie voor beloning van zelfstandigen geeft de detailhandel dan ook veel terrein prijs. Het winstpercentage in de detailhandel komt na correctie uit op 6%. In de transport- en communicatiesector zijn naar verhouding veel minder zelfstandigen. Indien gecorrigeerd wordt voor de beloning van zelfstandigen heeft deze sector te maken met het hoogste winstpercentage, namelijk 14%. In de bouwnijverheid is de winstsituatie, na correctie voor beloning van zelfstandigen, het minst gunstig. figuur 2-10 Verdeling van de winst voor belasting in het MKB, voor en na correctie beloning zelfstandigen naar sectoren in 2003, in procenten van de brutoproductie industrie 3 5 bouw 1 8 groothandel detailhandel 6 19 horeca 5 12 autosector transport en communicatie dienstverlening 6 17 overige sectoren voor correctie na correctie Bron: EIM, op basis van het KTO-model. 23

24

25 3 Stemming onder ondernemers in het MKB Dit hoofdstuk behandelt de stemming onder MKB-ondernemers ten aanzien van de Nederlandse economie. De stemming onder ondernemers is gebaseerd op het MKB- Beleidspanel. Dit is een enquête onder ruim ondernemers in het MKB. Deze stemming is te beschouwen als een goede eerste indruk over de verwachte economische ontwikkeling van MKB-bedrijven in de nabije toekomst. Voor de concrete prognoses van de economische ontwikkeling van het MKB, wordt verwezen naar de hierop volgende hoofdstukken. In de volgende paragraaf wordt eerst ingegaan op het ondernemersvertrouwen ten aanzien van de Nederlandse economie en het Nederlandse economische beleid. Paragraaf 3.2 geeft een beeld van de verwachtingen van MKB-ondernemers over de ontwikkeling in hun bedrijf van de omzet, werkgelegenheid, winst en investeringen. Tot slot wordt aangegeven wanneer ondernemers het herstel van de conjunctuur verwachten. 3.1 Vertrouwen in de economie en het economisch beleid Vertrouwen in de economie Het vertrouwen in de Nederlandse economie is toegenomen Een eerste indruk over de stemming onder ondernemers, wordt gegeven door de mate van vertrouwen die ondernemers hebben in de Nederlandse economie. Uit figuur 3.1 blijkt dat, na een zeer forse daling in 2003, het vertrouwen in de economische ontwikkeling in 2004 belangrijk is toegenomen. In 2003 was er grote onzekerheid onder de ondernemers vanwege (i) de gevolgen van de oorlog in Irak, die op dat moment op uitbreken stond en (ii) de kabinetsformatie in de aanloop naar het kabinet-balkenende II. Mede hierdoor was de stemming onder ondernemers in 2003 zo negatief. figuur 3.1 Vertrouwen van ondernemers in het MKB in de economische ontwikkeling in Nederland, % 34% 28% % 39% 35% % 33% 21% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ja enigszins nee Bron: MKB-Beleidspanel, Inmiddels zijn deze onzekerheden afgenomen en lijkt het vertrouwen van ondernemers mede gunstig beïnvloed te worden door een stroom positief economisch nieuws. Zo 25

26 trekt de economie in de VS sterk aan, zijn de beurskoersen na een dieptepunt in 2003 weer belangrijk gestegen en vertoont de Nederlandse economie vanaf het laatste kwartaal in 2003 weer een groei (kwartaal-op-kwartaalgroei) Vertrouwen in het economisch beleid Ontevredenheid over het economisch beleid is sterk toegenomen De ontevredenheid over het Nederlandse economische beleid is sterk toegenomen. Meer dan de helft van de ondernemers in het MKB geeft aan ontevreden te zijn. Vorig jaar was dat nog 46% van de ondernemers. In 2002 bleef dit percentage nog beperkt tot 36%. Het percentage ondernemers dat aangeeft tevreden te zijn, is dit jaar met 19% stabiel gebleven. Evenals uit eerdere enquêtes is gebleken onder de deelnemers van het MKB-Beleidspanel, ervaren veel ondernemers een overdadige regelgeving en belangrijke kostenstijgingen die door de overheid worden geïnduceerd. In tegenstelling tot in eerdere enquêtes, geven nu veel ondernemers aan dat het huidige bezuinigingsbeleid van de Nederlandse regering de ontwikkeling van de economie tegenwerkt en negatieve gevolgen heeft voor hun bedrijf, wat tot uiting komt in een lagere vraag. De combinatie van kostenstijgingen door toenemende regelgeving en afnemende vraag door bezuinigingen, zorgt voor een groot gevoel van algemeen onbehagen over het economisch beleid onder MKB-ondernemers. figuur 3.2 Vertrouwen van ondernemers in het MKB in het Nederlandse economische beleid, % 29% 52% % 36% 46% % 38% 36% 0% 20% 40% 60% 80% 100% ja enigszins nee Bron: MKB-Beleidspanel, Verwachtingen voor eigen bedrijfsprestaties in 2004 In deze paragraaf komen de verwachtingen aan de orde van de ondernemers over omzet, werkgelegenheid, resultaat en investeringen Omzet Bescheiden verwachtingen over de omzetontwikkeling Uit figuur 3.3 blijkt dat de gerealiseerde omzetontwikkeling negatiever is dan de verwachting die ondernemers over 2003 hebben uitgesproken. Vooral het aantal bedrijven met een dalende omzet is aanzienlijk groter gebleken: een derde van de ondernemingen liet een omzetdaling zien, ruim tien procentpunt meer dan het percentage ondernemers dat een daling voorzien had. Het aantal groeiende bedrijven is vrijwel conform verwachting. 26

27 De verwachtingen over de ontwikkeling van de omzet van 2004 zijn positiever dan de realisatie over Vooral het percentage ondernemers dat een daling van de omzet verwacht is belangrijk gunstiger dan de realisatie over Minder dan de helft van de ondernemers verwacht een omzetstijging. Gezien de optimistische aard van ondernemers ten aanzien van hun eigen bedrijf, is dit een relatief bescheiden aantal. figuur 3.3 Omzetverwachtingen voor 2003 en 2004 en de gerealiseerde omzetontwikkeling in 2003 (in % van het aantal ondernemers) in het Nederlandse MKB afname 22% groei 43% afname 33% groei 46% afname 23% groei 44% gelijk 35% gelijk 21% gelijk 33% omzetverwachting 2003 (na 1 e kwartaal 2003) omzetontwikkeling 2003 (realisatie) Bron: MKB-Beleidspanel, omzetverwachting 2004 (na 1 e kwartaal 2004) Winst Minder pessimisme over de winstontwikkeling in 2004 Ondernemers zijn gematigd optimistisch over de winstontwikkeling in Uit figuur 3.4 blijkt dat het beeld - evenals bij omzet (figuur 3.3) en werkgelegenheid (figuur 3.5) - zeer weinig afwijkt van de verwachtingen die vorig jaar geventileerd werden. Veel MKB-bedrijven (met name de bedrijven die niet in de rode cijfers zijn gekomen in het afgeronde jaar) zetten in op een gelijk resultaat voor het komende jaar. Het percentage dat een gelijke winst behaalt in 2004 (ten opzichte van 2003) zal daarom waarschijnlijk lager uitvallen dan 38%. Of dit ten goede komt aan de winstontwikkeling zal afhankelijk zijn van de nationale economische ontwikkeling. Ondernemers met een beperkte omzetgroei kunnen in 2004 ook een beter resultaat behalen als gevolg van kostenbesparingen die het afgelopen jaar mogelijk door hen zijn doorgevoerd. figuur 3.4 Winstverwachtingen voor 2003 en 2004 en de gerealiseerde ontwikkeling in 2003 (in % van het aantal ondernemers) in het Nederlandse MKB afname 20% groei 39% afname 31% groei 44% afname 20% groei 42% gelijk 41% gelijk 25% gelijk 38% verwachte winstontwikkeling 2003 (na 1 e kwartaal 2003) winstontwikkeling 2003 (realisatie) verwachte winstontwikkeling 2004 (na 1 e kwartaal 2004) Bron: MKB-Beleidspanel, 2003 en

28 3.2.3 Werkgelegenheid Naar verwachting van ondernemers zijn er in 2004 minder bedrijven met werkgelegenheidsverlies De werkgelegenheid in het MKB is in 2003 behoorlijk onder druk komen te staan. Drie op de tien MKB-ondernemers geven aan dat in 2003 de werkgelegenheid is teruggelopen. Het aantal bedrijven met werkgelegenheidsgroei was afgelopen jaar minder dan het aantal bedrijven met een afname van de werkgelegenheid. Voor 2004 zijn de verwachtingen vergelijkbaar met een jaar terug: een kwart verwacht te zullen groeien, ruim de helft verwacht een gelijkblijvende werkgelegenheid. Wel is het aantal bedrijven dat een daling van de werkgelegenheid verwacht (19%) aanzienlijk gunstiger dan het aantal bedrijven (30%) dat in 2003 daadwerkelijk werkgelegenheid heeft verloren. Gezien het relatief beperkte aantal bedrijven dat verwacht te groeien, lijken veel bedrijven ernaar te streven om met de huidige bezetting van medewerkers 2004 vol te maken en pas nieuwe medewerkers aan te nemen op het moment dat deze nodig zijn vanwege een toenemende productie. figuur 3.5 Werkgelegenheidsverwachtingen voor 2003 en 2004 en de gerealiseerde ontwikkeling in 2003 (in % van het aantal ondernemers) in het Nederlandse MKB afname 19% groei 23% afname 30% groei 25% afname 19% groei 25% gelijk 58% gelijk 45% gelijk 56% verwachte werkgelegenheidsontwikkeling 2003 (na 1 e kwartaal 2003) werkgelegenheidsontwikkeling 2003 (realisatie) verwachte werkgelegenheidsontwikkeling 2004 (na 1 e kwartaal 2004) Bron: MKB-Beleidspanel, 2003 en Investeringen In 2004 verwachten meer ondernemers een groei van de investeringen Eerder in dit hoofdstuk is aangegeven dat het vertrouwen in de Nederlandse economie onder de ondernemers in 2004 licht is toegenomen ten opzichte van Dit toegenomen vertrouwen lijkt terug te komen in de investeringsplannen van ondernemers. In 2004 is 72% van plan te investeren of geeft aan waarschijnlijk te zullen investeren. Dit percentage wijkt vrijwel niet af van het percentage ondernemers (70%) dat in 2003 daadwerkelijk heeft geïnvesteerd. Van de ondernemers die voornemens zijn om te investeren, zal 43% meer investeren dan in Dit is een hoger percentage dan de realisatie over 2003 (36%). 28

29 figuur 3.6 Ontwikkeling van de hoogte van de investeringen voor 2003 en verwachtingen voor 2004 (in % van het aantal ondernemers) in het Nederlandse MKB lichte afname 16% sterke afname 12% gelijk 36% sterke groei 16% lichte groei 20% lichte afname 13% sterke afname 15% gelijk 29% sterke groei 23% lichte groei 20% ontwikkeling investeringen 2003 (realisatie) verwachte ontwikkeling 2004 (na 1 e kwartaal 2004) Bron: MKB-Beleidspanel, 2003 en Moment van conjunctuurherstel Een ruime meerderheid van de ondernemers verwacht niet eerder dan in 2005 een merkbare verbetering van de conjunctuur Aan ondernemers is gevraagd wanneer zij een merkbare verbetering van de Nederlandse conjunctuur verwachten. Ondernemers zijn hierover somber. Eén op de drie ondernemers verwacht in 2004 een merkbaar herstel van de Nederlandse economie. Minder dan één op de tien ondernemers geeft aan dat het merkbare herstel nu al is ingezet. Ruim twee op de vijf ondernemers verwachten in 2005 een merkbaar herstel. Circa 16% van de ondernemers ziet pas in 2006 een merkbaar herstel intreden. Het blijkt vrijwel niet uit te maken of de ondernemer deel uitmaakt van een conjunctuurgevoelige sector of niet. Ook in conjunctuurgevoelige sectoren verwacht een zeer ruime meerderheid van de ondernemers niet eerder dan in 2005 een merkbaar herstel van de economie. figuur 3.7 Verwachtingen van MKB-ondernemers in 2004 over het moment van aantrekken van de conjunctuur (in % van het aantal ondernemers) in 2006 of later 16% nu al 10% in 2006 of later 21% nu al 7% dit jaar 32% dit jaar 30% in % in % verwachting na 1 e kwartaal 2004 verwachting bij ondernemers in conjunctuurgevoelige bedrijven na 1 e kwartaal 2004 Bron: MKB-Beleidspanel, 2003 en

30

31 4 Ondernemingen De ontwikkeling van het aantal ondernemingen is het saldo van een dynamisch economisch proces, waarbij bedrijven worden opgericht en bedrijven verdwijnen. Dit hoofdstuk kijkt naar deze ontwikkelingen. Eerst wordt ingegaan op de ontwikkeling van het aantal nieuwe ondernemingen ( 4.1) en vervolgens op de ontwikkeling van het aantal opheffingen ( 4.2). Het hoofdstuk wordt afgesloten met de verwachte ontwikkelingen omtrent het aantal nieuwe ondernemingen en het aantal opheffingen, waarbij aangegeven wordt wat dit per saldo betekent voor de totale ontwikkeling van het aantal ondernemingen. 4.1 Startende ondernemingen De belangrijkste groep binnen de startende ondernemingen wordt gevormd door de starters. Daarnaast is er sprake van nieuwe dochterbedrijven. Aantal starters per jaar is gedaald Starters Tabel 4-1 geeft een beeld van de ontwikkeling van het aantal starters. In 2000 bereikte het aantal starters een hoogtepunt. Door de economische teruggang zette vanaf 2001 een daling van het aantal starters in. Ook in 2003 nam het aantal starters af en wel met 3,6%. De procentuele daling was niet zo sterk als in de jaren daarvoor. In een aantal sectoren is in 2003 al een einde gekomen aan de daling van het aantal starters en is inmiddels een stijging van het aantal starters ingezet. tabel 4-1 Aantal starters per jaar in sector * industrie bouw groothandel detailhandel horeca autosector transport en communicatie dienstverlening totaal bedrijfsleven** * Voorlopige realisatiecijfers. ** Exclusief overige sectoren. Bron: EIM op basis van VVK, Meer starters in groothandel, detailhandel, horeca en autosector Er zijn grote verschillen tussen sectoren waarneembaar in de ontwikkeling van het aantal starters in Het aantal starters nam toe in de groothandel, detailhandel, horeca en autosector. In deze sectoren geldt dat de werkloosheid hoog te noemen is. Het is vaak lastig om een baan in loondienst te vinden. Voor vele personen is de hoge werkloosheid een stimulans om zelf een bedrijf te starten. Op deze manier proberen zij zelf te voorzien in het levensonderhoud. 31