ECONOMIE, EEN INLEIDING WAAROVER EN HOE SPREKEN DENKEN ECONOMEN? S. COSAERT, A. DECOSTER & T. PROOST UNIVERSITAIRE PERS LEUVEN

Transcriptie

1 1

2 Economie, een Inleiding Hoofdstuk 1: Waarover en hoe denken economen? 2

3 Waarover en hoe denken economen? - Inhoudstafel 1. Waarover denken economen? 2. Centrale begrippen van de economische analyse 3. Productiviteit 4. Specialisatie en ruil 5. Hoe spreken economen? 3

5 1. Waarover denken economen? Economics is the study of economies (Krugman and Wells, 2004) Economics is what economists do (Viner, in 1941 geciteerd door Boulding) The science which studies human behavior as a relationship between ends and scarce means which have alternative uses (Robbins, 1932) 5

6 1. Waarover denken economen? Economics is the study of how human beings coordinate their wants and desires, given the decision-making mechanisms, social customs, and political realities of the society (Colander, 2006) Political Economy or Economics is a study of mankind in the ordinary business of life; it examines that part of individual and social action which is most closely connected with the attainment and with the use of the material requisites of wellbeing (Marshall, 1890) 6

7 Waarover en hoe denken economen? - Inhoudstafel 1. Waarover denken economen? 1. Economische groei: van arm naar welvarend 2. Wat en hoe produceren 1. Centrale begrippen van de economische analyse 2. Productiviteit 3. Specialisatie en ruil 4. Hoe spreken economen? 7

8 1.1. Economische groei: van arm naar welvarend BBP: jaarlijkse productie van goederen en diensten die gebruikt kunnen worden voor behoeftebevrediging BBP ook reconstrueerbaar zeer ver terug in de tijd PPP -dollars: PPP staat voor Purchasing Power Parity of koopkrachtpariteit aanpassing voor identieke koopkracht doorheen tijd doorheen ruimte 8

9 9

10 1.1. Economische groei: van arm naar welvarend BBP groeit fenomenaal Wereldbevolking neemt eveneens fors toe maar toch stuk minder dan BBP Gevolg: groei van BBP per capita (welvaartsgroei) dwarsdoorsnede (crosssectie): verschillende landen of werelddelen op één punt in de tijd met elkaar vergelijken (vergelijk cijfers binnen één kolom) tijdsperspectief: een bepaald land volgen door de tijd (vergelijk cijfers binnen één rij) 10

11 11

12 1.1. Economische groei: van arm naar welvarend Observaties: West-Europa: Industriële Revolutie Golden Sixties Western offshoots : begin 19 e eeuw reeds rijker dan moederlanden China Afrika 12

13 Waarover en hoe denken economen? - Inhoudstafel 1. Waarover denken economen? 1. Economische groei: van arm naar welvarend 2. Wat en hoe produceren 2. Centrale begrippen van de economische analyse 3. Productiviteit 4. Specialisatie en ruil 5. Hoe spreken economen? 13

14 1.2. Wat en hoe produceren? Niet alleen veranderingen in hoeveel we produceren Ook veranderingen in wat en hoe we produceren Vergelijk verdeling van gezinsbudget in 1853 en in 2010 (gemiddeld) Verschuiving van consumptie wordt ook weerspiegeld aan productiezijde 14

15 15

16 16

17 1.2. Wat en hoe produceren? Negentiende eeuw: industrialisering Periode na Wereldoorlog 2: desindustrialisering Opkomst van dienstensector als belangrijkste werkgever Herallocatie van productiefactoren: Arbeid: Van het maken van klompen Tot het verzorgen van bejaarden in rusthuizen, produceren van hard- en software, 17

18 Waarover en hoe denken economen? - Inhoudstafel 1. Waarover denken economen? 2. Centrale begrippen van de economische analyse 1. Consumptie 2. Productie 3. Economische agenten 4. Een eenvoudige economische kringloop 3. Productiviteit 4. Specialisatie en ruil 5. Hoe spreken economen? 18

19 2.1. Consumptie Behoeftebevrediging Consumptie impliceert productie Consument is geen synoniem van gezin Sparen: Niet-consumeren Toename van vermogen Of uitgestelde consumptie 19

21 2.2. Productie Productie: alle activiteiten waardoor goederen en diensten tot stand worden gebracht en op gepaste tijd en plaats ter beschikking worden gesteld van consumenten 21

22 22

23 2.2. Productie Kapitaalgoederen: Worden niet opgebruikt in productieproces Klein deel kan wel verloren gaan via depreciatie of afschrijving Kapitaalgoederen = investeringsgoederen Netto-investeringen: capaciteitsuitbreiding Bruto-investeringen: netto-investeringen + vervangingsinvesteringen 23

24 2.2. Productie Bruto toegevoegde waarde: Waarde toegevoegd door productiefactoren aan gronden hulpstoffen Verminderd met depreciatie bekomen we netto toegevoegde waarde Toegevoegde waarde wordt uitgekeerd als inkomen aan verschaffers van productiefactoren Intermediaire goederen: vermijd dubbeltelling! 24

26 2.3. Economische agenten Personen en instellingen die beslissingen nemen betreffende bovenstaande activiteiten als consumptie, productie, maar ook aan- en verkoop van goederen en diensten, sparen, het toestaan of opnemen van leningen, = beslissingnemers Gezinnen Ondernemingen Overheid Publieke goederen Inkomensverdeling Primaire inkomensverdeling: wedde onderwijzer, Transfers: pensioen, kinderbijslag, 26

28 28

30 3. Productiviteit Hoe komt het dat we zo welvarend geworden zijn? Werken we dan misschien zoveel meer? Neen, wel integendeel, zie volgende figuur Wekelijkse arbeidsduur en arbeidsproductiviteit van 1870 tot

31 31

32 3. Productiviteit Ontleding van BBP per hoofd: (1) Productie per uur (productiviteit) (2) Aantal uur per tewerkgestelde (3) Opsplitsing werkenden versus werklozen (4) Opsplitsing actieve bevolking (beroepsbevolking) (5) Opsplitsing bevolking op werkbekwame leeftijd 32

33 3. Productiviteit Arbeidsproductiviteit: geproduceerde output per uur gepresteerde arbeid Productiviteitsstijgingen Vormen basis van welvaartstoenamen Belangrijk studiepunt voor economische wetenschap Cruciale factoren: Technologische vooruitgang Ruil en handel, specialisatie en arbeidsverdeling (Adam Smith) 33

35 4. Specialisatie en ruil Eenvoudige fictieve economie Slechts twee individuen, Lisa en Bart Slechts twee activiteiten, hemden strijken en afspeellijsten maken voor hun ipod Lisa en Bart werken vier uur per dag 35

36 36

37 Waarover en hoe denken economen? - Inhoudstafel 1. Waarover denken economen? 2. Centrale begrippen van de economische analyse 3. Productiviteit 4. Specialisatie en ruil 1. Als Lisa strijkt, kan ze geen ipod-afspeellijst maken 2. Als Bart afspeellijsten maakt, kan hij niet strijken 3. Het voordeel van specialisatie en ruil 4. De productiemogelijkhedencurve voor de samenleving 5. Hoe spreken economen? 37

38 4.1. Als Lisa strijkt, kan ze geen ipod-afspeellijst maken Elk gestreken hemd kost Lisa twee afspeellijsten Elke afspeellijst kost Lisa een half gestreken hemd Dit noemen economen opportuniteitskost van een goed: alternatieve mogelijkheden ( opportuniteiten ) die verloren gaan door productiefactoren (in dit geval arbeidstijd) op deze specifieke manier aan te wenden: kiezen is verliezen Opportuniteitskosten hebben alles te maken met schaarste van beschikbare middelen 38

40 4.2. Als Bart afspeellijsten maakt, kan hij niet strijken Elk gestreken hemd kost Bart een halve afspeellijst Elke afspeellijst kost Bart twee gestreken hemden Dit noemen economen opportuniteitskost van een goed: alternatieve mogelijkheden ( opportuniteiten ) die verloren gaan door productiefactoren (in dit geval arbeidstijd) op deze specifieke manier aan te wenden: kiezen is verliezen Opportuniteitskosten hebben alles te maken met schaarste van beschikbare middelen 40

41 4.3. Het voordeel van specialisatie en ruil Relatieve kostprijzen voor Lisa en Bart: Als Lisa en Bart alles zelf doen, dan zijn Gestreken hemden relatief duur voor Lisa, maar relatief goedkoop voor Bart Afspeellijsten relatief duur voor Bart, en relatief goedkoop voor Lisa 41

42 4.3. Het voordeel van specialisatie en ruil Verschil in opportuniteitskosten Schept potentieel voor specialisatie en ruil Veronderstel volgende situatie: Lisa maakt enkel afspeellijsten Bart strijkt enkel hemden Vervolgens betaalt Lisa een prijs aan Bart voor het strijken van hemden, en Bart een prijs aan Lisa voor het maken van afspeellijsten Maar welke prijs? 42

44 4.3. Het voordeel van specialisatie en ruil Maar welke prijs? (Vb. voor het strijken) De prijs die Lisa bereid is te betalen (nl. elke prijs minder dan twee afspeellijsten) die Bart minimaal wil ontvangen voor het strijken van hemden (nl. elke prijs hoger dan een halve afspeellijst, Bart moet onder autarkie twee hemden opofferen voor een afspeellijst) Een relatieve prijs van 1 voldoet aan bovenstaande condities Bij autarkie: consumptiemogelijkhedenverzameling = productiemogelijkhedenverzameling Bij ruil: consumptiemogelijkhedenverzameling ruimer dan productiemogelijkhedenverzameling, dus nieuwe punten (bijvoorbeeld Q) worden bereikbaar 44

45 45

46 4.3. Het voordeel van specialisatie en ruil Specialisatie verruimt de consumptiemogelijkheden van alle partijen en leidt potentieel tot welvaarts-winsten voor beide partijen win-winsituatie Economische term: Pareto-verbetering 46

48 4.4. De productiemogelijkhedencurve voor de samenleving Productie(of consumptie)mogelijkheden voor Lisa en Bart samen (de samenleving) Ze drukt uit wat maximaal mogelijk is gegeven beschikbare productiemiddelen arbeidsproductiviteit Productiemogelijkhedencurve omvat eveneens de situatie met volledige specialisatie (punt S) 48

49 49

50 4.4. De productiemogelijkhedencurve voor de samenleving Kan veralgemeend worden voor realistische economie met heel veel individuen en duizenden goederen (of diensten) Productiviteit van productiefactoren arbeid, kapitaalgoederen, land, zal dan een continuüm bestrijken, waardoor de knik bij punt S in voorgaande figuur plaatsmaakt voor een geleidelijke verandering van helling 50

51 51

52 4.4. De productiemogelijkhedencurve voor de samenleving Opportuniteitskost voor het vervaardigen van extra raketten veel groter naarmate er al veel militair materieel geproduceerd wordt Bij beweging van A naar X, en dan van Y naar Z, worden eerst die productiefactoren geheralloceerd van landbouw naar militaire industrie die het minst productief waren in landbouwproductie Naarmate er echter meer militair materiaal wordt vervaardigd, moeten steeds betere productiemiddelen worden onttrokken aan voedselproductie 52

53 4.4. De productiemogelijkhedencurve voor de samenleving Punten boven productiemogelijkhedencurve: Niet haalbaar! (gegeven onze beschikbare middelen en arbeidsproductiviteit) Punten onder productiemogelijkhedencurve: Inefficiënt! (gegeven onze beschikbare middelen en arbeidsproductiviteit) Hoofdvragen van economische wetenschap: Hoe kan grens van productiemogelijkhedenverzameling bereikt worden? In welke omstandigheden wordt ze niet bereikt? 53

54 Waarover en hoe denken economen? - Inhoudstafel 1. Waarover denken economen? 2. Centrale begrippen van de economische analyse 3. Productiviteit 4. Specialisatie en ruil 5. Hoe spreken economen? 1. Het opbouwen van een economische theorie 2. Formalisering van de economische wetenschap 3. Empirische toetsing 4. Positieve en normatieve uitspraken 54

55 5.1. Het opbouwen van een economische theorie Hypothesen (veronderstellingen) Deductie van toetsbare uitspraken (conclusies) Empirische toetsing (vergelijk met de realiteit) Deductie Door middel van redeneren Moet aan strakke regels voldoen om logisch juist te zijn wiskunde formalisering van de economische wetenschap let wel: een logisch coherente conclusie strookt niet noodzakelijk met realiteit (empirische toetsing) 55

57 5.2. Formalisering van de economische wetenschap Stroomveranderlijken versus voorraadveranderlijken Afhankelijke (te verklaren) versus onafhankelijke (verklarende) variabelen Gerelateerd met behulp van functies Naast variabelen zijn er parameters Voorbeeld 57

58 58

60 5.3. Empirische toetsing Empirische gedeelte bestaat erin theoretische conclusies te toetsen aan werkelijkheid Econometrie: Statistische technieken om economisch theoretische uitspraken te toetsen Bekende techniek: (lineaire) regressie Correlatie: richting en sterkte van (lineair) verband tussen verklarende en te verklaren variabelen? (hoe sterker correlatie, hoe meer de observaties op één lijn liggen) Lineaire regressie schat (fictieve) rechte die zo goed mogelijk bij geobserveerde data aansluit Onderzoek vervolgens betekenis van resulterende parameters (intercept en helling van die rechte) 60

61 61

62 5.3. Empirische toetsing Resulterende parameters worden tenslotte vergeleken met verwachte parameters uit hypothese Let wel: Empirische toetsing kan een theorie of hypothese enkel falsifiëren Correlatie Causaliteit Correlatie tussen twee variabelen A en B kan op drie zaken wijzen: A veroorzaakt B; B veroorzaakt A; derde variabele C veroorzaakt zowel A als B 62

63 5.3. Empirische toetsing Correlatie Causaliteit Correlatie tussen twee variabelen A en B kan op drie zaken wijzen: A veroorzaakt B; B veroorzaakt A; derde variabele C veroorzaakt zowel A als B Om A oorzaak van B te kunnen noemen: moet A uiteraard gecorreleerd zijn met B; moet A B voorafgaan (wat uitsluit dat het eigenlijk B is dat A veroorzaakt); en moeten andere mogelijke oorzaken voor de correlatie tussen A en B uitgesloten worden. Dit wil zeggen dat er geen variabele C mag zijn die zowel A als B veroorzaakt 63

64 5.3. Empirische toetsing Net de laatste voorwaarde is in praktijk moeilijk te vervullen Experimentele studies Geschikt? Technisch mogelijk? Ethiek? Observationele studies (met instrumentele variabelen) Cross-sectie data Tijdreeksen Paneldata (een cross-sectie volgen doorheen de tijd) Quasi-experimenten, natuurlijke experimenten 64

66 5.4. Positieve en normatieve uitspraken Positieve uitspraken: Wat is Antwoord op een positieve vraag is juist of fout Helpen samenhang tussen economische grootheden en gedragingen van economische agenten begrijpelijk te maken Normatieve uitspraken: Wat moet Antwoord op een normatieve vraag is niet juist of fout Hoe kan een bepaalde doelstelling het best gerealiseerd worden 66