Arbeidsproductiviteit in MKB en grootbedrijf

Transcriptie

1 M21221 Arbeidsproductiviteit in MKB en groot Verklaring van verschillen tussen MKB en groot en ontwikkelingen Anne Bruins Ton Kwaak Zoetermeer, november 212

2 Arbeidsproductiviteit in MKB en groot De in het MKB is laag in vergelijking met grote bedrijven. Econometrische analyse wijst uit dat kleine, middelgrote en grote bedrijven een verschillende afweging moeten maken tussen gebruik van arbeid en van kapitaal. In deze afweging blijken kleine bedrijven de keuze te maken voor een lage kapitaal/arbeid-verhouding. Dat verklaart het grootste deel van de verschillen tussen MKB en groot. In de periode is de ontwikkeling van de in het MKB achtergebleven bij die in het groot. Deels is dat toe te schrijven aan incidentele factoren; structureel is wel sprake van een achterblijvende sgroei in het klein. Dat blijkt vooral het gevolg te zijn van een daling van de gemiddelde ondernemingsgrootte in het klein. Hierdoor neemt het aandeel van vaste arbeid - arbeid die niet direct aan de productie bijdraagt - in de totale werkgelegenheid toe, wat een negatief effect heeft op de. Aan de andere kant is de invloed van technische vooruitgang in het MKB veelal relatief hoog. 1 Inleiding De - de toegevoegde waarde die door een arbeidsjaar wordt geproduceerd - verschilt aanzienlijk tussen MKB en groot: in het particulier sleven bedroeg de in per arbeidsjaar, in het groot was dat 97. per arbeidsjaar, terwijl het klein en het midden met 41. respectievelijk 65. per arbeidsjaar juist onder het gemiddelde scoren 1. Dit is niet het gevolg van een sterkere oriëntatie van het MKB op stakken met een geringere zoals handel, horeca en bouw; ook binnen afzonderlijke stakken is de van het MKB lager dan die van het groot (zie tabel 1). Het achterblijven van het MKB ten opzichte van het groot geldt voor het niveau van de, maar ook voor de ontwikkeling: de gemiddelde groei tussen 1993 en 29 bedroeg 3,2% in het groot tegen minder dan 1% in het MKB. In sommige stakken, zoals de bouw, is de in het MKB zelfs afgenomen. 1 Het klein wordt gevormd door bedrijven t/m 9 werkzame personen, het midden door bedrijven met 1 t/m 99 werkzame personen en het groot door bedrijven met 1 of meer werkzame personen. 2

3 tabel 1 Arbeidsproductiviteit in het particulier sleven naar stak en grootteklasse klein midden groot particulier sleven niveau in /arbeidsjaar industrie bouw handel tertiaire dienstverlening totaal ontwikkeling gemiddelde jaarlijkse mutatie in % industrie -1,3 2,8 3,8 3, bouw -1,9-1,9 7,8,5 handel 2,2 2,6 3,7 3, tertiaire dienstverlening 1, -,4 2,3 1,3 totaal,8 1, 3,2 2, Bron: Panteia/EIM. Het belang van voor de concurrentiepositie maakt een nadere analyse van deze verschillen gewenst. In het kader van het Programmaonderzoek Ondernemerschap en MKB is een model ontwikkeld om de verschillen in niveau en ontwikkeling van de te verklaren. Het huidige rapport vat de resultaten van dat onderzoek 1 samen. 2 Verklaring van de sverschillen tussen MKB en groot In 29 bedroeg de in het MKB 53. per arbeidsjaar; dat komt overeen met 72% van de gemiddelde in het particulier sleven. De in het groot lag 38% boven het gemiddelde van 73, per arbeidsjaar. Ter verklaring van de sverschillen tussen MKB en groot is een model ontwikkeld en geschat. Dit model is gebaseerd op basisbegrippen uit de microeconomie. Kernelementen van het model zijn: 1 Ton Kwaak, Niek Timmermans, The Production Structure of Small, Medium-sized and Large enterprises in Dutch Private Enterprise - Analysis by economic sector, Panteia/EIM, 212.

4 de productiefunctie. Deze beschrijft hoe bedrijven arbeid en kapitaal kunnen combineren om output (bruto toegevoegde waarde tegen factorkosten) te produceren. winstmaximalisatie door bedrijven. Hieruit valt - gegeven de productiefunctie - af te leiden welke inzet van arbeid en kapitaal optimaal is. volledige concurrentie op markten. Dit betekent dat de prijzen van productiefactoren voor ondernemers gegeven zijn, en de outputprijs op lange termijn de kosten van arbeid en kapitaal plus een opslag voor 'normale' winst weerspiegelen. De productiefunctie heeft twee belangrijke kenmerken. In de eerste plaats zijn er vaste kosten, die, zo wordt aangenomen, louter uit arbeidskosten bestaan. Deze vaste kosten zijn in kleine bedrijven geringer dan in grote, maar ten opzichte van de totale arbeidsinzet, het hoogst in het klein. Er zijn wat dit betreft dus schaalvoordelen. Ten tweede is er technische vooruitgang. Deze is arbeidsbesparend. Het model is geschat op basis van tijdreeksen per stak en grootteklasse voor de periode Op basis het geschetste model zijn er twee factoren die de sverschillen tussen grootteklassen verklaren: de aanwezigheid van vaste arbeid, dat wil zeggen arbeid die niet rechtstreeks bijdraagt aan de productie maar gericht is op het bestaan van de onderneming zelf. In alle grootteklassen is sprake van vaste arbeid. Deze is in het groot omvangrijker dan in het klein: circa 2,7 arbeidsjaar per onderneming tegen 1,6 arbeidsjaar. Van belang is echter dan het aandeel van vaste arbeid in de totale werkgelegenheid in het MKB veel groter is dan in het groot. Deze percentages bedragen 6% in het klein, 8% in het midden, en 1% in het groot. Gemiddeld is het aandeel vaste arbeid in de totale werkgelegenheid 2%. de bijdrage van kapitaalgoederen aan de productie. Het blijkt dat de productiefactor kapitaal naar verhouding sterker bijdraagt aan de productie van het MKB dan aan die van het groot. Hieruit blijkt dat bedrijven in klein-, midden- en groot onder sterk verschillende omstandigheden opereren. De vorm van de productiefunctie Aangenomen is dat bedrijven kapitaal en arbeid zo inzetten dat hun winst maximaal is, ofwel dat hun kosten minimaal zijn. Kleine, middelgrote en grote bedrijven - zelfs bij gelijke kapitaal- en arbeidskosten - zullen hierin een verschillende afweging maken. Dit heeft gevolgen voor de in klein-, midden- en groot. Door de verschillende vorm van de productiefunctie verschilt de verhouding tussen kapitaal en arbeid tussen MKB en groot. Dit vertekent de gemeten sverschillen tussen MKB en groot. Daarom is een berekening gemaakt waarin is aangenomen dat de kapitaal/arbeid-verhouding hetzelfde is in klein-, midden- en groot, namelijk gelijk aan het gemiddelde voor alle bedrijven in een stak. De resultaten van deze berekening staan uitgespitst naar stak in figuur 1 naast de werkelijke. Duidelijk blijkt dat de sverschillen tussen MKB en groot omkeren als gecorrigeerd wordt voor verschillen in kapitaalinzet. 4

5 figuur 1 Werkelijke en onder alternatieve veronderstelling over de kapitaal/arbeid-verhouding per stak en grootteklasse, 29 werkelijke en alternatieve, industrie (in 1. /arbeidsjaar) werkelijke en alternatieve, bouw (in 1. /arbeidsjaar) klein midden groot klein midden groot werkelijk alternatief werkelijk alternatief werkelijke en alternatieve, handel (in 1. /arbeidsjaar) werkelijke en alternatieve, tertiaire dienstverlening (in 1. /arbeidsjaar) klein midden groot klein midden groot werkelijk alternatief werkelijk alternatief Opmerking: Bij de alternatieve kapitaal/arbeidverhouding wordt aangenomen dat deze in alle Bron: Panteia/EIM. grootteklassen gelijk is aan het gemiddelde van de stak. De conclusie is dat de lage van MKB-bedrijven in werkelijkheid gevolg is van een keuze van ondernemingen: gegeven hun productiefunctie (waarin kapitaal sterk bijdraagt aan de productie) kiezen ze de inzet van arbeid en van kapitaal op zo'n manier dat hun kosten - bij gegeven kapitaal- en arbeidskosten - zo laag mogelijk zijn. Voor het MKB werkt dat uit in een lage en een lage kapitaalintensiteit, grote bedrijven kiezen juist voor een hoge en een hoge kapitaalintensiteit. Een lage (hoge) kapitaalintensiteit gaat gepaard met een hoge (lage) productiviteit van kapitaal. Arbeidsproductiviteit en kapitaalintensiteit Figuur 2 laat de verschillen in en kapitaalintensiteit van de productie tussen klein-, midden- en groot zien. Voor het totale particulier sleven hangen sverschillen tussen grootteklassen samen met verschillen in kapitaalintensiteit. Deze samenhang wordt teruggevonden in zowel de bouw als in de tertiaire dienstverlening. In het groot in de handel gaat een hoge echter samen met een lage kapitaalintensiteit, terwijl voor het klein juist het omgekeerde geldt. Kennelijk hebben kleine bedrijven hier een intrinsiek nadeel wat betreft de totale factorproductiviteit. In de industrie gaat de relatie tussen en kapitaalintensiteit alleen op voor het midden en voor het groot. Het klein wordt gekenmerkt door een lage en door een hoge kapitaalintensiteit (en dus een lage kapitaalproductiviteit).

6 figuur 2 Arbeidsproductiviteit en kapitaalintensiteit per stak en grootteklasse, 29 industrie bouw (1. /arbeidsjaar) (1. /arbeidsjaar) klein midden groot klein midden groot (llinker as) (llinker as) handel tertiaire dienstverlening (1. /arbeidsjaar) (1. /arbeidsjaar) klein midden groot klein midden groot (llinker as) (llinker as) particulier sleven (1. /arbeidsjaar) klein midden groot (llinker as) Bron: Panteia/EIM. 3 Ontwikkelingen in de periode Voor een analyse van de ontwikkeling van de zijn drie elementen van de productiefunctie van belang: de mate van arbeidsbesparende technische vooruitgang. Deze is in het MKB sterker dan in het groot. Dat geldt in het bijzonder als de vaste arbeid buiten beschouwing wordt gelaten. het gemak waarmee arbeid en kapitaal voor elkaar gesubstitueerd kan worden. Dit is van belang voor de mate waarin bedrijven zich aanpassen aan veranderingen in de verhouding tussen arbeidskosten en kapitaalkosten. Dit wordt gemeten met behulp van de substitutie-elasticiteit. Deze is in het groot lager dan in het MKB. veranderingen in de hoeveelheid vaste arbeid per onderneming. Deze blijkt namelijk gerelateerd aan de sgrootte (gemeten in werkgelegenheid): als bedrijven (gemiddeld) groter worden neemt de hoeveelheid vaste arbeid toe, maar minder dan de totale sgrootte. Met andere woorden, het aandeel van vaste arbeid in de totale werkgelegenheid neemt af (toe) als bedrijven in omvang groeien (krimpen). Dit zijn structurele effecten. Verder speelt een rol dat bedrijven niet voortdurend in een evenwicht zitten: bedrijven kunnen moeite hebben hun personeelsbestand en kapitaalgoederenvoorraad aan de gewenste omvang aan te passen. Dat kan ook tot bezettingsgraadproblemen leiden. Dit zijn korte termijn effecten; op wat langere termijn passen vraag en aanbod zich immers aan elkaar aan. 6

7 In tabel 2 staat aangegeven hoe de onderscheiden factoren het beeld van de abreidsproductiviteitsontwikkeling per stak hebben beïnvloed. tabel 2 Arbeidsproductiviteitsgroei onderscheiden naar structurele factoren en korte termijn effecten naar stak en grootteklasse in de periode industrie bouw klein- midden- groot- klein- midden- groot- mutaties per jaar in % structurele factoren -,4 5,7 2,1 1, 3,9 2,9 waarvan - technische vooruitgang 1,2 3,,3,2,3 4,3 - kapitaal/arbeid substitutie,4 3, 2,5 1,5 2,9,6 - gemiddelde ondernemingsgrootte -1,9 -,3 -,6 -,8,7-2, korte termijn effecten -1, -2,7 1,7-2,9-5,6 4,8 total -1,3 2,8 3,8-1,9-1,9 7,8 handel tertiaire dienstverlening klein- midden- groot- klein- midden- groot- mutaties per jaar in % structurele factoren 1,7 1,6 2,8 1,5 1,9 3,1 waarvan - technische vooruitgang 1,1 1,3 2,2 1,4,5 1,1 - kapitaal/arbeid substitutie 1,4 1,4 2,3 1,7 1,5 2,5 - gemiddelde ondernemingsgrootte -,8-1, -1,6-1,6 -, -,5 korte termijn effecten,5,9,9 -,5-2,3 -,8 total 2,2 2,6 3,7 1, -,4 2,3

8 particulier sleven klein midden groot mutaties per jaar in % structurele factoren 1,9 3,9 3,3 waarvan - technische vooruitgang 1,7 1,6 1,5 - kapitaal/arbeid substitutie 2,1 2,6 2,8 - gemiddelde ondernemingsgrootte -1,9 -,3 -,9 korte termijn effecten -,7-2,7,6 total 1,1 1,1 3,9 Bron: Panteia/EIM. Industrie Gemiddeld genomen heeft in de industrie het groot de sterkste sgroei doorgemaakt. Dit is echter in grote mate gevolg van tijdelijke factoren (in het bijzonder dat het groot in de industrie in 1993 een zeer lage bezettingsgraad kende, lager nog dan in 29). Tijdelijke factoren hebben de sgroei in het MKB echter juist negatief beïnvloed. Als alleen structurele factoren in ogenschouw worden genomen, dan ontstaat een ander beeld. Technische vooruitgang heeft vooral in het MKB bijgedragen aan de arbeidproductiviteitsgroei 1, en slechts in beperkte mate in het groot. In alle grootteklassen is arbeid door kapitaal vervangen, maar dit heeft vooral in het midden en in het groot een positieve invloed op de gehad. Dat het klein hier achterblijft bij het midden komt vooral door het grote aandeel vaste arbeid; substitutie van arbeid door kapitaal heeft namelijk alleen betrekking op variabele arbeid. De gemiddelde sgrootte is in iedere grootteklasse afgenomen. Het aandeel van vaste arbeid in de totale werkgelegenheid is daarom in iedere grootteklasse toegenomen. Omdat het aandeel vaste arbeid in het klein aanvankelijk al hoog was, heeft dat vooral in het klein een negatieve invloed op de. De conclusie is dat structureel gezien het midden de gunstigste ontwikkeling laat zien wat betreft de sgroei tussen 1993 en 29; het groot komt op de tweede plaats. Het klein blijft duidelijk achter, vooral vanwege het grote gewicht van vaste arbeid in het klein. Bouw De sgroei in de bouw is tussen 1993 en 29 het sterkst geweest in het groot; in het MKB is de in de periode gedaald. Deze uitkomst wordt echter voor een deel bepaald door het feit dat 1 Het klein heeft de sterkste arbeidsbesparende technische vooruitgang maar dit voordeel wordt teniet gedaan door een groot aandeel vaste arbeid. 8

9 noch 1993 noch 29 neutrale jaren waren waardoor incidentele factoren het beeld in belangrijke mate mede bepaald hebben. De structurele factoren laten een heel ander beeld zien. Technische vooruitgang heeft een grotere bijdrage geleverd aan de structurele sgroei in het groot dan in het MKB. Niettemin is de sgroei in het groot structureel achtergebleven bij het MKB, omdat kapitaal/arbeid-substitutie in het MKB veel krachtiger is geweest - een direct gevolg van de naar verhouding hoge substitutie-elasticiteit van klein- en midden. Daarnaast heeft schaalverkleining in het groot een negatieve bijdrage geleverd aan de sgroei in het groot door de toename van het aandeel vaste arbeid dat daarmee gepaard gaat. Handel De structurele sgroei in de handel is het sterkst geweest in het groot. Dit patroon is vooral bepaald door een sterkere technische vooruitgang in het groot. Afnemende gemiddelde sgrootte heeft in elke grootteklasse een negatieve bijdrage geleverd aan de sgroei maar dat effect is het sterkst geweest in het groot. Tertiaire diensten In de tertiaire dienstverlening is de structurele sgroei het sterkst geweest in het groot. Technische vooruitgang heeft in het midden relatief weinig bijgedragen aan de. Substitutie van arbeid door kapitaal heeft vooral in het groot gunstig aan de sgroei bijgedragen. Vooral in het klein heeft de afname van de gemiddelde ondernemingsgrootte een ongunstige uitwerking gehad. Particulier sleven Voor het totale particulier sleven komt, gezien het voorgaande, het volgende beeld van de sgroei tussen 1993 en 29 naar voren. Korte termijn effecten hebben ongunstig uitgewerkt voor het klein- en vooral voor het midden. Dat heeft onder andere te maken met de conjunctuur, die in 29 natuurlijk voor alle bedrijven ongunstig was, maar voor MKB en groot niet parallel loopt. Daarbij komt dat het groot in 1993 kampte met een ruime overbezetting die het in de loop van de jaren '9 heeft weggewerkt. Wanneer alleen structurele factoren worden bezien, is het midden de kooploper van sgroei geweest, gevolgd door het groot; het klein is achter gebleven. Wat betreft de invloed van technische vooruitgang ontlopen klein-, midden- en groot elkaar weinig. De invloed van kapitaal/arbeid-substitutie is in het midden en in het groot ruwweg even groot. Dit effect is in het klein duidelijk kleiner geweest. In elk van de drie grootteklassen is de gemiddelde ondernemingsgrootte structureel afgenomen. Hierdoor is het aandeel vaste arbeid geleidelijk toegenomen. Dit heeft een ongunstige invloed op de, die bovendien in het klein veel duidelijker is geweest dan in het midden en in het groot.