Apeldoornse inzet gebiedsopgave Veluwe

Transcriptie

1 Apeldoornse inzet gebiedsopgave Veluwe Versie voor B&W, 24 januari ) aanleiding Apeldoorn werkt samen met andere partijen aan de gebiedsopgave Veluwe. Het eerste resultaat hiervan is de Veluwe Agenda 1.0, die afgelopen najaar is gepresenteerd. Deze agenda is een uitnodiging aan alle partijen op de Veluwe om mee te doen aan de hierin geformuleerde ambitie Beleef de beste Veluwe in 2025!. Langs een zestal programmalijnen worden in de agenda de opgaven geschetst waarvoor de Veluwe de komende jaren staat. De gebiedsopgave Veluwe is één van de zes gebiedsopgaven in de Provincie Gelderland. Vanuit de provinciale omgevingsvisie zijn hiervoor middelen beschikbaar gesteld ter cofinanciering van projecten. In totaal is 90 miljoen beschikbaar voor alle gebiedsopgaven te samen. Apeldoorn is nauw betrokken bij twee gebiedsopgaven: die van de Veluwe en de gebiedsopgave van de Cleantech Regio Stedendriehoek. In de PMA van 17 november 2016 zijn de stand van zaken van beide gebiedsopgaven, in aanwezigheid van gedeputeerde Schouten, gepresenteerd. Het presidium heeft vervolgens verzocht om een vervolgoverleg over de gebiedsopgave Veluwe (de Veluwe Agenda). De presentatie over de Veluwe Agenda is als bijlage 1 bijgevoegd. De Veluwe is geen bestuurlijke entiteit. De Veluwe Agenda is daarom via netwerksamenwerking tot stand gekomen. Op ambtelijk niveau is een zogenaamd sprintteam geformeerd, waarin verschillende gemeenten namens hun regio zitting hebben. Ook is er een bestuurlijke begeleidingsgroep (BBC), die op soortgelijke wijze is samengesteld en die de agenda heeft vrijgegeven om te bespreken met hun achterbannen. Wethouder Sandmann maakt deel uit van de BBC, namens de regio Stedendriehoek. De inhoud van de agenda is opgehaald tijdens verschillende werkateliers die door het sprintteam zijn georganiseerd. Aan de werkateliers deden o.a. bewoners, ondernemers, overheden, onderwijsinstellingen, musea, culturele instellingen en stichtingen mee. De Veluwe Agenda is een zogenaamde rollende agenda. De komende jaren wordt telkens gekeken welke projecten kunnen bijdragen aan de geformuleerde ambitie. In een eerste tranche zijn er voor 2016, parallel aan het opstellen van de agenda, al middelen toegekend aan projecten die de agenda versterken. De cofinanciering voor de inzet van een gebiedsmakelaar voor het meer beleefbaar" maken van het Apeldoorns Kanaal is hiervan een voorbeeld 1. Ook voor de periode 2017 heeft de BBC onlangs ingestemd met een voorstel voor projecten, in het verlengde van de programmalijnen uit de Veluwe Agenda. Optimaliseren van het fietsknooppunten systeem is bijvoorbeeld één van de projecten die in 2017 op de agenda staat, net als het project Vitale Vakantieparken waarin Apeldoorn participeert. Zie verder onder paragraaf 6. 1 De gebiedsmakelaar wordt ingezet om initiatieven op te sporen en te ondersteunen die het huidige kanaal meer beleefbaar maken. Het gaat om zaken die al op korte termijn tot meer reuring op het kanaal leiden. Dit staat in principe los van de bevaarbaarheidsdiscussie. 1

2 De Veluwe Agenda 1.0 die nu voorligt, is zoals gezegd een uitnodiging. Een uitnodiging om mee te doen aan de ambitie Beleef de beste Veluwe 2025!. Bijvoorbeeld met goede projecten die in het verlengde liggen van de zes benoemde programmalijnen. De Veluwe Agenda 1.0 is een uitnodiging die ook aan Apeldoorn is gericht. Daarom deze notitie. Wat is onze inzet voor de Veluwe en hoe sluit die aan bij de doelstellingen van de Veluwe Agenda, waar kunnen we elkaar versterken? Dat is de centrale vraagstelling van deze notitie. 2) Opbouw van de notitie De opbouw van de notitie is als volgt. In paragraaf 3 een korte analyse van de Veluwe Agenda. Wat is de hoofdlijn van deze agenda en waar liggen mogelijkheden voor Apeldoorn om aan te haken en de agenda te versterken? In paragraaf 4 verkennen we de relatie tussen Apeldoorn en de Veluwe. Hoe kijken we vanuit onze eigen ambities naar de Veluwe? In paragraaf 5 zoomen we verder in op Welkom in Apeldoorn en de bijbehorende Marsroute vrijetijdseconomie. Ook komt ons beleid voor natuur, landschap en erfgoed aan bod, waarmee we nu al werken aan het stamkapitaal van de Veluwe. In paragraaf 6, tenslotte, schetst we de kansen die we zien voor Apeldoorn in relatie tot de Veluwe. Op welke manier kunnen we elkaar versterken en wat betekent dit voor onze inzet de komende jaren? 3) Wat is de ambitie van de Veluwe Agenda? De Veluwe moet in 2025 de meest gastvrije bestemming van Nederland zijn. Waarbij de hoge biodiversiteit voor flora en fauna in balans is met de unieke beleving van landschap, erfgoed, dorpen en steden. In 2025 is de vrijetijdseconomie op de Veluwe gezond en is het aanbod écht gericht op de vraag van recreant en toerist. Dát is de ambitie van de Veluwe Agenda. Deze ambitie vraagt een integrale aanpak en samenwerking op de Veluwe in plaats van ieder voor zich. Iedere belanghebbende wordt daarom opgeroepen mee te doen aan het realiseren van deze ambitie door: te investeren in de kwaliteiten van het stamkapitaal; het op orde brengen van de basisvoorzieningen en de infrastructuur; het recreatieve aanbod te vernieuwen; te innoveren; knelpunten in wet en regelgeving weg te nemen; samen te werken. 2

3 De inhoudelijk focus van de agenda ligt op twee zaken: 1) het beschermen en versterken van het stamkapitaal (natuur, landschap en erfgoed) en 2) een excellente gastvrijheid en gezonde vrijetijdseconomie. Die twee thema s zijn uitgewerkt in zes programmalijnen die de rode draad vormen voor wat er op de Veluwe nodig is. Het gaat om: 1) robuuste natuurnetwerken (zoneren, ontsnipperen, verbinden, nieuwe natuur); 2) vitaal landschap (landschapsherstel, landschapsbeheer, (be)leefbaarheid agrarisch gebied); 3) beleefbaar erfgoed (behoud, toegankelijkheid, verhalen vertellen); 4) beste bereikbaarheid (digitaal, bereikbaarheid van de Veluwe en bereikbaarheid binnen de Veluwe); 5) top activiteiten (active, taste & culture (attracties); 6) excellent verblijven (kwaliteit, aantrekkelijkheid). Om de samenhang op de Veluwe te versterken, wordt in de agenda de recreatieve hoofdstructuur geïntroduceerd. Een samenhangend netwerk van recreatieve functies, als een soort tegenhanger van het natuurnetwerk. De recreatieve hoofdstructuur moet versnippering tegen gaan en innovatie versterken. De hoofdstructuur is sturend voor investeringen op dit terrein. 4) Apeldoorn en de Veluwe Apeldoorn ademt de Veluwe. Dat is misschien wel de beste manier om onze eigen ambitie met betrekking tot de Veluwe te omschrijven. Symbool hiervoor staat ons fraaie Stationsplein, waar je letterlijk de geur van naaldhout kunt opsnuiven. Met zo n gebied, deels binnen de gemeentegrenzen, heeft Apeldoorn goud in handen. De Veluwe is het grootste laagland natuurgebied van Noordwest Europa. En dat hoort deels bij Apeldoorn! Of zoals je wilt, we liggen er middenin, als je de Veluwe doortrekt tot aan de IJssel, zoals in de Veluwe Agenda is gedaan. Naast de onschatbare natuur- en cultuurhistorische waarde is de Veluwe voor Apeldoorn een recreatief uitloopgebied en een belangrijke drager voor de bijzondere woonkwaliteit in het westelijk deel van de stad en in een aantal van onze dorpen. De Veluwe herbergt de meeste van onze toeristische attracties en een groot deel van onze verblijfsaccomodaties ligt er. De toeristische betekenis van de Veluwe, ook in termen van wekgelegenheid en bestedingen, is voor Apeldoorn enorm. Niet voor niets is versterking van het toeristisch toplandschap een van onze strategische doelen (zie verder onder 5). In de Structuurvisie van Apeldoorn (2013) wordt onze ambitie voor Veluwe als volgt verwoord: het op kwaliteit houden en uitbouwen van de kwaliteiten van de Veluwe vraagt om een integrale benadering, die verder gaat dan onderhoud alleen. Nodig is een duidelijke zonering naar kwaliteit en gebruiksintensiteit, het versterken van de ecologische, cultuurhistorische en recreatieve samenhang en het uitbouwen van de recreatieve verbindingen. Onthekken van de Veluwe moet de toegankelijkheid verruimen, de toeristisch-recreatieve benutting verbreden en de kansen voor ecologische uitwisseling vergroten. Die balans zoeken is hèt thema voor de Veluwe en komt ook terug in de Veluwe Agenda. 3

4 In het geval van de Veluwe Agenda maakt ook de IJsselvallei deel uit van de Veluwe. De oostkant van Apeldoorn ligt hierin. Het landschap is hier kleinschalig met beekdalen en enken en op een unieke manier verweven met de verschillende kernen en dorpen. Dit gebied vormt de overgang van de hoog gelegen Veluwe naar de laag gelegen IJssel. Alleen al dit gegeven maakt dit gebied interessant. En ook hier vinden we belangrijke cultuurhistorische en ecologische waarden. Op recreatief gebied liggen aan deze oostkant van Apeldoorn nog aardig wat mogelijkheden en ook de uitloopfunctie voor de stad kan beter. Met een project als Weteringsebroek wordt hieraan op dit moment al gewerkt. Ook liggen er kansen om het Woudhuis, het Beekbergerwoud en de Beekbergsebroek beter te verbinden met de stad. Dit soort ambities passen heel goed bij de Veluwe Agenda. 5) Apeldoorn als Toeristisch toplandschap Welkom in Apeldoorn op de Veluwe Versterking van het toeristisch toplandschap is een van de strategische doelen van Apeldoorn. In het programma Welkom in Apeldoorn op de Veluwe zijn hiervoor door de gemeenteraad op 23 juni 2016 de ambities vastgelegd. De inzet is meer werkgelegenheid, meer bezoekers en hogere bestedingen in de sector. Dat leidt vervolgens tot de volgende opgaven: 1) een toplocatie outdoor (versterken van de buitensport); 2) excellent verblijven (verblijfsrecreatie versterken, inzet op Apeldoorn Congresstad en topattracties versterken); 3) Oranje beleven (meer doen met het thema koninklijk, bijvoorbeeld gekoppeld aan het Loo); 4) meer funshoppers naar de binnenstad trekken (toeristen op de Veluwe ook de binnenstad laten ervaren); 5) marketing en gastheerschap (gericht op internationale bezoekers en de zakelijke bezoekers en meer aandacht voor Apeldoorn als grootste stad van de Veluwe. Dit programma is uitgewerkt in de Marsroute vrijetijdseconomie Apeldoorn, waarin aan deze vijf opgaven ook (aanzetten tot) projecten zijn gekoppeld. Dan gaat het bijvoorbeeld over het ontwikkelen van routenetwerken, het oprichten van een routebureau, het beter beleefbaar maken van het Apeldoorns Kanaal, Vitale Vakantieparken en breedband. Daarnaast gaat veel aandacht uit naar gebiedsmarketing vanuit Visit Veluwe en naar citymarketing van Apeldoorn. Natuur, landschap en erfgoed (het stamkapitaal) Toeristisch toplandschap gaat ook over natuur, landschap en cultureel erfgoed, het stamkapitaal van de Veluwe. Het is de reden waarom zoveel mensen hier naar toe komen. Behoud en versterking van dit stamkapitaal is daarom eveneens essentieel. Apeldoorn kent met z n beleid voor de groene mal al een lange traditie van werken aan het stamkapitaal van stad en land. Belangrijke onderdelen zijn: Stadsranden Apeldoorn wil de relatie tussen de stad en het landelijk gebied versterken. Daarom wordt vanuit een programma Stadsranden gewerkt aan routes en ontbrekende schakels tussen stad en land en worden gebieden in de stadsrand ontwikkeld. De westrand met z n toeristische attracties, 4

5 Weteringsebroek als recreatief uitloopgebied, Woudhuis als historisch landgoed, Beekbergsebroek als energielandschap en het Beekbergerwoud als ecologische schakel tussen Veluwe en IJsselvallei. Ook worden parkgebieden in de stad aangepakt en verbonden met gebieden in de stadsrand. Beken en sprengen De ontstaansgeschiedenis van Apeldoorn is nauw verbonden met de beken en sprengen. Beken en sprengen hebben een grote betekenis voor ecologie, landschap, woonklimaat en wateropvang. Een groot aantal is de afgelopen jaren weer zichtbaar gemaakt in de stad. Maar die opgave is nog niet klaar. Enkele beken in de stad moeten nog worden aangepakt en met name in het buitengebied ligt nog een grote opgave. Natuur en landschap Apeldoorn bestaat voor een groot deel uit Veluws bos (Natura 2000) en agrarisch landschap. Met een groot aantal partijen wordt gewerkt aan de verbetering van de kwaliteit, bv. op de Veluwe in de vorm van nieuwe ecoducten of aan de oostkant in de vorm van de uitbreiding van het Beekbergerwoud. Ook werkt Apeldoorn samen met de provincie aan een systeem voor natuurcompensatie, waardoor ruimte voor economische ontwikkeling gepaard gaat met natuurversterking. Met behulp van de kookboeken voor het landschap koppelt Apeldoorn particulier initiatief aan versterking van de landschappelijke identiteit. Cultureel erfgoed De Veluwe vormt naast de natuur een schatkamer van cultureel erfgoed en geschiedenis. Naast behoud en hergebruik van het erfgoed - denk aan Radio Kootwijk of landgoederen als Woudhuis en Deelerwoud - wil Apeldoorn dit erfgoed beter zichtbaar en beleefbaar maken. Daarom participeert Apeldoorn in het project Veluws erfgoed beleven, wil ze Paleis Het Loo beter verbinden met de binnenstad of maakt ze zich sterk voor een Nationaal grafheuvelcentrum. Ook neemt ze deel aan erfgoedtoerisme, bv. de Liberation-route tussen Normandië en de Veluwe. Bereikbaarheid Apeldoorn wil bereikbaar zijn, niet alleen voor haar inwoners en bedrijven, maar ook voor de Veluwse toerist. Vanuit de Verkeersvisie werkt Apeldoorn aan projecten die de bereikbaarheid van de stad verder moeten verbeteren. Een aantal hiervan is specifiek gericht op toeristisch verkeer. Denk aan betere parkeerfaciliteiten voor de toeristische attracties zoals de Apenheul, beter openbaar vervoer (station Apeldoorn-west of betere busverbindingen tussen Veluwe en stad) en nieuwe Veluwetransferia in Apeldoorn-noord en zuid. Maar ook werken aan versterking van de routenetwerken zoals fietsroutes en klompenpaden hoort hierbij. Kortom: de Apeldoornse ambities, zowel op het gebied van toerisme, natuur, landschap, cultuurhistorie en bereikbaarheid, overstijgen meestal de gemeentegrens en raken direct de Veluwe. Daarom willen we de Veluwe Agenda aangrijpen om samen met andere partijen op te trekken en elkaar te versterken. Niet alleen door te halen, maar ook door te brengen. Door gedeelde ambitie, inzet van expertise, menskracht en organisatiekracht en door de inzet van middelen. Zo willen we de verhoging van de toeristenbelasting ook inzetten om extra investeringsmiddelen binnen te krijgen, die we kunnen inzetten voor cofinanciering. 5

6 6) Balans opmaken: de Apeldoornse inzet voor de Veluwe Agenda Apeldoorn ondersteunt de ambities uit de Veluwe Agenda en wil hieraan graag gezamenlijk met andere partijen aan werken. De ambities van de Veluwe Agenda en onze eigen ambities voor het toeristisch toplandschap overlappen elkaar deels of liggen in elkaars verlengde. We kunnen aan kracht winnen als we er samen de schouders onder zetten. Wat we als Apeldoorn kunnen bieden is inzet van expertise, organisatiekracht, menskracht en inzet van (beperkte) middelen, bijvoorbeeld vanuit het programma Welkom in Apeldoorn. Ook de afgesproken verhoging van de toeristenbelasting levert extra middelen op, die eventueel als cofinanciering voor projecten uit de gebiedsopgave ingezet kunnen worden. Vanzelfsprekend is dit allemaal niet oneindig en is onze inzet vooral gekoppeld aan de dingen die we zelf ook al doen. Op deze manier snijdt voor Apeldoorn het mes aan twee kanten als we tijd en geld stoppen in de uitvoering van de Veluwe Agenda. Die aanpak loont zich. Dat zien we al terug in de uitvoeringsagenda van 2016 en Zie bijlage 2 en 3. In 2016 is de gebiedsmakelaar voor beleef het Apeldoorns Kanaal financieel ondersteund en in 2017 zien we het project Vitale vakantieparken terug. Daarnaast de OV-pilot voor beter openbaar vervoer van en naar de grote attracties op de Veluwe en de ontwikkeling van een gastvrije ontvangstruimte in het historische stationsgebouw van Apeldoorn, door partijen als Pluryn, NS, Syntus en Arriva. Ook andere projecten op de lijst van 2017 zijn voor Apeldoorn van betekenis, zoals onder meer de optimalisatie van het fietsknooppunten systeem, uitbouw van routenetwerken, de opbouw van de marketing van de Veluwe en de digitale bereikbaarheid. In 2017 zal ook het governance model voor de Veluwe verder worden uitgewerkt. Omdat de Veluwe Agenda een rollende agenda is, zullen we telkens kijken op welke manier onze projecten uit de groslijst kunnen aanhaken. Dat betekent dat we kansen benutten waar ze zich voordoen. Dat vraagt wel van ons dat we ondertussen ons eigen huiswerk op orde hebben en met voldoende ambitie projecten kunnen aandragen. Hier ligt ook vanuit het programma Welkom in Apeldoorn een opgave. In de eerste helft van 2017 zullen we hierin een slag moeten maken, zodat we tijdig kunnen aanhaken bij het uitvoeringsprogramma van 2018 en verder. 6

7 Bijlage 1: Presentatie Veluwe Agenda Deze presentatie is los bijgevoegd 7

8 Bijlage 2: Projecten 2016 Veluwe Agenda 1.0 Projecten Gecertificeerd investeren in natuur Stand van zaken Begroot Dekking (x 1000) (x 1000) Trekker Veluwe fonds In dit project wordt een certificeerbaar systeem van habitatbanking ontwikkeld. Hiermee is het mogelijk zowel vrijwillige als verplichte (compensatie) investeringen in natuur te kwantificeren en contractueel vast te leggen. Aanvullend wordt in dit project een Veluwecertificaat ontwikkeld en geregistreerd. Deze geeft de investerende bedrijven de garantie dat hun natuurinvestering op de Veluwe wordt gerealiseerd. Bovendien stelt dit het bedrijf in staat de betreffende locatie te kennen en te bezoeken. Het eindresultaat is een geregistreerd Veluwecertificaat dat garandeert dat een investering in een natuurcompensatie op de Veluwe wordt gerealiseerd, Een tweede resultaat is een in de praktijk werkend systeem van verhandelbare biodiversiteitscredits (natuur waardenpunten), dat voldoet aan de beoordelingscriteria van de accountant m.b.t. het maatschappelijk jaarverslag. Beide resultaten zijn eind december gereed. Waarvan 25 gevoteerd door de BBC in 2016 Gebiedsmakelaar Beleef het Apeldoorns kanaal De strategie voor het Apeldoorns Kanaal voor de korte termijn is het bevorderen van meer reuring. Een gebiedsmakelaar zal gedurende anderhalf jaar de ideeën en initiatieven uit het gebied samen met de initiatiefnemers verder brengen. Fase 1: voorverkenning is afgerond Fase 2: organiseren netwerkbijeenkomsten is afgerond. Fase 3: inzetten van een gebiedsmakelaar die helpt om initiatieven om te zetten naar realisatie gaat per januari 2017 van start Waarvan 50 gevoteerd door BBC in 2016 Gemeente Apeldoorn Uitkijktoren Kootwijkerzand Staatsbosbeheer Op het Kootwijkerzand staat al ruim 15 jaar een uitkijktoren van 9 meter hoog. Deze werd veel gebruikt, maar is medio 2014 gesloten voor publiek omdat de toren niet meer veilig is. Staatsbosbeheer vervangt hem door een 12 meter hoge uitkijktoren. Een deel van de dekking komt via crowd-funding. De oude uitkijktoren is mei 2016 gesloopt. Samen met ondernemers uit de streek zijn ideeën uitgewerkt voor een ontwerp van de nieuwe toren. De nieuwe toren zal naar verwachting voor maart 2017 worden gebouwd. Waarvan 35 gevoteerd door BBC in

9 Bijlage 3: Projecten 2017 Veluwe Agenda 1.0 Gebiedsopgave Veluwe Uitvoeringsprogramma 2017 Versie 1.0 Sprintteam Gebiedsopgave Veluwe 8 december

10 Inleiding Ontwikkelproces uitvoeringsprogramma 2017 De concrete uitvoering van de VeluweAgenda leggen de samenwerkende Veluwepartners vast in het Uitvoeringsprogramma. Voor u ligt het Uitvoeringsprogramma 2017, versie 1.0. In deze versie staan de activiteiten die in 2017 worden uitgevoerd. Hij bevat projecten die al in kannen en kruiken zijn en een beperkt aantal projecten die nog meer vorm en inhoud moeten krijgen. Deze laatste projecten kunnen in 2017 starten mits de organisatie en financiering is geregeld. Het Uitvoeringsprogramma is een bundeling van kort samengevatte kenmerken van de projecten. Het biedt overzicht aan bestuurders en geïnteresseerden. Voor de sturing van de projecten onderling en de samenhang tussen de projecten is meer informatie nodig. Die staat in de projectplannen. Uitgangspunten Uitvoeringsprogramma 2017 In de VeluweAgenda 1.0 heeft de bbc Veluwe de volgende uitgangspunten voor het Uitvoeringsprogramma 2017 benoemd: De Veluwe wil ambitieus zijn in de combinatie van vernieuwing en de zaken op orde brengen. Dat betekent voor 2017 op zijn minst: 1. We versterken onze gezamenlijke inspanningen om zaken op orde te brengen: a. De revitalisering van Veluwse Vakantieparken; b. De (financiering van) adequaat beheer van recreatieve infrastructuur in natuurgebieden; c. De Veluwebrede optimalisatie van het Fietsknooppuntensysteem; d. De opbouw van de marketing van de Veluwe; e. De realisatie van Veluwebrede digitale bereikbaarheid. 2. De vernieuwing realiseren we met: a. De inrichting van een daadkrachtige governance; b. De toepassing van het novum Veluws Recreatief Netwerk (VRN) waardoor we de VeluweAgenda kunnen aanscherpen en een toetsingskader hebben voor nieuwe projecten. Ook heeft de bbc andere onderwerpen benoemd die urgentie kennen dan wel zichtbaarheid van uitvoering genereren. Die hebben we in aanvulling op de hiervoor genoemde onderwerpen opgenomen in het uitvoeringsprogramma. Om enkele te noemen: - Herkenbare entrees van de Veluwe (Bruine borden) - Actieplan Vliegveld Lelystad - Gastheer van het landschap 10

11 Dit Uitvoeringsprogramma beperkt zich tot Wij willen in 2018 jaarlijks het Uitvoeringsprogramma voor een periode van 4 jaar opstellen. Deze periode sluit aan op de begrotingssystematiek van de overheden. Bovendien biedt een dergelijke tijdhorizon dat meerjarige zekerheden worden geboden. De jaarlijkse bijstelling past bij het uitgangspunt dat de VeluweAgenda een levende agenda is en dus aangepast wordt zodra omstandigheden of bestuurlijke inzichten dat verlangen. Organisatie We zijn met de VeluweAgenda 1.0 en het Uitvoeringsprogramma 2017 in een nieuwe fase terecht gekomen: de fase van uitvoering. Dit vraagt stevige coördinatie. Het is echter niet zo dat we nu de fase van ontwikkeling kunnen afsluiten. Integendeel: we gaan de agenda verder ontwikkelen aan de hand van het Veluws Recreatief Netwerk. En bovendien willen we in 2017 een daadkrachtige governance inrichten. We ontwikkelen de VeluweAgenda dus verder tijdens de uitvoering: de winkel gaat open en de verbouwing gaat door. Niet alleen is nu stevige coördinatie op de uitvoering nodig maar ook sterke regie op het geheel. Het al complexe proces wordt hierdoor complexer. Dit vraagt om een nuchtere blik op wat nodig is, zowel ambtelijk als bestuurlijk. Wij denken dat aanpassing noodzakelijk is. In zowel de bbc als het sprintteam zien we mensen die de verantwoordelijkheid hebben voor adequate begeleiding van het proces ( klankborden, reflecteren, adviseren) als daadwerkelijk ontwikkelen (project- en procesmanagement, opdracht geven, coördinatie). Er zijn bovendien mensen die beide petten op hebben. Verder is onmiskenbaar dat de werklast zal toenemen. Nu al voelen we (ambtelijk) de beperkingen van het sprintteam: de meesten doen het er bij. Wij zien de noodzaak van meer capaciteit die bovendien ambtelijk en bestuurlijk is geborgd. In de bbc-vergadering van 7 november is afgesproken om tot de besluitvorming over een nieuwe governance de bestaande structuren en overlegvormen ongewijzigd te laten. Bbc Veluwe Tot het moment er sprake is van een nieuwe bestuursvorm voor de Veluwe is de bestuurlijke begeleidingscommissie Veluwe het orgaan waar richting wordt gegeven aan de VeluweAgenda, bestuurlijke besluiten worden genomen en afspraken gemaakt, en verantwoording wordt afgelegd. De vergaderfrequenties is eens per zes weken. De samenstelling blijft onveranderd met vertegenwoordigers van de Recron, HorecaNederland, Gelderse attracties, grondeigenaren Veluwe, gemeenten en provincie. 11

12 Projectteams Onder de vlag van de VeluweAgenda bestaan en ontstaan diverse projectteams. Zij verzorgen de tastbare uitvoering. Zij hebben deels hun eigen ambtelijke en bestuurlijke structuren alsmede hun eigen budgetten, communicatievormen e.d. Denk aan Vitale Vakantieparken, Optimalisatie Veluws fietsknooppuntensysteem, Veluwe Marketing. Deze blijven zelfstandig opereren, maar wel met toenemende samenhang met de andere ontwikkelingen. Die samenhang komt voort uit de (uitwerking van de) VeluweAgenda. Hij ontstaat door nauw contact tussen de projectleiders en het lid van het Sprintteam dat het betreffende project/programma in zijn/haar portefeuille heeft. Er zijn projecten die niet tot de verantwoordelijkheid van de bbc behoren maar wel sterk bijdragen aan dan wel grote betekenis hebben voor de VeluweAgenda. Denk aan het Convenant Glasvezel, Beheerplan Natura2000 Veluwe, programma Nationale Parken van Wereldklasse. We zorgen dat bij deze invloedrijke projecten een lid van het Sprintteam is betrokken. Hij/zij organiseert de noodzakelijke afstemming en samenwerking. Sprintteam Om het volledige uitvoeringsprogramma 2017 gerealiseerd te krijgen is continuïteit, coördinatie en contact cruciaal. De inschatting is dat minimaal vier medewerkers nodig zijn voor de realisatie van het uitvoeringsprogramma 2017 en de ondersteuning van de BBC. Projecten In onderstaande schema s zijn de projecten benoemd waarvan wij verwachten dat deze in 2017 kunnen starten. In het eerste schema staan de projecten op basis van de zes programmalijnen. In het tweede schema zijn de projecten in relatie tot het bestuursmodel en de succesfactoren (randvoorwaarden) uitgewerkt. 12

13 Projecten 2017 binnen Programmalijnen Programmalijnen Robuuste Natuurnetwerken Doel Beschermen en versterken stamkapitaal en dan specifiek de natuurwaarden. Het recreatieve gebruik kan de ecologische kwaliteit nadelig beïnvloeden. Nadrukkelijker sturing op het soort, de plek en omvang van recreatieve gebruik op de Veluwe is gewenst. Vitaal Landschap Doel Beschermen en versterken stamkapitaal. Dit heeft primair betrekking op het behouden en versterken van de ruimtelijke kwaliteit van het landschap. Projecten Recreatieve zonering Veluwe (maatregel 22 concept Beheerplan Natura2000) Om de instandhoudingsdoelen voor met name de vogelrichtlijnsoorten te kunnen realiseren is een substantiële afname van recreatiedruk op kwetsbare plaatsen noodzakelijk. Tegen deze behoefte in groeit de noodzaak vanuit de recreatiesector tot uitbreiding van activiteiten en nieuwe ontwikkelingen. Om beide ontwikkelingen goed op elkaar te kunnen afstemmen is een recreatie-zoneringsplan noodzakelijk. De provincie neemt het initiatief om het plan uit te werken, samen met beheerders, natuurorganisaties, recreatiesector en gemeenten. Opmerking: dit project staat niet onder coördinatie van de bbc Veluwe maar is dermate relevant voor de ontwikkeling van het Veluws Recreatief Netwerk (VRN) dat hij hier wordt vermeld. Het sprintteam en de provincie Gelderland maken heldere afspraken over hoe deze processen samen oplopen en elkaar ondersteunen, zowel inhoudelijk als in de communicatie. Vooralsnog geen projecten in Het sprintteam is onder meer in gesprek met LTO. ER zijn tal van projecten in voorbereiding. Begroot (x 1000) Dekking (x 1000) Trekker Provincie Gelderland 13

14 Beleefbaar Erfgoed Doel Beschermen en versterken stamkapitaal. De Veluwe is rijk aan erfgoed en allerlei cultuurhistorische relicten in alle soorten en maten. Velen daarvan zijn vaak enigszins verstopt of slecht vindbaar. Ook laat de informatievoorziening vaak te wensen over en worden de verhalen achter deze parels onvoldoende verteld. We willen er voor zorgen dat de cultuurhistorie beter wordt benut. Gelders Arcadië De Veluwezoom is bekend om het Gelders Arcadië, het landschap van uitgestrekte landgoederen, buitenplaatsen en kastelen van Wageningen tot en met Rheden. Je vindt hier bijvoorbeeld Landgoed Middachten, Kasteel Rosendael, Huis Zypendaal, Kasteel Doorwerth en Villa Sanoer. In 2016 wordt de regionale gebiedsvisie voltooid. De concept-visie is online te bekijken via geldersarcadie.nl In de visie worden o.a. ambities benoemd voor de vier belangrijkste kenmerken van de zone. Eén van die kenmerken betreft het Stadhouderlijk landschap: Het landgoederenlandschap van de Oranjes (met name stadhouders Willem II en Willem III) en hun familie en vrienden kan gezien worden als een belangrijk internationaal fenomeen in het landgoederenlandschap van de Veluwezoom. Dit landschap werd grotendeels gevormd tussen circa 1650 en 1795 en is nog op vele plekken goed herkenbaar. Niet alleen de voormalige jachtsloten en kastelen, maar ook de uitzichtpunten (belvedères) en lanenstelsels, de wildbanen ter wering van het wild, en de indrukwekkende koningswegen zijn belangrijke fenomenen uit deze tijd. In 2017 wordt invulling gegeven aan de ambitie om het stadhouderlijk landschap beter beleefbaar te maken en te ontsluiten voor een groter publiek. Hiermee kan tevens op regionaal niveau worden aangesloten op de landgoederenlijn die in ontwikkeling is in het kader van HollandCity. Concreet zal een uitvoeringsprogramma worden opgeleverd door de vijf betrokken gemeenten. Geïnventariseerd zal worden welke werkzaamheden verricht moeten worden, zowel fysiek als het gaat om het beter zicht- en beleefbaar maken van de zone (zoals het herstel van de koningswegen) als digitaal (ter ontsluiting van de zone voor een groter publiek). Onderdeel van de totstandkoming van het programma zal een werkconferentie zijn waarvoor naast de partners van het netwerk Gelders Arcadië (eigenaren 75 PM Veluwezoom 14

15 ca.) ook internationale partners worden uitgenodigd (met name koningstadhouder Willem III had uiteraard veel connecties met UK). Beste Bereikbaarheid De programmalijn beste bereikbaarheid richt zich op het doel Excellente gastvrijheid in een gezonde vrijetijdseconomie. Het betreft zowel de digitale bereikbaarheid als de fysieke bereikbaarheid van en op de Veluwe. Verkenning impuls digitale bereikbaarheid Veluwe De digitale bereikbaarheid op de Veluwe is een prioriteit in de VeluweAgenda: telefonie, 4G en WiFi. Niet alleen voor vermaak en informatievoorziening van de recreant en maar ook voor (groene) handhaving en veiligheid (ongelukken, brand). Elf gemeenten hebben met bedrijf CIF een convenant afgesloten voor de aanleg van glasvezel in het buitengebied. Daarnaast bereiden 5 gemeenten een convenant voor. Glasvezel in het buitengebied van deze gemeenten is niet voldoende om de Veluwe digitaal bereikbaar te maken. Wij zullen verkennen welke (landelijke) acties al lopen en nog nodig zijn om de digitale en telefonische bereikbaarheid op orde te brengen. Op basis daarvan kunnen Veluwse partijen afspraken maken over nieuwe acties. Het resultaat is een Veluwebreed overzicht waarbij we aangeven waar aanvullende acties nodig zijn. Het belang is om de recreatieve sector versneld aan te laten sluiten. 40 PM Sprintteam Optimalisatie van het Fietsknooppuntensysteem Om het Veluws fietsknooppuntennetwerk op het gewenste kwaliteitsniveau te krijgen is na tien jaar een grootschalige optimalisatie noodzakelijk. De gezamenlijke gemeenten hebben in 2016 een nieuw route-ontwerp laten maken, waarbij voor iedere gemeente ook het toeristisch bedrijfsleven en vertegenwoordigers van fietsersorganisaties betrokken zijn. Dit route Veluwe 375 provincie Gemeenten Ermelo en Apeldoorn 15

16 ontwerp wordt in 2017 voor de start van het recreatieseizoen 2017 uitgevoerd. Optimalisatie Veluwse routenetwerken (wandelen, ruiters, MTB). 150 PM Sprintteam In navolging van het project van fietsknooppunten is het nodig om Veluwebreed de ontwikkeling van routenetwerken (wandelen, ruiters, MTB) op te pakken. Er zijn namelijk in diverse deelgebieden van de Veluwe initiatieven voor een knooppuntensysteem, maar deze staan los van elkaar. In 2017 gebeurt dit met meer regie met als doel een integraal Veluws routesysteem voor toeristen en bezoekers die te voet, te paard of op de MTB de Veluwe verkennen. Het is de wens om de bezoekersstromen van elkaar te scheiden. De ontwikkeling van het plan start in 2017 en wordt zo ingericht dat dit systeem Veluwebreed wordt uitgerold. Het resultaat is een plan van aanpak voor een meerjarige uitvoering en een concreet voorstel voor de start van een routebureau voor de Veluwe in Dit project is gerelateerd aan het prioritaire vraagstuk van adequaat beheer van recreatieve infrastructuur in natuurgebieden. Ontwikkeling OV naar en op de Veluwe a) Pilot recreatieondernemers en gemeente Apeldoorn ter verbetering OV voor de toerist op de Veluwe waarbij aansluiting wordt gemaakt met het programma Beter Benutten. Deze pilot breng de kansen in beeld van een OV die de toerist op de Veluwe optimaal faciliteert waardoor de auto minder wordt gebruikt, parkeerdruk bij attracties verminderd en milieuwinst gerealiseerd. Ook wordt de Veluwe interessanter voor de groep (buitenlandse) toeristen die voor vervoer volledig afhankelijk is van het OV. De pilot volgt de trend van emissieloos vervoer Gemeente Apeldoorn b) Pilot kansrijke arrangementen met vervoer vanuit Amsterdam waardoor de Veluwe voor buitenlandse toeristen beter bereikbaar wordt. Deze pilot waarbij NBTC en Visit Veluwe betrokken zijn heeft tot doel om 150 PM Sprintteam 16

17 bezoekers meer over Nederland te spreiden en daarbij de drempels in de bereikbaarheid van de Veluwe weg te nemen. C) ontwikkeling ov transferium: NS-station Apeldoorn is een van de intercity-stations op de Veluwe en daarmee een OV-poort van dit gebied. De ontvangst van de toerist is echter verre van gastvrij. Pluryn heeft met NS, Syntus en Arriva, de gemeente Apeldoorn een businesscase ontwikkeld voor hergebruik van het historische stationsgebouw. Deze beoogt een gastvrije ontvangst van de reiziger, adequate verstrekking van informatie over OV en recreatieve mogelijkheden en met inzet van mensen met een beperking tot de arbeidsmarkt. Herkenbare entrees van de Veluwe: toeristische borden De informatievoorziening op en langs de infrastructuur van de Veluwe kan beter. Op enkele plekken langs de snelwegen wijzen bruine ANWB-borden de passant er op dat zij op de Veluwe of de Veluwezoom rijden. Dat kan beter en eenduidiger. Hetzelfde geldt voor de welkomstborden ( prikkers ) bij het naderen van Veluwse woonkernen. Of ze ontbreken of ze staan er met het verouderde Veluwe-logo. Herkenbaarheid is een basis voor de infrastructuur en een ondersteuning van de marktcommunicatie. In dit project wordt onderzocht hoe de situatie daadwerkelijk is en wat moet gebeuren om de entrees weer op orde te krijgen. Het resultaat is een plan van aanpak voor de uitvoering èn een aantal nieuwe borden zodanig dat de entrees van de Veluwe herkenbaar zijn. Actieplan Vliegveld Lelystad 600 PM 100 PM Sprintteam PM PM Provincie Gelderland In 2016 heeft de provincie Gelderland met een groot aantal partijen gesproken over kansen en uitdagingen van de luchthavenontwikkeling voor Gelderland. Het gaat bij deze verkenning nadrukkelijk om het perspectief op de langere termijn en de vertaling naar concrete aandachtspunten vanuit het gezichtspunt van de bevordering van toerisme op de Veluwe. Met dit project worden de acties benoemd en vertaald naar Veluwe-brede 17

18 relevantie. Het resultaat is een plan van aanpak voor de uitvoering de komende jaren. Electrische laadpalen auto en fiets 25 PM GOV Top activiteiten We willen er voor zorgen dat de recreant en toerist de beste Veluwe beleven. De Veluwse attracties, de authentieke dorpen en bruisende binnensteden en de onderscheidende Veluwse activiteiten gericht op Culture, Taste en Active helpen om de beste Veluwe te beleven. De beste Veluwebeleving staat of valt met de ervaren gastvrijheid van de Veluwe. Op veel druk bezochte parkeerplaatsen in de natuurgebieden ontbreekt nu nog de mogelijkheid om elektrische auto s op te laden. In dit project verkennen we hoe we kunnen komen tot het plaatsen van elektrische oplaadpalen voor auto s en fietsers op een aantal voor de recreanten op de Veluwe belangrijke parkeerplaatsen en bij horeca. Met name de financiering van plaatsing en beheer is aan de orde. Het resultaat is een plan van aanpak voor de uitvoering. Gastheer van het landschap Doel van dit programma van het IVN is om ondernemers meer te betrekken bij de omgeving waarin zij werkzaam zijn. Door specifieke gebiedsinformatie te geven leren zij meer over de bijzondere waarden van de Veluwe. De samenwerking tussen de ondernemers leidt tot gezamenlijke activiteiten en producten waarmee het gebied kan worden gepromoot en waardoor meer klanten worden bereikt. In 2017 begeleidt het IVN oa. de ondernemers in Apeldoorn. Inwoners/jeugd De Veluwe is er niet alleen voor de inkomende toerist maar juist ook voor de bewoners van dit gebied. De bbc wil graag deze groep en met name de jeugd actief betrokken zien bij de uitdagingen en vraagstukken. Het IVN is gevraagd om een plan te ontwikkelen waardoor deze betrokkenheid groeit. 79 PM IVN 18

19 Excellent verblijven Doel is om de bezoeker of toerist een excellent verblijf aan te bieden voor zowel kort als lang verblijf. Dit verblijf varieert van hotels, horeca, vakantieparken, bed & breakfast tot kamperen bij de boer. In alle gevallen moet het verblijfsaanbod aansluiten op de actuele vraag van de gast. Programma Vitale Vakantieparken Uitbreiding van programma VVP naar de gehele Veluwe. Integrale aanpak met meerdere nieuwe instrumenten gericht op revitalisering en transformatie. Betreft o.a. Ontwikkelingsmaatschappij, Revitaliseringsfonds, Kwaliteitsteam, regionale gebiedsontwikkeling (bijv. Tonselseveld). In de aanpak zijn ook de lokale plannen meegenomen. *het gevraagde budget heeft niet alleen betrekking op middelen van de gebiedsopgave Veluwe. Er wordt ook gekeken naar andere bronnen 5500 (incl Ontwikk elingsma atschapp ij en fonds)* PM Stuurgroep Vitale Vakantieparken Onbelemmerende natuurontwikkeling op recreatiebedrijven Recreatiebedrijven zijn bereid om natuur te ontwikkelen op hun terrein. Dit draagt bij aan de beleving van de Veluwe en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Echter, ze vrezen dat deze natuur ongewild belemmerend gaat worden voor de bedrijfsuitvoering of ontwikkeling. Dit project verkent de mogelijkheden voor recreatiebedrijven om natuur op hun terreinen te kunnen ontwikkelen zonder dat deze door regelgeving belemmerend gaat zijn voor de bedrijfsuitvoering of ontwikkeling. Dit project maakt onderdeel uit van het programma Vitale Vakantieparken. Het resultaat is een juridisch advies plus een begrijpelijke folder. Stuurgroep Vitale Vakantieparken 19

20 Projecten 2017 Bestuursmodel en randvoorwaarden Succesfactor Project (randvoorwaarde) Begroot (x 1000) Dekking (x 1000) Trekker Besturing Inrichten adequaat bestuursmodel, inclusief ondersteuning Medio 2017 wordt een Veluwe entiteit opgericht met rechtspersoonlijkheid. De BBC is het interim-bestuur voor de Gebiedsopgave Veluwe. Het sprintteam ondersteunt het bestuur in dit proces. Continuïteit van bestuur en ondersteuning is geboden om uitvoering te geven aan de afspraken in de VeluweAgenda: regie en coördinatie terzake de projecten van het uitvoeringsprogramma 2017, het doorontwikkelen van de VeluweAgenda voor wat betreft de programma s en het concept van het Veluws Recreatief Netwerk. Planning & Control Gebiedsopgave Veluwe Afhankelijk van de besluitvorming over de governance worden de financiële consequenties van de keuze uitgewerkt. Onderdeel van die uitwerking is de planning & control van de gehele gebiedsopgave. (Financierbaarheid van) beheer recreatieve infrastructuur in natuur Door teruglopende subsidies vinden terreineigenaren het steeds moeilijker om de recreatieve infrastructuur in natuurgebieden op orde te houden. Het is een uitdaging voor hen, de recreatiesector en de overheden om manieren te vinden om de infrastructuur te kunnen blijven onderhouden. Vanuit de nieuwe Veluwse samenwerking gaan partijen deze uitdaging samen en gecoördineerd aan. Ontwikkelen Veluws Recreatief Netwerk (VRN), maken VeluweAgenda 2.0, Uitvoeringsprogramma In 2017 verschijnt de VeluweAgenda 2.0 met daarin het VRN van de Veluwe. We maken het VRN samen met partners op de Veluwe. Het Uitvoeringsprogramma krijgt een meerjarig karakter. PM PM Kwartiermakers PM PM Sprintteam 50 PM GOV/taskforce 75 PM Sprintteam 20

21 Regelgeving en regeltoepassing Organisatie gebiedsopgave Veluwe (Organisatie, Communicatie, Financiën, Bestuursondersteuning) Het sprintteam kan niet meer met de lopende taakstelling en in de huidige samenstelling verder gaan. Met het aanbreken van een meer op praktische uitvoering gerichte fase is de volgende aanpak gewenst: Er komt een Veluweteam dat bestaat uit een relatief beperkte, voor de VeluweAgenda vrijgestelde ambtelijke capaciteit van ca. 4 personen, die de signalerende, coördinerende en voorbereidende rol vervult ten behoeve van enerzijds de geïntensiveerde bestuurlijke sturing en anderzijds de relatie tussen bestuur en projectuitvoering. Er komt een ambtelijke (d.w.z. niet-bestuurlijk) reflectiegroep bestaande uit vertegenwoordigers van de werkeenheden van de onderscheiden Veluwepartijen, zoals provincie, gemeenten, grondeigenaren, recreatieondernemers e.d.. Momenteel zijn deze partijen behoudens de overheden - nog niet ambtelijk betrokken. Een punt van aandacht in deze context is de bereidheid van de Veluwepartijen om echt inzet te leveren ten behoeve van de uitvoering van de VeluweAgenda. Dit vergt bestuurlijke en ambtelijke energie om in gesprek met die partijen daarop aan te dringen en vooral om tot concrete afspraken te komen. Er is door de provincie een eerste start gemaakt met de volgende projecten: RO-consulent voor de verblijfsrecreatie op de Veluwe Verkenning aanpassing van de Gelderse regels voor recreatie in het GNN Ervaring opdoen met bedrijfsbegeleiders in vergunning-trajecten ( loodsen ) Vereenvoudiging subsidieregels voor de gebiedsopgaven Nu intensiveren we een Veluwebrede inzet van deze projecten in samenwerking met het sprintteam. Ondernemers lopen vast in de regelgeving en bureaucratie, bijvoorbeeld bij vergunningen voor emissieloos vervoer. 240 PM Sprintteam PM PM Sprintteam 21

22 Innovatie Marketing Kenniswerkplaats waarin de 4 O s (ondernemers, onderwijs, onderzoek en overheid) samenwerken Innovatie stimuleren we door middel van een Kenniswerkplaats toerisme. Daarin werken studenten en experts/docenten aan onderzoeksvragen vanuit het werkveld. Ook heeft de kenniswerkplaats een belangrijke rol bij de ontwikkeling van nieuwe business modellen en arrangementen. Voorbeelden: Onderzoek via HBO / Universiteit instelling vanuit gebruikersperspectief via methode Service Design Thinking om inzicht te krijgen in de vraag. Verschillende Veluwe producten digitaal verbinden en ontwikkeling kofferservice Veluwe (dienstverlening). De opbouw van de marketing van de Veluwe De Veluwe kent deelgebieden met eigen kenmerken die elk hun aantrekkelijkheid hebben. De Veluwe staat bij bezoekers vooral bekend als natuurgebied. Voor de Gebiedsopgave willen wij het merk Veluwe verder onderzoeken en afbakenen. De betekenis van dé Veluwe schept verwachtingen van de beleving en hiermee moeten we zorgvuldig omgaan. Ook willen we verbindingen leggen en verbeteren tussen de sterke (ken)merken en het aanwezige aanbod dat de gast zoekt op de Veluwe. Het resultaat een merkarchitectuur van het merk Veluwe en Veluweondersteunende merken. Bij de opbouw van de marketing van de Veluwe hoort continuïteit van de marketingactiviteiten en een goed opdrachtgeverschap. Op verzoek van gemeentebestuurders doet het spintteam een voorstel om meerjarige afspraken te maken met VisitVeluwe. Uitvoering marketing 2017 De begroting 2017 van Visit Veluwe (To Realise 2017) bevat een scala aan marketing activiteiten voor de Veluwe. De activiteiten zijn gericht op de toeristische marketing in zowel binnenland als buitenland, kennis en 100 PM Sprintteam 30 PM Sprintteam VisitVeluwe 22

23 ontwikkeling. Gemeenten en bedrijfsleven zorgen via hun financiële bijdrage aan VisitVeluwe voor de basis-marketing voor de Veluwe. VisitVeluwe draagt ook zorg voor projecten en campagnes ten behoeve van regionale productontwikkeling. Ontwikkelpakket marketing PM Sprintteam Met het huidige marketing budget is VisitVeluwe in staat de destinatiemarketing voor de Veluwe in de basis goed uit te voeren. De geformuleerde ambities in de gebiedsopgave vragen om extra financiële investering in ontwikkeling van een Veluws Recreatief Netwerk (VRN) in nauwe relatie met HollandCity. Er liggen kansen om op (inter)nationale schaal verdere samenwerking te ontwikkelen. Op HollandCity thema s als Van Gogh Europe, Liberation Route Europe en Mondriaan tot Dutch Design zijn kansen om (inter)nationaal bezoek te spreiden over Nederland richting Om richting 2025 maximaal te kunnen profiteren van het inkomend toerisme is een pro actieve houding noodzakelijk vanuit de Veluwe. Vanuit verhaallijnmanagement (en regie) samen met de regionale & nationale partners de HollandCity strategie ontwikkelen en inhoud geven. Het verbinden van bestaand productaanbod tot aansprekend proposities. Het periodiek uitvoeren van onderzoek en marktverkenningen i.s.m. NBTC Holland Marketing is een integraal onderdeel van de ontwikkeling. 23

24 Totaaloverzicht 2017 Programmalijnen Begroot (x 1000) Dekking (x 1000) Robuuste Natuurnetwerken 0 0 Vitaal landschap 0 0 Beleefbaar Erfgoed 75 0 Beste bereikbaarheid Top activiteiten 79 0 Excellent verblijf Totaal programmalijnen Besturing Regelgeving en regeltoepassing 0 0 Innovatie Marketing Totaal succesfactoren Totaal Uitvoeringsprogramma