Evolutie. Ren Kolsteren ; Rik van Schaaik. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
|
|
- Marina Mertens
- 7 jaren geleden
- Aantal bezoeken:
Transcriptie
1 Auteurs Ren Kolsteren ; Rik van Schaaik Laatst gewijzigd 17 juni 2014 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs is hét onderwijsplatform waar je leermiddelen zoekt, maakt en deelt.
2 Inhoudsopgave De geschiedenis van het leven Darwin De evolutie theorie Natuurlijke selectie Genen Argumenten voor evolutie Moderne biologie Discussie eindopdracht Doelstellingen Diagnostische Toets Docentenpagina Over dit lesmateriaal Pagina 1
3 De geschiedenis van het leven Als je kijkt naar de afbeelding hierboven zie je de geschiedenis van onze aarde. In het prille begin van ons zonnestelsel 4,6 miljard geleden, was de aarde een grote lava bal nu is er overal waar je kijkt leven. Wat zou deze ontwikkeling kunnen verklaren? Bekijk de dia voorstelling met de link hieronder, over het ontstaan van leven op aarde. Van de oerknal tot het uitsterven van de dinosauriërs. Ontstaan van het leven op aarde kn.nu/ww.661edf4 (swf, maken.wikiwijs.nl) Zoek van de volgende woorden uit de PowerPoint de betekenis op en maak daarna de opdracht hieronder. Fotosynthese Atmosfeer Organische stoffen Anorganische stoffen Endosymbiose Het ontstaan van leven op aarde Sleep de woorden naar de juiste plek in de tekst Doorlangdurigvulkanismeopdehelejongeaardeontstondde.Diedeaardebeschermtenwarmhoudtdooreenlaagvangassen. stoffenzijnenergiearmestoffen,waaruitdelevenlozenatuurisopgebouwd. stoffenzijnenergierijkestoffen,waaruitdelevendenatuurisopgebouwd. Pagina 2
4 ishetverschijnselwaarbijeenorganismeleeftensamenwerktindecellenofinhetlichaamvaneengastheerorganisme.to werdhetaandeelkoolstofdioxideveellager,enhetaandeelvan veelhoger.ditmaaktehetontstaanvanmeercelligeorganismenmogelijkenzettedeevolutieineenhogereversnelling Beschikbare keuzes: Endosymbiose, atmosfeer, Anorganische, fotosynthese, Organische, zuurstof Meer informatie over de grote uitstervingsgolf waar de dinosauriërs aan ten onder gegaan zijn en de opkomst van de zoogdieren daarna in de links hieronder. Het grote uitsterven kn.nu/wwb8e449b (dinosaurus.net) De opkomst van de Zoogdieren kn.nu/ww2cb5b89 (natuurinformatie.nl) De Zoogdieren nemen het over kn.nu/ww83991de (kennislink.nl) Pagina 3
5 Darwin Het leven van Darwin Charles Robert Darwin was een beroemde Engelse wetenschapper die leefde van 1809 tot Charles Darwin heeft in zijn leven de wetenschappelijke wereld flink op zijn kop gezet met onder andere zijn boek The Origin of Species en zijn theorieën over de verandering van soorten die hij noemde. In zijn boek beschreef Darwin hoe, volgens hem, alle verschillende soorten planten, dieren en andere levende wezens op de aarde zijn ontstaan. Zijn ideeën waren echter compleet anders dan het grote denkbeeld van die tijd. Vrijwel iedereen was er destijds van overtuigd dat god alle wezens zoals ze nu zijn enkele duizenden jaren heeft geleden heeft geschapen. Hier was Darwin het echter niet mee eens. Darwins theorie over en Natuurlijke Selectie verteld over een geleidelijke verandering van simpele naar steeds complexere soorten. Sterker nog, Darwin dacht dat soorten zich aan konden passen aan hun omgeving en daardoor een sterkere overlevingskans hadden. Dit noemde hij ook wel survival of the fittest oftewel overleving van de fitste. Achteraf zijn we niet erg blij met deze term. Dat komt omdat het woord fitst ons doet denken aan sterk, snel etc. Darwin bedoelde niet per se eigenschappen als spierkracht als fit, hij had het juist over eigenschappen die er voor zorgden dat een organisme het best is aangepast op zijn omgeving. To fit betekent in het Engels namelijk niets meer dan passen. Een voorbeeld van een extreem fit dier is bijvoorbeeld de zeehond. Met zijn onhandige bewegingen om het land en zwaarlijvige verschijning zou je misschien niet snel denken dat dit beest fit is. (Fit in de zin van snel, sterk etc.) Maar dit dier is juist enorm fit als je je bedenkt dat hij ontzettend goed is aangepast op zijn omgeving. Door de dikke speklaag een gladde huid is de zeehond beschermd tegen de extreme kou en kan hij zich makkelijk door het water bewegen. Pagina 4
6 De vinken van Dawin. Elk een aangepaste bek om het meest effectief voedsel te kunnen verzamelen dat in hun omgeving aanwezig is. Natuurlijk haalde Darwin zijn ideeën niet zomaar uit de lucht. Zijn theorie was gebaseerd op observaties die hij deed tijdens zijn reis met het schip The Beagle. De meeste tijd van deze reis bracht hij door aan land en deed onderzoek naar verschillende planten, dieren, fossielen en de geologie van het land. Zijn reis nam hem in 1835 mee naar de Galapagoseilanden, waar hij misschien wel zijn meest beroemde ontdekking deed. Darwin vond op verschillende nabij gelegen eilanden vinken die allemaal erg op elkaar leken. Hoewel ze ieder een andere snavel hadden. Deze snavels kwamen overeen met het voedsel dat op het eiland voorkwam waar die vinken leefden. Darwin beredeneerde dat deze vinken een lange tijd terug allemaal tot dezelfde soort behoorden. Op het moment dat de vinkengroepen van elkaar gescheiden werden over de verschillende eilanden waar ze verschillende omgevingen hadden zijn ze door de generaties heen veranderd om zo goed mogelijk te kunnen overleven. Darwin wist dat een individu (één dier) niet zomaar een langere of scherpere snavel kon krijgen om bij zijn eten te kunnen. Zijn theorie verteld over het principe van natuurlijke selectie en het doorgeven van genetische informatie. De dieren die van naturen een net wat langere snavel hebben dan zijn soortgenoten (net zoals de ene mens een langere neus heeft dan de andere mens) hadden meer voordeel en konden makkelijker bij het eten. Dit zorgt dus voor een hogere kans op overleven. Een hogere kans op overleven betekent ook een hogere kans om je voort te planten en (gezonde) nakomelingen te krijgen. Deze nakomelingen zullen vanwege hun ouders ook weer beter zijn aangepast op de omgeving. De dieren die zich minder goed hebben aangepast, hebben juist minder kans om te overleven. Dit zorgt er voor dat er meer exemplaren overblijven die goed zijn aangepast en steeds minder soorten die niet goed zijn aangepast aan de omgeving. Pagina 5
7 In de tijd dat Darwin zijn ideeën openbaar gemaakt heeft in zijn boek The Origin of Species krijg hij veel kritiek van zowel de kerk als de bevolking. Er werden spotprenten gemaakt, Darwin werd belachelijk gemaakt in de media, de kerk keerde zich fel tegen zijn ideeën en zelfs zijn vrouw (die streng gelovig was) stond niet achter zijn ideeën. Slechts jaren later zou de wetenschap zijn theorie (met aanpassingen) als een van de belangrijkste theorieën gaan zien. Pagina 6
8 Een filmpje over Darwin en de evolutie theorie Pagina 7
9 De evolutie theorie De evolutietheorie gaat uit van: - Verandering in genotypen door kruising of mutatie (plotselinge verandering van erfelijke eigenschappen) - Natuurlijke selectie (het overleven van dieren die het best aangepast zijn) - Als de vorige 2 herhaaldelijk gebeuren ontstaan er nieuwe soorten In de evolutietheorie worden twee verschillende vormen van evolutie beschreven. Macro-evolutie en Micro-evolutie.Wat de meeste mensen bedoelen wanneer we het over evolutie en de evolutietheorie hebben, valt binnen macro-evolutie. Echter moet je micro-evolutie kunnen begrijpen voordat macroevolutie pas interessant wordt in plaats van een vaag verhaal. Micro-evolutie is eigenlijk niets meer dan een verandering in de het voorkomen van bepaalde genetische eigenschappen (bijvoorbeeld huidskleur, haarkleur etc.) binnen een populatie. Een bekend voorbeeld van micro-evolutie is het verhaal van de zwarte berkenspanner (een vlindersoort) in Engeland in de 19e eeuw. De berkenspanners in Engeland waren doorgaans wit, tot er een aantal zwarte berkenspanners werden ontdekt. Omdat deze vlinder vooral op de berk zit, waar zijn witte kleur als goede schudkleur dient, is het niet raar te bedenken dat slechts een fractie van de populatie de zwarte kleur bezat. Wanneer in de negentiende eeuw de industriële ontwikkeling in Engeland stevig door begon te zetten, ontstond er een luchtvervuiling waar veel roet aanwezig was. Dit roet in de lucht kleurde veel van de berken in het leefgebied van de berkenspanner steeds zwarter. Plotseling hadden de zwarte berkenspanners die in eerste instantie ongeveer 1% van de populatie vertegenwoordigde een veel betere schutkleur dan de witte berkenspanners. Logischerwijs werden de witte berkenspanners veel meer gegeten dan de zwarte, terwijl de zwarte berkenspanners veiliger Pagina 8
10 waren en een grotere voortplantingskans kregen. Binnen een aantal generaties waren er in totaal veel meer zwarte vlinders dan de witte. In dit voorbeeld zien we een vorm van micro-evolutie waarin een populatie zich op een gunstige manier aanpast aan zijn omgeving. Macro-evolutie is te zien als een stap verder op micro-evolutie. Volgens de theorie kunnen twee populaties (van een soort) door een verschil in hun omgeving veel veranderingen doormaken dat er genetisch gezien steeds meer verschillen ontstaan. Als de twee populaties genoeg van elkaar verschillen en ze niet langer onderling kunnen voortplanten, kunnen we ze niet langer tot de zelfde soort rekenen. Hierdoor ontstaan dus twee soorten, vanuit een soort. Pagina 9
11 Pagina 10
12 Pagina 11
13 Pagina 12
14 Het ontstaan van nieuwe soorten door middel van evolutie in drie korte stappen: 1- Een groep organismen van een soort raakt geïsoleerd (gescheiden) van de rest van de soortgenoten. 2- Beide groepen ontwikkelen zich langdurig gescheiden in verschillende omgevingen 3- Na verloop van duizenden jaren zijn er zoveel verschillen ontstaan dat organismen van de twee groepen zich niet meer onderling kunnen voortplanten. Je kunt dan spreken van twee verschillende soorten. Pagina 13
15 Natuurlijke selectie Natuurlijke selectie is een mechanisme dat in de natuur evolutie veroorzaakt. Natuurlijke selectie houdt in dat organismen die beter in hun omgeving passen, meer kans hebben om te overleven en voor nakomelingen te zorgen dan minder goed aangepaste organismen. Hierdoor zal het type van het best aangepaste organisme beter overleven en steeds meer de overhand nemen in de populatie. Een paartje konijnen dat in een veilige omgeving met voldoende voedsel wordt geplaatst zonder roofdieren kan zich in enkele generaties enorm vermenigvuldigen. In de natuur blijft de konijnenstand echter gemiddeld genomen gelijk. Er gaan dus aanzienlijke aantallen konijnen dood voor ze zich kunnen voortplanten. De konijnen zijn echter ook niet allemaal identiek. Sommige krijgen een ziekte, andere zijn net iets sneller, andere worden met een kreupel pootje geboren, andere gaan te veel op in wat ze aan het doen zijn om goed om zich heen te kijken, andere trekken naar een gebied waar ze in de kleibodem niet goed holletjes kunnen graven, etc. Natuurlijke selectie houdt nu in dat het konijn met het kreupele pootje en het konijn dat niet goed oplet meer kans maken door een vos te worden opgegeten dan een konijn dat wel goed kan rennen en goed om zich heen kijkt. Konijnen die door het toeval bedeeld zijn met eigenschappen die maken dat ze minder alert reageren op hun omgeving hebben een geringere overlevingskans, konijnen die iets beter kunnen inschatten wat hun kansen zijn dan hun ouders hebben een iets betere overlevingskans. Over een termijn van duizenden en miljoenen jaren zal een soort daarom geleidelijk veranderen, vooral als de leefomgeving (b.v. onder invloed van klimaatsomstandigheden) verandert. Hieronder vindt je een link naar het natuurlijke selectie spel. In dit spel ben jij een roofdier dat jaagt op een populatie hagedissen. Deze hagedissen zijn van dezelfde soort, er zijn alleen 3 verschillende genotypes die invloed hebben op de huidskleur van de hagedissen. Het natuurlijke selectie spel kn.nu/ww4a46469 (home.deds.nl) Pagina 14
16 Vul je naam in, kies een landschap en stel de verhouding van de 3 verschillende kleuren hagedissen in. In totaal moet je met 50 hagedissen beginnen, dus gelijke aantallen kan niet. Probeer verschillende verhoudingen in verschillende landschappen en kijk wat er gebeurd met de populatie. Vragen over evolutie kn.nu/53aeb Vraag 1 Kan een individu evolueren? Ja of Nee Vraag 2 Kan een populatie evolueren? Ja of Nee Pagina 15
17 Genen Charles Darwin had nog geen idee hoe erfelijke eigenschappen door werden gegeven. Tegenwoordig weten we dat dat met genen gebeurd, daar zijn de volgende biologen stapje voor stapje achter gekomen. Gregor Mendel De monnik Gregor Mendel kruiste in het midden van de 19e eeuw verschillende variëteiten van de erwt, om onderzoek te doen naar de overerving van de verschillende eigenschappen van deze erwt. Later onderzoek toonde aan, dat de door hem gevonden wetmatigheden ook opgaan voor het grootste deel van de overerving in andere soorten en in de mens. Dit wordt dan een Mendeliaans overervingspatroon genoemd. De korte conclusie van Mendels onderzoek was, dat verscheidene paren van contrasterende eigenschappen voortkomen uit een factor die alternatieve vormen heeft. Elke plant heeft één paar van deze factoren die een bepaalde eigenschap bepalen, één factor van elke ouderplant. Mendel wist nog niet van DNA, genen of chromosomen, maar datgene wat hij "factor" noemde, zouden wij nu gen noemen, waarbij wij de alternatieve vormen aanduiden met allelen. Een Mendeliaanse overerving van een bepaalde eigenschap is een overerving waarbij de nakomeling van elk van beide ouders één genvariant ontvangt. De twee varianten samen (een van de mannelijke ouder, een van de vrouwelijke ouder) bepalen "het genotype", welke eigenschap de nakomeling zal gaan vertonen (het fenotype). Eén genvariant is hierbij dominant, de andere recessief Pagina 16
18 . Alleen wanneer een nakomeling van beide ouders de recessieve genvariant ontvangt, zal deze nakomeling de recessieve eigenschap laten zien. Bij het aanwezig zijn van één kopie van beide genvarianten zal de dominante genvariant "overheersen" over de recessieve variant. Dit is dus onafhankelijk van de afkomst van deze genvarianten: het maakt niet uit of de dominante genvariant van de vrouwelijke of van de mannelijke ouder komt. Walther Flemming Walther Flemming deed in de 19e eeuw onderzoek naar een proces dat hij mitose noemde, een naam die wij tegenwoordig nog steeds gebruiken voor gewone celdeling. Hij ondekte daarbij dat als hij de cellen kleurde met de stof phenylamine er een stofje in de cellen zat dat die kleurstof sterk absorbeerde. Hij noemde die stof chromatine, een stof die veel voorkomt in DNA. Maar dat wist Flemming niet, want DNA was nog niet ontdekt. Flemming ontdekte ook dat tijdens de mitose, chromatine zich in draadvormige structuren in de celkern bevond die hij chromosomen noemde. Hij ontdekte ook dat alle celkernen afkomstig van celkernen van zijn voorgangers. Watson & Crick Pagina 17
19 James Watson en Francis Crick ontdekten in 1953 de structuur van het DNA molecuul en presenteerde dat door een model te maken met behulp van de verschillende "bouwstenen" van het molecuul. Dat DNA bestond en dat het erfelijk materiaal bevat was toen al bekend, maar hoe dat precies in elklaar zat ontdekte Watson en Crick. Ondanks enige tegenwerking van de baas van het lab, die hen verbood om aan de structuur van DNA te werken, wisten ze binnen twee jaar de structuur van het molecuul te ontrafelen. Ze deden in het wetenschappelijk tijdschrift Nature uit de doeken hoe het molecuul uit twee om elkaar heen draaiende spiralen bestond, als een soort wenteltrap waarvan de treden bestonden uit tegenover elkaar liggende baseparen: cytosine (C) tegenover guanine (G) en adenine (A) tegenover thymine (T). De structuur die Crick en Watson voorstelden was gebaseerd op de röntgendifractie foto's van Maurice Wilkins en Rosalind Franklin. Een filmpje over de invloed van genentica op de evolutie Pagina 18
20 Argumenten voor evolutie Wetenschappelijke argumenten voor biologische evolutie komen uit verschillende wetenschappelijke vakdisciplines. Allerlei soorten planten en dieren komen maar voor in bepaalde delen van de wereld: deze gegevens kunnen door de evolutie verklaard worden. Soorten die van een gezamenlijke voorouder afstammen hebben een gemeenschappelijk bouwplan, waarvan een deel gedurende de evolutionaire ontwikkeling een andere functie en vorm kan hebben gekregen. Zo zijn de voorste ledematen van alle zoogdieren gebouwd volgend het zelfde schema, maar de verhoudingen en vormen zijn bij verschillende soorten ingrijpend veranderd. Bij vleermuizen zijn de voorpoten vleugels geworden, bij walvissen zijn ze omgevormd tot vinnen, bij mollen zijn het graafmachines en bij de mens zijn ze tot beweeglijke armen met grijphanden ontwikkeld. Het gaat hier over de zogeheten homologe organen: organen met een gemeenschappelijk bouwplan, maar uiteenlopende vormen en functies. Pagina 19
21 De voorvin van een walvis is homoloog aan de voorpoot van een schaap omdat ze in aanleg dezelfde bouw hebben. Maar zoek je naar de achterpoten van een walvis dan vind je een miniem overblijfsel van het bekken en de achterpoten. Achterpoten hebben voor de walvis geen functie meer. Bij de walvisachtigen zijn van de achterpoten zogenoemde rudimentaire organen overgebleven: resten van organen die bij verre voorouders nog een functie hadden en die hun functie in evolutionaire ontwikkeling hebben verloren. Rudimenten (= resten) zijn vaak nog aanwezig, waardoor je het oorspronkelijke bouwplan kunt herkennen en daardoor evolutionaire verwantschap kunt aantonen. Sommige slangen hebben resten van pootjes. Bij de mens zijn het stuitbeentje (de aanleg van een staart ) en het wormvormige aanhangsel (overblijfsel van de ooit een veel langere blinde darm) voorbeelden van rudimentaire organen. Pagina 20
22 De embryologie (het bestuderen van embryo's) bevestigt dit door bestudering van de ontwikkeling van individuen. Uit biochemisch onderzoek en de moleculaire biologie blijkt dat al het leven op aarde gebaseerd is op erfelijke eigenschappen opgeslagen in moleculen DNA. Elk organisme op aarde heeft dus DNA. Vele essentiële eiwitten worden gedeeld door ver uiteenlopende organismen. Natuurlijke selectie na mutaties wordt waargenomen in de natuur en het laboratorium. Soortvorming wordt nog steeds waargenomen in de natuur. De genetica laat zien hoe mutaties ontstaan, doorgegeven worden en soorten veranderen. Fokken, kweken en veredelen, kruisen en domesticeren van planten en dieren zijn vormen van kunstmatige teeltkeus, die een snelle aanpassing van soorten veroorzaken. Pagina 21
23 Computersimulaties met wiskundige modellen bevestigen het vermogen van natuurlijke selectie na mutaties om soorten te veranderen. Uit de opeenvolging van fossielen in lagen van oplopende ouderdom blijkt dat het leven op de planeet door de tijd sterk is veranderd. Sommige tegenwoordig levende soorten zijn veel ouder dan andere: de mens is een van de jongste soorten, veel reptielensoorten zijn erg oud. Vele tussenvormen tussen soorten zijn als fossiel gevonden, zoals Tiktaalik, Acanthostega, Ichthyostega, Eohippus, Australopithecus afarensis(lucy), Kenyanthropus platyops, Archaeopteryx en Confuciusornis, de nog levende Coelacanth etc. Een filmpje waarin de argumenten voor de evolutie besproken worden. Pagina 22
24 Moderne biologie Tegenwoordig wordt er steeds meer bekend over de evolutie en worden we steeds beter om het in ons voordeel te gebruiken. Door middel van kunstmatige selectie en speciale virussen kunnen we de evolutie van organismen sturen. Kijk maar eens wat we voor elkaar hebben kunnen krijgen bij honden, als je bedenkt dat die eigenlijk allemaal van wolven afstammen. Er wordt ook steeds meer gewerkt met bacteriën en virussen, omdat die vrij simpel in elkaar zitten, ze heel snel evolueren en er zijn heel veel verschillende soorten van die allemaal weer een eigen specialisme hebben. In het filmpje hieronder meer informatie hierover. Een filmpje over de moderne evolutiebiologie Pagina 23
25 Discussie eindopdracht Tijdens de les ga je met je klas een discussie voeren. Neem de volgende stellingen/vragen door en formuleer je eigen mening en bedenk argumenten voor en tegen de stelling. Wat zijn soorten eigenlijk, wanneer noemen we het een aparte soort? Is al het leven op aarde nog steeds aan het evolueren? Kunnen geloof in een hogere macht (god, boedisme etc.) en de evolutietheorie samen gaan? De mens kan niet verwant zijn aan de chimpansees. Het is voor organisme alleen mogelijk als populatie te evolueren. Niet als individu. De docent spreekt een moment af met de klas wanneer je met je klasgenoten gaat discussiëren. De discussie loopt als volgt: Je wordt gevraagd een stelling te kiezen waar jij je mening op wil geven. Leerlingen die willen reageren op je stelling mogen op staan. Een leerling krijgt de beurt. De rest gaat weer zitten. De leerling verteld zijn mening en gaat in op jouw argument en probeert dit te weerleggen. Jij mag een laatste keer reageren op de argumenten van je tegenstander. Tot slot reageert je tegenstander een laatste keer op je argumenten. Na het slotwoord van je tegenstander is de discussie voorbij en kunnen de argumenten eventueel klassikaal besproken worden. Het gaat er niet om wie wel of geen gelijk heeft. Sterker nog, sommige vragen hebben helemaal geen vast antwoord! Het doel is dat je je eigen mening vormt en die probeert te onderbouwen met zo sterk mogelijke argumenten. Als je zelf een goede stelling hebt kun je een naar je docent sturen met het onderwerp "Webquest Stelling"! Pagina 24
26 Doelstellingen Aan het eind van deze webquest ben je bekend met de volgende termen: Atmosfeer Anorganische stoffen Organische stoffen Het ontstaan van leven Fotosynthese Endosymbiose theorie Macro-evolutie Micro-evolutie Mutatie Variatie Natuurlijke selectie Soorten Overerving Genen DNA Rudimentaire organen Homologe organen Fossielen Doelstellingen: Je moet kunnen beschrijven wat de neodarwinistische evolutietheorie inhoudt. is een geleidelijke ontwikkeling,waarbij uit eenvoudig gebouwde organismen ingewikkelder gebouwde organismen ontstaan. De neodarwinistische evolutietheorie gaat uit van verscheidenheid in genotypen, natuurlijke selectie en soortvorming door isolatie. Verscheidenheid (diversiteit) in genotypen. Door mutaties en recombinatie verschillen individuen van één soort van elkaar in genotype en in fenotype. Natuurlijke selectie. Individuen met een betere aanpassing aan het milieu hebben een grotere overlevingskans. Van individuen met een gunstig genotype zullen meer nakomelingen in leven blijven en zich voortplanten dan van individuen met een minder gunstig genotype. Soorten veranderen (evolueren) als door natuurlijke selectie de mutanten blijven voortbestaan en individuen van de oorspronkelijk vorm uitsterven. Soortvorming door isolatie. Isolatie: een deel van een populatie raakt gescheiden en vormt een nieuwe populatie. Beide populaties ontwikkelen zich langdurig gescheiden in verschillende milieus. Na verloop van tijd zijn er zoveel verschillen ontstaan dat individuen van de twee populaties zich niet meer onderling kunnen voortplanten. Er zijn dan twee soorten ontstaan. Isolatie heeft meestal geografische oorzaken. Pagina 25
27 Je moet argumenten voor evolutie kunnen noemen. Fossielen. Versteende overblijfselen van organismen, of afdrukken van organismen in gesteenten. Ze ontstaan als resten van organismen van de lucht worden afgesloten door sedimenten, zodat deze resten niet vergaan. Uit fossielen blijkt dat ingewikkelder gebouwde organismen later in de geschiedenis van de aarde ontstaan dan eenvoudig gebouwde organismen. Gidsfossielen: fossielen van soorten die zich in relatief korte tijd over grote gebieden hebben verspreid en daarna zijn uitgestorven. Homologie. Homologe organen vertonen overeenkomst in bouw en hebben een gelijke embryonale ontstaanswijze. Homologie duidt op verwantschap van organismen; de verschillen ontstaan door aanpassing aan verschillende milieus. Analoge organen vertonen overeenkomst in functie. Analogie berust niet op verwantschap; overeenkomsten bij niet-verwante organismen ontstaan door aanpassing aan hetzelfde milieu. Rudimentaire organen. Organen die geen functie meer hebben en niet of nauwelijks tot ontwikkeling komen. Voorbeelden van rudimenten: het bekken bij een walvis, de pootresten bij reuzenslangen, de staartwervels en de blindedarm bij de mens. Door rudimentaire organen wordt het aannemelijk dat verschillende soorten organismen een gemeenschappelijke voorouder hebben. Overeenkomst in processen en in moleculen. Mitose en meiose verlopen bij vrijwel alle organismen op dezelfde manier. Verschillende soorten organismen vertonen grote overeenkomst in samenstelling van stoffen (bijv. van DNA en eiwitten). Je moet kunnen beschrijven wat biogenese is en wat de endosymbiosetheorie inhoudt. Biogenese: het ontstaan van leven uit levenloze materie. In de oeratmosfeer zouden door bliksemontladingen uit ammoniak, methaan,waterstof en water organische verbindingen zijn ontstaan. Door indikking zou een organische oersoep zijn gevormd,waarin grotere moleculen en vervolgens de eerste vormen van leven zijn ontstaan. De eerste organismen waren waarschijnlijk heterotroof. Endosymbiosetheorie: vrijlevende bacteriën zouden als organellen in andere cellen zijn gaan leven. Uit cyanobacteriën zouden chloroplasten zijn ontstaan. Uit zuurstofverbruikende bacteriën zouden mitochondriën zijn ontstaan. Je moet een geologische tijdschaal kunnen aflezen. In een geologische tijdschaal is de tijd sinds het ontstaan van de aarde weergegeven. Een geologische tijdschaal is verdeeld in tijdperken. Elk tijdperk is onderverdeeld in perioden. In een geologische tijdschaal geven getallen de tijd aan in miljoenen jaren geleden. Je moet een stamboom van organismen kunnen aflezen. Pagina 26
28 Een stamboom geeft verwantschapsrelaties tussen soorten weer. Soorten vertonen verwantschap als ze een gemeenschappelijke voorouder bezitten. De mate van verwantschap tussen twee soorten is afhankelijk van het aantal generaties dat heeft geleefd sinds de gemeenschappelijke voorouder leefde. Pagina 27
29 Diagnostische Toets Diagnostische toets kn.nu/3wv1i Om te kijken of je nu een goed beeld hebt van wat evolutie is en hoe het werkt, maken we deze diagnostische toets. De stamboom van de olifantachtigen Selecteer door op de afbeelding te klikken, de laatste voorouder van zowel de Afrikaanse olifant en de inmiddels uitgestorven Stegodon. Pagina 28
30 Oer olifanten Pagina 29
31 Pagina 30
32 Pagina 31
33 Pagina 32
34 Hoeveel groepen olifantachtigen kwamen er volgens de stamboom voor in het vroeg Piloceen? InhetvroegPiloceenkwamen groepenolifantachtigenvoor. Beren evolutie Pagina 33
35 Volgens de gegevens in de stamboom hierboven hebben IJsberen en Panda beren een gemeenschappelijke voorouder. Uit deze voorouder hebben ze zich ontwikkeld als aparte soorten. Hoeveel miljoen jaar geleden leefde deze voorouder ongeveer? DevooroudervanIJsberenenPandaberenleefdeongeveer Pagina 34
36 miljoenjaargeleden. Beren verwantschap Aan welke van deze soorten is de Rode panda het meest verwant volgens de stamboom? Pagina 35
37 a. De Panda beer (Giant Panda) b. De Wasbeer (Raccoon) c. De Amerikaanse Zwarte beer (American Black bear) d. De Bruine beer (Brown bear) Slakken populatie In een bepaalde populatie slakken komen evenveel donkergekleurde als lichtgekleurde huisjes voor. De kleur van de huisjes is erfelijk bepaald. Door een verandering in de omgeving wordt de ondergrond waarop ze leven lichter. Vogels eten daardoor de slakken met een donkergekleurd huisje eerder op dan die met een lichtgekleurd huisje. Na een aantal generaties komen er in de populatie bijna geen slakken met donkergekleurde huisjes meer voor. Is er in de populatie sprake van selectie? a. Nee b. Ja, Natuurlijke selectie c. Ja, Kunstmatige selectie Honden Honden zijn er in verschillende maten, van groot tot klein en van dik tot dun. Deze grote verschillen zijn ontstaan door telkens met dieren die gewilde eigenschappen hebben door te gaan fokken. Hoe wordt het genoemd als alleen dieren met bepaalde eigenschappen worden gebruikt om Pagina 36
38 mee te fokken? Alleendierenmetbepaaldeeigenschappengebruikenommeetefokkenwordt selectiegenoemd. Gewervelden In welke periode was, volgens de afbeelding het grootste aantal soorten Amfibieën aanwezig? a. Het Devoon b. Het Carboon c. Het Neozoïcum Ontstaan Vogels en Zoogdieren Pagina 37
39 Uit welke groep hebben de Vogels zich ontwikkeld? en uit welke groep de Zoogdieren? DeVogelshebbenzichontwikkelduitdeAmfibieën/Reptielen/Zoogdieren DeZoogdierenhebbenzichontwikkelduitdeAmfibieën/Reptielen/Vogels Organellen Vrijlevende bacteriën zijn als organellen in andere cellen gaan leven en kennen we nu als mitochondriën en chloroplasten. Dit is de omschrijving van? a. Biogenese b. Endosymbiose c. Cyanobacteriën Overeenkomst Wat heeft al het leven op aarde gemeen? a. Eiwitten b. Mitochondriën c. DNA Pagina 38
40 Organen Sleep de woorden naar de juiste plaats. organenvertonenovereenkomstinbouwenhebbeneengelijkeembryonaleontstaanswijze. organenvertonenovereenkomstinfunctie,ontstaanbijnietverwanteorganismendooraanpassingaanhetzelfdemilieu. organenhebbengeenfunctiemeerenkomennietofnauwelijkstotontwikkeling. Beschikbare keuzes: Rudimentaire, Analoge, Homologe Versteende overblijfselen van organismen, of afdrukken van organismen in gesteenten. noemt men Neodarwinistische evolutietheorie De neodarwinistische evolutietheorie gaat uit van: a. Verscheidenheid in genotypen, natuurlijke selectie en soortvorming door isolatie. b. Mutaties in fenotypen, natuurlijke selectie en soortvorming door recombinatie. c. Geleidelijke ontwikkeling,waarbij uit ingewikkelder gebouwde organismen, eenvoudig gebouwde organismen ontstaan. Natuurlijk selectie door natuurlijke selectie: Zet de zinnen in de juiste volgorde a. Van individuen met een gunstig genotype zullen meer nakomelingen in leven blijven en zich voortplanten dan van individuen met een minder gunstig genotype. b. Individuen met een betere aanpassing aan het milieu hebben een grotere overlevingskans. c. Soorten veranderen als door natuurlijke selectie de mutanten blijven voortbestaan en individuen van de oorspronkelijk vorm uitsterven. Kan een individu evolueren? JaNeeWeetikniet Pagina 39
41 Kan een populatie evolueren? JaNeeWeetikniet Pagina 40
42 Docentenpagina Docentenhandleiding Wikiwijs Wequest Niveau Havo 4-5 (of hoger) Link Alternatieve link Docentenhandleiding Inhoud De volgende onderwerpen komen in de webquest aan bod. Het ontstaan van leven theorie Macro-evolutie Micro-evolutie Mutatie Variatie Natuurlijke selectie Soorten Genen/DNA Verder bevat de webquest: Videomateriaal Verdiepend internetmateriaal (links) Discussieopdracht Oefenvragen Diagnostische toets met afdrukbare resultaten Doelstellingen voor leerlingen Je moet kunnen beschrijven wat de neodarwinistische evolutietheorie inhoudt. is een geleidelijke ontwikkeling,waarbij uit eenvoudig gebouwde organismen ingewikkelder gebouwde organismen ontstaan. Pagina 41
43 De neodarwinistische evolutietheorie gaat uit van verscheidenheid in genotypen, natuurlijke selectie en soortvorming door isolatie. Verscheidenheid (diversiteit) in genotypen. Door mutaties en recombinatie verschillen individuen van één soort van elkaar in genotype en in fenotype. Natuurlijke selectie. Individuen met een betere aanpassing aan het milieu hebben een grotere overlevingskans. Van individuen met een gunstig genotype zullen meer nakomelingen in leven blijven en zich voortplanten dan van individuen met een minder gunstig genotype. Soorten veranderen (evolueren) als door natuurlijke selectie de mutanten blijven voortbestaan en individuen van de oorspronkelijk vorm uitsterven. Soortvorming door isolatie. Isolatie: een deel van een populatie raakt gescheiden en vormt een nieuwe populatie. Beide populaties ontwikkelen zich langdurig gescheiden in verschillende milieus. Na verloop van tijd zijn er zoveel verschillen ontstaan dat individuen van de twee populaties zich niet meer onderling kunnen voortplanten. Er zijn dan twee soorten ontstaan. Isolatie heeft meestal geografische oorzaken. Je moet argumenten voor evolutie kunnen noemen. Fossielen. Versteende overblijfselen van organismen, of afdrukken van organismen in gesteenten. Ze ontstaan als resten van organismen van de lucht worden afgesloten door sedimenten, zodat deze resten niet vergaan. Uit fossielen blijkt dat ingewikkelder gebouwde organismen later in de geschiedenis van de aarde ontstaan dan eenvoudig gebouwde organismen. Gidsfossielen: fossielen van soorten die zich in relatief korte tijd over grote gebieden hebben verspreid en daarna zijn uitgestorven. Homologie. Homologe organen vertonen overeenkomst in bouw en hebben een gelijke embryonale ontstaanswijze. Homologie duidt op verwantschap van organismen; de verschillen ontstaan door aanpassing aan verschillende milieus. Analoge organen vertonen overeenkomst in functie. Analogie berust niet op verwantschap; overeenkomsten bij niet-verwante organismen ontstaan door aanpassing aan hetzelfde milieu. Rudimentaire organen. Organen die geen functie meer hebben en niet of nauwelijks tot ontwikkeling komen. Voorbeelden van rudimenten: het bekken bij een walvis, de pootresten bij reuzenslangen, de staartwervels en de blindedarm bij de mens. Door rudimentaire organen wordt het aannemelijk dat verschillende soorten organismen een gemeenschappelijke voorouder hebben. Overeenkomst in processen en in moleculen. Mitose en meiose verlopen bij vrijwel alle organismen op dezelfde manier. Verschillende soorten organismen vertonen grote overeenkomst in samenstelling van stoffen (bijv. van DNA en eiwitten). Je moet kunnen beschrijven wat biogenese is en wat de endosymbiosetheorie inhoudt. Pagina 42
44 Biogenese: het ontstaan van leven uit levenloze materie. In de oeratmosfeer zouden door bliksemontladingen uit ammoniak, methaan,waterstof en water organische verbindingen zijn ontstaan. Door indikking zou een organische oersoep zijn gevormd,waarin grotere moleculen en vervolgens de eerste vormen van leven zijn ontstaan. De eerste organismen waren waarschijnlijk heterotroof. Endosymbiosetheorie: vrijlevende bacteriën zouden als organellen in andere cellen zijn gaan leven. Uit cyanobacteriën zouden chloroplasten zijn ontstaan. Uit zuurstofverbruikende bacteriën zouden mitochondriën zijn ontstaan. Je moet een geologische tijdschaal kunnen aflezen. In een geologische tijdschaal is de tijd sinds het ontstaan van de aarde weergegeven. Een geologische tijdschaal is verdeeld in tijdperken. Elk tijdperk is onderverdeeld in perioden. In een geologische tijdschaal geven getallen de tijd aan in miljoenen jaren geleden. Je moet een stamboom van organismen kunnen aflezen. Een stamboom geeft verwantschapsrelaties tussen soorten weer. Soorten vertonen verwantschap als ze een gemeenschappelijke voorouder bezitten. De mate van verwantschap tussen twee soorten is afhankelijk van het aantal generaties dat heeft geleefd sinds de gemeenschappelijke voorouder leefde. Tijdsbestek Afhankelijk van het deel van de webquest dat als zelfstudie/huiswerk wordt opgegeven is een totaal van vijf (les)uren genoeg voor de theorie en de toets. Voor de discussieopdracht wordt een extra les uur gereserveerd. De overige theorie, videomateriaal en extra opdrachten kunnen geheel als huiswerk opgegeven worden. Didactische verantwoording Er is in de webquest gekozen voor een opbouw in de theorie waarin de leerling na behandeling van ieder onderwerp de keuze krijgen zichzelf meer te verdiepen door middel van externe links en videomateriaal (veelal Biobits). De leerlingen kunnen zichzelf toetsen door middel van verwerkingsvragen en een diagnostische toets aan het eind van de webquest. De toets moet een score opleveren van minstens 2/3 van het totaal aantal punten (16) en moet worden ingeleverd bij de docent. Als de score niet behaald wordt er geïnstrueerd de theorie nog eens door te nemen om vervolgens de toets te herkansen. De webquest is veelal als huiswerk op te geven waardoor de leerlingen zelf de verantwoording moeten nemen voor hun leerproces. Naast theorie is er een spel te vinden om natuurlijke selectie spelenderwijs helder te krijgen. De leerlingen spelen als het roofdier wat jaagt op een populatie hagedissen in een habitat. Er zijn drie variaties en drie habitatkeuzes om in te spelen. De gele hagedissen vallen het minst op in de woestijn, de groene hagedissen het minst in het bos en de grijze hagedissen het minst op het rots landschap. Pagina 43
45 Antwoorden Het ontstaan van leven op aarde Sleep de woorden naar de juiste plek in de tekst Doorlangdurigvulkanismeopdehelejongeaardeontstonddeatmosfeer.Diedeaardebeschermtenwarmhoudtdooreenlaagvangassen.Anorganischestoffenzijnenergiearmestoffen,waaruitdelevenlozenatuurisopgebouwd.Organischestoffenzijnenergierijkestoffen,waaruitdelevendenatuurisopgebouwd.Endosymbiose ishetverschijnselwaarbijeenorganismeleeftensamenwerktindecellenofinhetlichaamvaneengastheerorganisme.to fotosynthesewerdhetaandeelkoolstofdioxideveellager,enhetaandeelvanzuurstof veelhoger.ditmaaktehetontstaanvanmeercelligeorganismenmogelijkenzettedeevolutieineenhogereversnelling Antwoorden: Vragen over evolutie Vraag 1 Kan een individu evolueren? Ja of Nee Aantal punten juist antwoord: 1 Vraag 2 Kan een populatie evolueren? Ja of Nee Aantal punten juist antwoord: 1 Antwoorden: Diagnostische toets Nieuwe Categorie Helaas Pindakaas (0 tot 10 punten).dit resultaat is niet voldoende. Je zult wat meer moeten oefenen Pagina 44
46 Gefeliciflapstaart (10 tot 16 punten) Goed gedaan je hebt bewezen dat je genoeg weet van evolutie Vragen en antwoorden in deze categorie De stamboom van de olifantachtigen Selecteer door op de afbeelding te klikken, de laatste voorouder van zowel de Afrikaanse olifant en de inmiddels uitgestorven Stegodon. Waarde: 1 punten Oer olifanten Pagina 45
47 Pagina 46
48 Pagina 47
49 Pagina 48
50 Hoeveel groepen olifantachtigen kwamen er volgens de stamboom voor in het vroeg Piloceen? InhetvroegPiloceenkwamen groepenolifantachtigenvoor. Juist antwoord: Pagina 49
51 Pagina 50
52 Pagina 51
53 Pagina 52
54 Pagina 53
55 Pagina 54
56 Pagina 55
57 Pagina 56
58 Pagina 57
59 Pagina 58
60 Pagina 59
61 Pagina 60
62 Pagina 61
63 Pagina 62
64 Pagina 63
65 Pagina 64
66 Pagina 65
67 Pagina 66
68 Waarde: 1 punten Beren evolutie Pagina 67
69 Volgens de gegevens in de stamboom hierboven hebben IJsberen en Panda beren een gemeenschappelijke voorouder. Uit deze voorouder hebben ze zich ontwikkeld als aparte soorten. Hoeveel miljoen jaar geleden leefde deze voorouder ongeveer? Pagina 68
70 DevooroudervanIJsberenenPandaberenleefdeongeveer miljoenjaargeleden. Juist antwoord: Pagina 69
71 Pagina 70
72 Pagina 71
73 Volgens de gegevens in de stamboom hierboven hebben IJsberen en Panda beren een gemeenschappelijke voorouder. Uit deze voorouder hebben ze zich ontwikkeld als aparte soorten. Hoeveel miljoen jaar geleden leefde deze voorouder ongeveer? DevooroudervanIJsberenenPandaberenleefdeongeveer24miljoenjaargeleden. Pagina 72
74 Waarde: 1 punten Beren verwantschap Pagina 73
75 Aan welke van deze soorten is de Rode panda het meest verwant volgens de stamboom? 1. De Panda beer (Giant Panda) (0 punten) 2. De Wasbeer (Raccoon) (1 punten) 3. De Amerikaanse Zwarte beer (American Black bear) (0 punten) Pagina 74
76 4. De Bruine beer (Brown bear) (0 punten) Waarde: 1 punten Slakken populatie In een bepaalde populatie slakken komen evenveel donkergekleurde als lichtgekleurde huisjes voor. De kleur van de huisjes is erfelijk bepaald. Door een verandering in de omgeving wordt de ondergrond waarop ze leven lichter. Vogels eten daardoor de slakken met een donkergekleurd huisje eerder op dan die met een lichtgekleurd huisje. Na een aantal generaties komen er in de populatie bijna geen slakken met donkergekleurde huisjes meer voor. Is er in de populatie sprake van selectie? 1. Nee (0 punten) 2. Ja, Natuurlijke selectie (1 punten) 3. Ja, Kunstmatige selectie (0 punten) Waarde: 1 punten Honden Honden zijn er in verschillende maten, van groot tot klein en van dik tot dun. Deze grote Pagina 75
77 verschillen zijn ontstaan door telkens met dieren die gewilde eigenschappen hebben door te gaan fokken. Hoe wordt het genoemd als alleen dieren met bepaalde eigenschappen worden gebruikt om mee te fokken? Alleendierenmetbepaaldeeigenschappengebruikenommeetefokkenwordt selectiegenoemd. Juist antwoord: Honden zijn er in verschillende maten, van groot tot klein en van dik tot dun. Deze grote verschillen zijn ontstaan door telkens met dieren die gewilde eigenschappen hebben door te gaan fokken. Hoe wordt het genoemd als alleen dieren met bepaalde eigenschappen worden gebruikt om mee te fokken? Alleendierenmetbepaaldeeigenschappengebruikenommeetefokkenwordtkunstmatige selectiegenoemd. Pagina 76
78 Waarde: 1 punten Gewervelden In welke periode was, volgens de afbeelding het grootste aantal soorten Amfibieën aanwezig? 1. Het Devoon (0 punten) 2. Het Carboon (1 punten) 3. Het Neozoïcum (0 punten) Waarde: 1 punten Ontstaan Vogels en Zoogdieren Pagina 77
79 Uit welke groep hebben de Vogels zich ontwikkeld? en uit welke groep de Zoogdieren? DeVogelshebbenzichontwikkelduitdeAmfibieën/ Reptielen /Zoogdieren DeZoogdierenhebbenzichontwikkelduitdeAmfibieën/ Reptielen /Vogels Waarde: 2 punten Organellen Vrijlevende bacteriën zijn als organellen in andere cellen gaan leven en kennen we nu als mitochondriën en chloroplasten. Dit is de omschrijving van? 1. Biogenese (0 punten) 2. Endosymbiose (1 punten) 3. Cyanobacteriën (0 punten) Waarde: 1 punten Pagina 78
80 Overeenkomst Wat heeft al het leven op aarde gemeen? 1. Eiwitten (0 punten) 2. Mitochondriën (0 punten) 3. DNA (0 punten) Waarde: 0 punten Organen Sleep de woorden naar de juiste plaats. Homologe organenvertonenovereenkomstinbouwenhebbeneengelijkeembryonaleontstaanswijze. Analogeorganenvertonenovereenkomstinfunctie,ontstaanbijnietverwanteorganismendooraanpassingaanhetzelfdemilieu.Rudimentaire organenhebbengeenfunctiemeerenkomennietofnauwelijkstotontwikkeling. Waarde: 1 punten Versteende overblijfselen van organismen, of afdrukken van organismen in gesteenten. noemt men Juist antwoord: Versteende overblijfselen van organismen, of afdrukken van organismen in gesteenten. noemt men fossielen (alternatieven: fosiel) Waarde: 1 punten Neodarwinistische evolutietheorie De neodarwinistische evolutietheorie gaat uit van: 1. Verscheidenheid in genotypen, natuurlijke selectie en soortvorming door isolatie. (1 punten) Pagina 79
81 2. Mutaties in fenotypen, natuurlijke selectie en soortvorming door recombinatie. (0 punten) 3. Geleidelijke ontwikkeling,waarbij uit ingewikkelder gebouwde organismen, eenvoudig gebouwde organismen ontstaan. (0 punten) Waarde: 1 punten Natuurlijk selectie door natuurlijke selectie: Zet de zinnen in de juiste volgorde 1. b: Individuen met een betere aanpassing aan het milieu hebben een grotere overlevingskans. 2. a: Van individuen met een gunstig genotype zullen meer nakomelingen in leven blijven en zich voortplanten dan van individuen met een minder gunstig genotype. 3. c: Soorten veranderen als door natuurlijke selectie de mutanten blijven voortbestaan en individuen van de oorspronkelijk vorm uitsterven. Waarde: 1 punten Kan een individu evolueren? Ja Nee Weetikniet Waarde: 1 punten Kan een populatie evolueren? Ja NeeWeetikniet Waarde: 1 punten Pagina 80
82 Over dit lesmateriaal Colofon Auteurs Ren Kolsteren ; Rik van Schaaik Laatst gewijzigd 17 juni 2014 om 14:23 Licentie Dit lesmateriaal is gepubliceerd onder de Creative Commons Naamsvermelding 3.0 Nederlands licentie. Dit houdt in dat je onder de voorwaarde van naamsvermelding vrij bent om: het werk te delen - te kopiëren, te verspreiden en door te geven via elk medium of bestandsformaat het werk te bewerken - te remixen, te veranderen en afgeleide werken te maken voor alle doeleinden, inclusief commerciële doeleinden. Meer informatie over de CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Aanvullende informatie over dit lesmateriaal Van dit lesmateriaal is de volgende aanvullende informatie beschikbaar: Leerniveau HAVO 4; HAVO 5; Leerinhoud en doelen Reproductie en evolutie; Biologie; Eindgebruiker leerling/student Moeilijkheidsgraad gemiddeld Studiebelasting 6 uur en 0 minuten Trefwoorden discussie, evolutie, evolutietheorie Bronnen Bron Type Het grote uitsterven Link De opkomst van de Zoogdieren Link De Zoogdieren nemen het over Link Het natuurlijke selectie spel Link Pagina 81
THEMA 5 BOEK 4 ORDENING EN EVOLUTIE. Biologie HAVO Drs. L. Grotenbreg
THEMA 5 BOEK 4 ORDENING EN EVOLUTIE Biologie HAVO Drs. L. Grotenbreg Basisstof 6 EVOLUTIE OVERTUIGINGEN TOT 1859 Ontstaan van het leven op aarde volgens de theorie van de schepping (Creationisme) Ontstaan
Nadere informatieEvolutie: De ontwikkeling van het leven op aarde waarbij soorten ontstaan, veranderen en/of verdwijnen.
Evolutie: De ontwikkeling van het leven op aarde waarbij soorten ontstaan, veranderen en/of verdwijnen. Evolutietheorie: Vanaf de 18 de eeuw. Het is niet te bewijzen, maar er zijn genoeg argumenten die
Nadere informatieGENETICA EN EVOLUTIE. Pearson Basisboek biologie VWO Hoofdstuk 3 Linda Grotenbreg (MSc.)
GENETICA EN EVOLUTIE Pearson Basisboek biologie VWO Hoofdstuk 3 Linda Grotenbreg (MSc.) Evolutie GENETICA EN EVOLUTIE Overtuigingen over het onstaan van het leven tot 1859 Ontstaan van het leven op aarde
Nadere informatieMitose is een ander woord voor gewone celdeling. Door gewone celdeling blijft het aantal chromosomen in lichaamscellen gelijk (46 chromosomen).
Samenvatting door M. 1493 woorden 28 februari 2014 5 5 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Genotype en fenotype Veel eigenschappen zijne erfelijk. Je hebt deze eigenschappen geërfd van
Nadere informatieEvolutie. Tommie Van Moorsel. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/68381
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Tommie Van Moorsel 05 februari 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/68381 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieEvolutie vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 23 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/63374 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieAntwoorden door een scholier 1825 woorden 28 februari keer beoordeeld
Antwoorden door een scholier 1825 woorden 28 februari 2005 6 511 keer beoordeeld Vak Biologie Biologie Thema 5 Opdracht 1 1. Het uiterlijk is een fenotype van een organisme. 2. Alle erfelijke informatie
Nadere informatieDino's. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres DigilessenPO 06 December 2012 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/40935 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatiePaleontologie, de studie van fossielen die gebruikt wordt om een beeld te krijgen over de geschiedenis van het leven op aarde.
Paleontologie, de studie van fossielen die gebruikt wordt om een beeld te krijgen over de geschiedenis van het leven op aarde. Fig. 22-3 Verschillende aardlagen, Ontstaan in verschillende tijden Jongere
Nadere informatieDE APPEL VALT NIET VER VAN DE BOOM
BIG BANG EVOLUTIE ERFELIJKHEID DE APPEL VALT NIET VER VAN DE BOOM Erfelijkheid en evolutie DE APPEL VALT NIET VER VAN DE BOOM Doelstellingen Algemeen. Wetenschappelijk onderbouwde argumenten voor biologische
Nadere informatieMonohybride en dihybride kruisingen vmbo-kgt34
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 19 July 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/63372 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieCeldeling vmbo-kgt12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 14 July 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62460 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieErfelijke eigenschappen vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/63370
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 23 december 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/63370 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van
Nadere informatieJongetje of meisje? hv12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 24 October 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62534 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieBouw van een cel vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/73566
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 19 december 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/73566 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieEvolutie. Basisstof 4 thema 5
Evolutie Basisstof 4 thema 5 Wat is evolutie? Planten en dieren zijn in de loop van een hele lange tijd stapje voor stapje ontstaan door het proces dat we evolutie noemen. Een zwaar bestaan eerste verschijnsel:
Nadere informatie2 Voortplanten met organen Bouw en werking van geslachtsorganen Werking van geslachtshormonen Afsluiting 31
Inhoud Voorwoord 5 Inleiding 6 1 Voortplanten van genen 9 1.1 Genetica 9 1.2 Kruisingen 13 1.3 Crossing-over en mutatie 16 1.4 Erfelijkheid en praktijk 17 1.5 Inteelt en inteeltdepressie 21 1.6 Afsluiting
Nadere informatieBoek 4 Thema 5 Ordening en Evolutie
1 Boek 4 Thema 5 Ordening en Evolutie Doelstelling 1 Je moet de organismen kunnen indelen in vier rijken en van elk rijk de kenmerken kunnen noemen. Het rijk van de bacteriën. Eencellig; celgrootte 1 10
Nadere informatieLamarck. oudste jaarlagen ongewervelden, pas later gewervelden soorten langzaam veranderen nieuwe ontstaan
Evolutietheorie Creationisme Lamarck Jean-Baptiste de Lamarck (1744-1829) was één van de eersten die een wetenschappelijke hypothese opstelde over biologische evolutie. Zijn opvatting over de overerving
Nadere informatieAntigenen en antistoffen vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 23 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/63375 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieVerzet tegen kinderarbeid hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 19 October 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/61327 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieNaut, Thema 2; Planten en dieren
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Paula Klijnstra 07 december 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/92832 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieDierenrijk. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres E i Kiwijs 06 September 2011 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/32475 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieEvolutie / biodiversiteit
Evolutie / biodiversiteit Cursus Natuurgids Overzicht van de les: o Evolutietheorie o Bewijzen voor de evolutietheorie o Ontstaan van soorten o Biodiversiteit 2 1 3 Oude opvatting: creationisme alles bestaat
Nadere informatieBiotechnologie vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 20 December 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/73574 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieVoedselweb en -keten vmbo-kgt12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62467
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 15 juli 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62467 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieinfprg03dt practicumopdracht 4
infprg03dt practicumopdracht 4 W. Oele 31 augustus 2008 1 Evolutie Het volgende citaat komt letterlijk van Wikipedia: Met evolutietheorie (soms ook wel evolutieleer genoemd) wordt de wetenschappelijke
Nadere informatieLevenskenmerken vmbo-b34
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 19 december 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/73565 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van
Nadere informatieVan cel tot organisme vmbo-b12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62357
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 09 juni 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62357 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieDetermineren vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 20 December 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/73575 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieVoetafdruk vmbo-kgt12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62468
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 10 juli 2017 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/62468 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieNaut, Thema 2; Planten en dieren
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Paula Klijnstra 07 December 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/92832 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieVan cel tot organisme hv12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62551
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 25 oktober 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62551 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieOrdening Dieren - B 2
Ordening Dieren - B 2 Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres siri Muilenburg 29 September 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/66750 Dit lesmateriaal is
Nadere informatieGroei en leven: Charles Darwin en de evolutietheorie
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Femke Pieko 24 May 2015 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/49666 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieThema 1: de vier rijken
Auteur Eddy Raaijmakers Laatst gewijzigd 15 September 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/85139 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van
Nadere informatieLuisteren en kijken - Lichaamstaal vmbo-kgt34
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 23 August 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/74616 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieFictie - Strips vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/74517
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 24 augustus 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/74517 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieSpreken - Probleem oplossen vmbo-kgt34
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 12 juli 2017 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/74571 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieVoetafdruk hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 12 October 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62170 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieJongetje of meisje? vmbo-kgt12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 July 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62461 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieVoorbeelden organel: celkern, vacuole, mitochondriën en endoplasmatisch rediculum.
Samenvatting door S. 1531 woorden 1 mei 2015 6.3 25 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Paragraaf 1. De levende natuur wordt ingedeeld in 3 domeinen: Bacteriën Archea Eukaryoten Bacteriën
Nadere informatie1. Fossielen, dood of levend?
1. Fossielen, dood of levend? Op veel plaatsen op aarde kun je fossielen vinden. Deze oeroude overblijfselen van organismen vertellen een deel van het levensverhaal van de aarde. Soms worden er planten
Nadere informatieLevend-dood-levenloos hv12. Auteur Kunskapsskolan. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Auteur Kunskapsskolan 19 february 2018 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/106264 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs
Nadere informatieBouw van een cel vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/63309
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 23 december 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/63309 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieSamenvatting door F woorden 3 juni keer beoordeeld. Biologie voor jou
Samenvatting door F. 1187 woorden 3 juni 2012 7 18 keer beoordeeld Vak Methode Biologie Biologie voor jou Basisstof 1: Ordening in vier rijken Rijken(indelingscriteria): - Bacteriën - Schimmels - Planten
Nadere informatieVoedselweb en -keten vmbo-b12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 09 June 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62387 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein. Wikiwijsleermiddelenplein
Nadere informatieExtra: Brandwonden hv12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 25 October 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/76147 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatie3 h3. geslachtscellen maken? CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur Its Academy Laatst gewijzigd Licentie Webadres 08 may 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/51181 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieVincent van gogh. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres DigilessenPO 06 december 2012 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/41036 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieWetenschap hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61310 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieDe patriotten hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 16 September 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/61319 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatie1. Fossielen, dood of levend?
1. Fossielen, dood of levend? Op veel plaatsen op aarde kun je fossielen vinden. Deze oeroude overblijfselen van organismen vertellen een deel van het levensverhaal van de aarde. Soms worden er planten
Nadere informatieSeksualiteit en voortplanting vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 13 July 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/73617 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieDetermineren vmbo-b12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62395
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 07 juni 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/62395 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieOnderdelen van de cel
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Kevin Koorda 31 january 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/71664 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieGenetica. Marvin Tersluijsen. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Marvin Tersluijsen 08 April 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/74428 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieLevenscyclus dieren vmbo-b12
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 11 januari 2018 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62394 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieRebus maken. Marjolijn Feddema. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Marjolijn Feddema 02 November 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/67971 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs
Nadere informatieDarwin en de evolutieleer
Darwin en de evolutieleer Joost Raeymaekers science4fun - 16 oktober 2009 Wie was Charles Darwin? - Een echte Engelsman uit de vorige eeuw (geboren in 1809) - Wetenschapper - Studeerde biologie, de leer
Nadere informatieSpreken op Niveau. Bas Lanters ; rob sanders. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteurs Laatst gewijzigd Licentie Webadres Bas Lanters ; rob sanders 13 June 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/72529 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieDetermineren vmbo-kgt12
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 10 juli 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62476 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieGouden eeuw hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/61313
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 21 september 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/61313 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van
Nadere informatieGrammatica - Tijden h3. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/80809
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 06 december 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/80809 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieSoorten bronnen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 03 October 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62210 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieGrafieken aflezen. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 25 june 2019 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/57079 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieDe maan. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres DigilessenPO 19 September 2013 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/41890 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieVincent van Gogh. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/41036
Auteur DigilessenPO Laatst gewijzigd 06 december 2012 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/41036 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieDe mammoetjacht hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 03 October 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62212 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieVerspreiding Christendom hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 15 December 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62218 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieVerschillende eters vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/73578
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 21 April 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/73578 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein. Wikiwijsleermiddelenplein
Nadere informatieDetermineren vmbo-kgt12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62476
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 28 februari 2017 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/62476 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieVoetafdruk hv12. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. http://maken.wikiwijs.nl/52457
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 31 May 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/52457 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieSchrijven - Activerende tekst vmbo-kgt34
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 13 september 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/74620 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van
Nadere informatieSom- en verschilgrafiek
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 02 may 2019 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/57081 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieHindoeïsme: kastenstelsel vmbo12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 05 August 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/77306 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieSamenvatting Biologie Thema 5 Erfelijkheid en Evolutie
Samenvatting Biologie Erfelijkheid en Evolutie Samenvatting door een scholier 1888 woorden 16 juni 2016 6,5 5 keer beoordeeld Vak Biologie Basisstof 1 De zichtbare eigenschappen (het uiterlijk) van een
Nadere informatieDiagnostische toets module 3. Udens College h/v. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Diagnostische toets module 3 Auteur Udens College h/v Laatst gewijzigd Licentie Webadres 18 September 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/85519 Dit lesmateriaal is gemaakt
Nadere informatieLiteratuur - Boekverslag2 vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/76923
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 30 augustus 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/76923 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieGrammatica - Telwoorden vmbo-kgt34
banner Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 13 september 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/74598 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs
Nadere informatieOngeslachtelijke voortplanting vmbo-b34
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres VO-content 12 juli 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/73623 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieOrdening - Vmbo GTL derde Klas
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Pim van Barneveld 09 June 2014 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/49254 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatiePresentatie over de Oudheid. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur Rens Breden Laatst gewijzigd Licentie Webadres 16 January 2017 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/82181 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatiePlanten en hun omgeving vmbo-b34. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 20 December 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/73584 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieH. DNA-vingerafdrukken. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteurs Its Academy Laatst gewijzigd Licentie Webadres 08 May 2015 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/40624 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van
Nadere informatieExtra: Voortplanting hv12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 24 October 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/79063 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieVerschillende eters vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 23 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/63321 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieLezen - Moeilijke woorden in de krant vmbo-kgt34
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 12 juli 2017 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/76948 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieRelaties tussen organismen vmbo-kgt34. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 08 April 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/63327 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijsleermiddelenplein.
Nadere informatieOnderdelen van de cel
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Kevin Koorda 31 January 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/71664 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieEvolutie vmbo-kgt12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62462
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 juli 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/62462 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieLes 1: Soorten bronnen. Jantine van der Weiden. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.
Auteur Jantine van der Weiden Laatst Licentiegewijzigd Webadres CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/106799 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieHoe stierf Ötzi? hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 16 January 2017 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie http://maken.wikiwijs.nl/62209 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieEvolutie, wat is dat nu feitelijk?!
Evolutie, wat is dat nu feitelijk?! Heb je je wel eens afgevraagd waarom er zo veel verschillende soorten vlinders, vogels of vissen zijn? Waarom is er niet gewoon één soort van die dieren? Er is toch
Nadere informatieHunebedden hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie.
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 15 December 2016 Licentie CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie Webadres http://maken.wikiwijs.nl/62213 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieMicroscoop vmbo-b12. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62356
Auteur VO-content Laatst gewijzigd 03 juli 2017 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/62356 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet. Wikiwijs
Nadere informatieWebquest Beroepen en Opleidingen
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Charlotte van Crugten 22 november 2011 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/33328 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken
Nadere informatieEenheden lengtematen. Miranda de Haan. CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/77026
Auteur Laatst gewijzigd Licentie Webadres Miranda de Haan 13 mei 2016 CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/77026 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs Maken van Kennisnet.
Nadere informatieRomeinen wonen hv123. CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie. https://maken.wikiwijs.nl/62220
Auteur VO-content Laatst gewijzigd Licentie Webadres 03 oktober 2016 CC Naamsvermelding-GelijkDelen 3.0 Nederland licentie https://maken.wikiwijs.nl/62220 Dit lesmateriaal is gemaakt met Wikiwijs van Kennisnet.
Nadere informatieEvolutie en creationisme
Auteurs Melissa van Zon - Cunningham ; Saro Lozano Parra Laatst gewijzigd 25 mei 2016 Licentie CC Naamsvermelding 3.0 Nederland licentie Webadres https://maken.wikiwijs.nl/76826 Dit lesmateriaal is gemaakt
Nadere informatie