Monument: Stellendam, Sluizen stormvloedkering

Transcriptie

1 Monument: Stellendam, Sluizen stormvloedkering REGISTER Monumentnummer Identificatienummer Basisregistratie Provincie Gemeente Plaats Straat/huisnummer Postcode Zuid-Holland Goeree-Overflakkee en Hellevoetsluis Stellendam Haringvlietplein 1 (bij) 3251 LD Kadastrale aanduiding Hellevoetsluis A 2803 Goedereede C 560 Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte omschrijving Complexonderdeel van complex [naam of complexnummer] Uitwateringssluizen, stormvloedkering, met verkeersweg

2 KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of kunstenaar; De sluizen in de Haringvlietdam zijn een exemplarisch onderdeel van een veel groter ensemble van waterbouwkundige werken ter beteugeling en regulering van zee-invloeden en rivierwateruitstroming in het kader van het Deltaplan. De sluizen zijn een waterbouwkundig kunstwerk dat tot stand kwam door constructie in een speciaal voor dit doel gerealiseerd poldertje op de bodem van een zeegat en het geheel onder toepassing van door hydrodynamische modellen en/of technologische experimenten verkregen kennis. De constructie geldt ook mondiaal als een markant voorbeeld van bijzondere Nederlandse innovatieve waterbouwkunde. De sluizen zijn als onderdeel van de Haringvlietdam een indirecte herinnering aan en als direct voortvloeisel uit de Watersnoodramp van De sluizen zijn van belang voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek Als voorbeeld van een grootschalig, op basis van gewapend betonnen pijlers en van vertikaal scharnierende, stalen deuren gebouwde, doserende uitwateringssluis en zeewaterkering. Hier moest worden vormgegeven aan een zeer complexe opgave, zowel in programma, techniek en uitvoering. De sluizen getuigen van de visionaire aanpak van waterstaatkundige problematiek in ons land.

3 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; 4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarde 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie tot de onderlinge historisch-ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het De vorm van de sluizen komt voort uit de constructievereisten, die robuust zijn gestileerd als uitdrukking van veiligheid. De sluizen vormen samen met de overige onderdelen van de Haringvlietdam een essentieel element binnende Deltawerken, die zijn ontworpen en uitgevoerd in een periode van ongeveer 50 jaar en die ten doel hadden de veiligheid en ontsluiting van het zuidwestelijk deel van Nederland te waarborgen. Het ensemble laat zich het duidelijkst herkennen in de samenhang met het bedieningsgebouw en de grote schutsluis ten zuiden van de reeks van 17 uitwateringssluizen en in de dammen, die ter weerszijden hiervan de verbinding vormen met de aangrenzende (vroegere) eilanden. De beeldbepalende betekenis ligt vooral in de fysieke scheiding van zee en binnenwateren en de verkorting van de kustlijn, als verbinding tussen de Zuid-Hollandse eilanden en als vergroting van het gevoel van veiligheid. De sluizen vormen een integraal onderdeel van de totale aanleg, oeverinrichting toegangswegen, recreatieve voorzieningen etc.

4 object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; 2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. De samenstellende gebouwde elementen zijn alle nog gaaf en herkenbaar. Ook in de verre toekomst zal de oorspronkelijke functie naar verwachting gehandhaafd blijven. De sluizen zijn met de in de nabije omgeving en grotendeels in dezelfde periode tot stand gebrachte, dam en bijbehorende ruimtelijke structuren en elementen nog vrijwel volledig gaaf. V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; Het hier toegepaste keersysteem is zeldzaam in technisch opzicht en naar de schaal waarin het is uitgevoerd en de constructietechniek op basis van nieuwe rekenmethodes. 2. uitzonderlijk belang Door de schaal van het complex is hier -ook

5 van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten. mondiaal- sprake van een uniek waterbouwkundig ensemble met innovatieve waarde. Onderdelen zonder monumentale waarde: - Exterieur - Interieur Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. De Deltawerken staan in de internationale Top 10 Feats of Engineering : Overige KENNIS: FEITENVERZAMELING Oorspronkelijke functie Weg- en waterbouwkundige werken, Waterkering en doorlaat, uitwateringssluis en stormvloedkering Typologie Huidige functie (met jaartal) Uitwateringssluizen Stormvloedkering Uitwateringssluizen. Waarneming 2012; sinds 1966 / Naam object Haringvlietsluizen / Haringvlietdam. Stijl/stroming??? Bouwtijd (ook de planfase) (ontwerp); (polder/bouwput); (bouwtijd); (aansluitende dammen) Architect(en)/ontwerper(s) Rijkswaterstaat, Deltacommissie; Directie Deltawerken-Noord ( ); Directie Afsluitingswerken ( ) Uitvoerder (aannemer NV NESTUM (NV Nederlandse Sluis- en Tunnelbouw e.d.) Maatschappij) Opdrachtgever Idem Rijkswaterstaat Exterieur Ruim 1 km lange reeks van 17, ongeveer 56,50 meter brede, geschakelde uitwateringssluizen met keerdeuren

6 tegen hoog zeewater en het geheel voorzien van een op de constructie aangelegde verkeersweg. De eigenlijke uitwateringssluizen bestaan uit 17 doorlaten tussen 18 zware gewapend betonnen pijlers (of hoofden) en met hiertussen twee x 17 vertikaal scharnierende, kerende sluisdeuren (zogenoemde segmentschuiven). Er zijn namelijk schuiven aan zeeen aan rivierzijde aangebracht. De totale lengte van het sluizencomplex bedraagt m. De hoofden aan de twee einden van het complex zijn iets anders vormgegeven dan de overige. Ze omvatten een opslagen werkruimte en ook een tunneltje dat onder de verkeersweg doorgaat. Het wegdek, inclusief een baan voor langzaam verkeer aan de rivierzijde en een voetpad aan de zeezijde, is 22 m breed (2 x 3.20 m + 4,50 m + 1 m, van elkaar gescheiden door vangrails). De pijlers zijn in principe beloopbaar en omvatten ook een ijzeren trap om een lager niveau te bezoeken. De totale constructie is gefundeerd op ca gewapend betonnen palen en een ruim 80 m brede, gewapend betonnen grondplaat die tevens als vlak voor de afvoer van het rivierwater en als vloer voor de deuren dient. De hoofden zijn vanaf de betonvloer ca m hoog en reiken tot m + NAP. Ze meten tot 6 m + NAP ongeveer 50 x 15 m; dan verjongen ze zich in het middelste deel naar 50 x 5 m. De pijlers bezitten hierbuiten een uitbouw die het bewegingsmechanisme voor de schuiven herbergt. Aan de rivierzijde zijn de pijlers voorzien van een spits toelopende uitbouw met hierop een ijzeren balustrade en iets hoger van een balkon, eveneens met balustrade. De ook onder het wateroppervlak doorlopende spits dient om schade door (kruiend) ijs te minimaliseren. Aan de zoute zeezijde is dit niet nodig en rijzen de pijlers recht uit het water, met een bordes op zo n 10,50 m hoogte. De verjonging van de pijlers is bestemd voor het aan weerszijden ervan opleggen van zogenoemde nablaliggers (een nabla is een delta op zijn punt). De driehoekige nablaliggers zijn uitgevoerd in voorgespannen gewapend beton en zijn binnen de grote driehoek versterkt met een omgekeerde kleinere driehoek. Ze werden ter plaatse in serie vervaardigd en met behulp van een portaalkraan op hun plaats gebracht. De driehoeken zijn zowel bestemd om scharnieren voor de deuren te bevestigen als om het wegdek over de kering te dragen. Er liggen steeds twee nablaliggers op een hoofd één aan elke kant- en hiertussen bevinden zich nog 22 exemplaren. De ruimte tussen de dus in totaal 24 segmenten is opgevuld met beton en door middel van stalen kabels staat het geheel zodanig onder trekspanning dat iedere overspanning zelfdragend is. Na deze samenvoeging van de elementen is in feite een reeks driehoekige kokers ontstaan. Omdat de waterkering ook als brug fungeert, is de constructie typologisch ook als kokerliggerbrug te benoemen.

7 Per deur zijn er vier scharnierpunten aan de koker bevestigd, die alle met een gevorkte drager zijn uitgerust. In de pijlers zijn per segmentdeur twee hydraulisch werkende bewegingsmechanismen gemonteerd. Hiermee kunnen de segmentdeuren worden opgehaald en neergelaten met behulp van zogenoemde plunjercilinders. Deze worden op hun beurt aangestuurd door elektromotoren. De 17 (dubbelwandige) deuren aan de zeezijde en aan de rivierzijde zijn in essentie gelijk, maar die aan de zeezijde reiken twee meter lager (resp. 3 m + NAP en 5 m + NAP). Er is rekening gehouden met vrij langdurige, hoge rivierwaterstanden. De deuren aan de zeezijde sluiten met naar buiten gerichte hoek aan op de betonnen drempel van de sluizen, terwijl die aan de rivierzijde juist naar de rivierzijde hellen. De segmentdeuren bestaan uit gebogen (al dan niet dubbele) platen die met behulp van een horizontale as kunnen worden bewogen. De naam verwijst naar het boogsegment van een cirkel waaruit de deur bestaat. De deuren zijn door middel van armen met de assen verbonden. Het deurtype is in het begin van de 20 ste eeuw uitgevonden door de Duitse hoogleraar ir. G. Krey. gebouw, constructietechniek Interieur (indeling) interieur, techniek en materialen Gewapend beton Staal Binnen de gewapend betonnen Nablaliggers en tussen de opeenvolgende pijlers is een doorgaande verbinding uitgespaard die ruimte biedt voor een enkelzijdige, betonnen loopbrug ten dienste van het onderhoud van aanwezige mechanica en machinerieën. De toegangen vanuit de pijlers zijn min of meer rond; de wanden van de gang hebben een trechtervormig schuin beloop. De lager dan de loopbrug opgestelde apparatuur omvat o.m. elektromotoren en cilinders; deze zijn vanaf de loopbrug bereikbaar via ijzeren trappen. Gewapend beton Staal Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument Groen erfgoed: beplanting Stedenbouwkundige De sluizen zijn onderdeel van de Haringvlietdam die de

8 ligging, situering verbinding vormt tussen de beide (vroegere) eilanden Voorne-Putten (noord) en Goeree-Overflakkee (zuid). De dam is de afsluiting in geval van stormvloed van het Haringvliet, het zeegat waarlangs driekwart van het water van de rivieren Rijn en Maas wordt afgevoerd. Archeologische relevantie ondergrond Geschiedenis De Watersnoodramp van 1 februari 1953 was de directe aanleiding voor het ter hand nemen van de zogenoemde Deltawerken. De werken bestonden in het bijzonder uit afsluiting van de zeegaten in het zuidwesten het land en uit verkorting van de te verdedigen kustlijn en in het verlengde hiervan uit voorzieningen om de afvoer van rivierwater en invloed van zeewater te reguleren. Verder ging het om ontsluiting van de eilanden in dit gebied door nieuwe infrastructuur en om verbetering van de agrarische toestand door ruilverkaveling. Er waren in 1953 al enige voorbereidingen getroffen en zelfs al werken afgerond, maar de ramp zette de zaken op scherp. Zo is in 1951/52 het plan gemaakt om tot afsluiting van het Haringvliet te komen met een dam, onder gebruikmaking van een systeem van uitwateringssluizen voor de lossing van het water van de Rijn en de Maas. De sluizen werden als eerste geconstrueerd en er is hiertoe een minipolder tot stand gebracht in de mond van het Haringvliet tussen Hellevoetsluis (op Voorne- Putten) en Stellendam (op Goeree-Overflakkee). Het poldertje bestond uit een bijna rechthoekig, door een zware dijk omgeven, droog gemaakt werkeiland van ca x 560 m dat in de periode tot stand kwam. Hierbinnen zijn in de jaren de uitwateringssluizen gebouwd, waarna het eiland weer is opgeruimd. Vervolgens -maar deels parallel met deze werken- zijn de schutsluis bij Stellendam (1969) en twee dammen die de uitwateringssluizen met de beide voormalige eilanden verbinden aangelegd ( ). Er zijn op ruime schaal proefnemingen gedaan voor de afsluiting van het Haringvliet en voor de mechanische aspecten hiervan bij de Waterloopkundige Laboratoria te Delft en in Voorst (NOP) en bij TNO Delft, Afdeling Werktuigkundige constructie. Al voordat het Deltaplan tot uitvoering kwam en ook nog vóór de watersnoodramp van februari heeft ir. J. van Veen uitgewerkte voorstellen gepresenteerd om de in zijn ogen te zwakke kustverdediging in het zuidwestelijk deel van ons land aan te pakken door middel van een kustverkorting. Zijn plannen omvatten ook de constructie van een dam met uitwateringssluizen

9 in het Haringvliet. Van Veen die een deel van dit werk publiceerde onder het pseudoniem 'dr. Cassandra', wordt hierom dan ook wel beschouwd als geestelijk vader van de Deltawerken. De afsluitende dammen aan de noord- en zuidzijde van de uitwateringssluizen zijn kort na de sluizen tot stand gebracht door middel van stortbedden van keien die met behulp van kabelbanen op hoogte zijn gebracht en die vervolgens zeewaardig werden bekleed. Roerende objecten van belang voor het gebouw Relevante wijzigingen 1956 : eerste zinkstukken bouwput 1957: bouwput voltooid 1958: start sluisvloer ; heien, bouw pijlers / hoofden : plaatsing nablaliggers 1962: start aanleg machinekamers in pijlers : plaatsing segmentschuiven : aanleg dammen 1970/1971: oplevering. Bezocht Overige Frits Niemeijer (november 2012), buiten. Vanaf het begin van de 21 ste eeuw is gediscussieerd over het zogenoemde kierbesluit -een voorstel de sluizen aan te passen en de zeewering ook bij vloed beperkt open te zetten voor ecologische doeleinden, met name om de barrière die de waterkering is voor trekvissen op te heffen. Het voornaamste bezwaar is het risico van extra zoutbelasting van de eilanden. In 2012 heeft het kabinet besloten het kierbesluit dat ook in Europees verdrag voorkomt- gefaseerd zal worden uitgevoerd om het eventueel tussentijds te kunnen bijsturen. Rond 2010 heeft conservering plaatsgevonden van de schuiven van de kering. KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur,

10 documentatie, websites Nr. 1 Nr. 2 Nr. 3 Nr. 4 Nr. 5 Nr. 6 Nr. 7 Nr. 8 Nr. 9 Nr. 10 Nr. 11 Nr. 12 Nr. 13 Nr. 14 Nr. 15 Nr. 16 Nr. 17 Nr. 18 Nr. 19 Interviews bewoners, gebruikers Driemaandelijks bericht Deltawerken. Nr. 1, augustus 1957 t/m nr. 60. Diverse artikelen en berichten. jks+deltawerken H.B. Miserus: Inventaris van het Archief van de Delta- Commissie Z.p.,1975: Archief Deltacommissie G.J. Arends: Sluizen en Stuwen; De ontwikkeling van de sluis- en stuwbouw in Nederland tot Delft, omdate= &todate= &displayMode=1&collectionId=3 Fotograaf Aart Klein: De afsluiting van het Haringvliet 1971; Deel 1 van de documentatiereeks Bouwen en Baggeren. Een uitgave van het maandblad Weg- en Waterbouw: -efb f2-8fd76c6ac57b/ Persbericht Rijkswaterstaat: Kierbesluit ichten/2011/juni2011/kabinet_voert_kierbesluit_uit_sluiz en_in_haringvliet_ook_bij_vloed_op_een_kier.aspx Biografie van Johan van Veen ( ) (Historici.nl) N/lemmata/bwn5/veen Wederopbouwdatabank Infrawiki: Kokerliggerbrug iew=article&id=754:kokerliggerbrug&catid=37:begrippen &Itemid=165 The realization and function of the Northern basin of the Delta Project. The Hague, repository.tudelft.nl/.../14- The_realization_and_function_of_the_northern_basin_of_ the_delta_project.pdf J.R. Hoogland Ingenieur van den Waterstaat; Geschiedenis van de organisatie van de Rijkswaterstaat en zijn managers. Heerenveen,

11