Monument: Zaltbommel, Witte Watertoren

Transcriptie

1 Monument: Zaltbommel, Witte Watertoren REGISTER Monumentnummer Identificatienummer Basisregistratie Provincie Gelderland Gemeente Zaltbommel Plaats Zaltbommel Straat/huisnummer Steenweg 90 Postcode 5301 MZ Kadastrale aanduiding Zaltbommel L 1573 Datum inschrijving in register beschermde monumenten Datum, deel en nummer van inschrijving in openbare registers Aanduiding of korte watertoren omschrijving Complexonderdeel van n.v.t. complex [naam of complexnummer]

2 KENNIS: WAARDERING I Cultuurhistorische waarde: belang van het object/complex 1. als bijzondere uitdrukking van (een) culturele, sociaaleconomische en/of bestuurlijke/beleidsma tige en/of geestelijke ontwikkeling(en); 2. als bijzondere uitdrukking van (een) geografische, landschappelijke en/of historisch-ruimtelijke ontwikkeling; 3. als bijzondere uitdrukking van (een) technische en/of typologische ontwikkeling(en); 4. wegens innovatieve waarde of pionierskarakter; 5. wegens bijzondere herinneringswaarde. II Architectuur- en kunsthistorische waarde: (bijzonder) belang van het object/complex 1. voor de geschiedenis van de architectuur en/of bouwtechniek; 2. voor het oeuvre van een bouwmeester, architect, ingenieur of De witte watertoren is een symbool van de centrale drinkwatervoorziening, zijnde een gebouwd en herkenbaar exponent van een bijzondere, grotendeels ondergrondse infrastructuur van onze geïndustrialiseerde en hoogontwikkelde samenleving. De toepassing van drie reservoirs getuigt van ver doorgevoerde rationalisatie van het drinkwaterbedrijf in de na-oorlogse periode (hetgeen samenvalt met bevolkingsgroei en toenemend watergebruik per hoofd van de bevolking). Opmerkelijke architectuur- en bouwhistorische waarden liggen besloten in de kenmerkende vorm van de witte watertoren, bestaande uit een combinatie van cilinder en kegel alsook in de toegepaste bouwtechniek waar gebruik is gemaakt van voorgespannen beton en gewapend beton en van glijbekisting. Het monument heeft vlakbodemreservoirs van beton en een betonnen schacht met een uitkraging. Het buitenoppervlak van de toren is niet afgewerkt. Architectingenieurs H. Brouwer ( ) en T.T. Deurvorst (-) bouwden de witte watertoren met een hoogte van meter in een uiterst praktische architectonische vorm, een enorme waterbeker,

3 kunstenaar; 3. wegens de hoogwaardige esthetische kwaliteiten van het ontwerp; 4. wegens het bijzondere materiaalgebruik, de ornamentiek en/of monumentale kunst; 5. wegens de bijzondere samenhang tussen exterieur en interieur(onderdelen). III Situationele en ensemblewaarde 1. betekenis van het object als essentieel (cultuurhistorisch, functioneel en/of architectuurhistorisch en visueel) onderdeel van een complex; 2. a. bijzondere, beeldbepalende betekenis van het object voor het aanzien van zijn omgeving; b. bijzondere betekenis van het complex voor het aanzien van zijn omgeving, wijk, stad of streek; 3. a. bijzondere betekenis van het complex wegens de hoogwaardige kwaliteit van de bebouwing in relatie De architecten wisten dit ontwerp sober en doelmatig te realiseren in een voor de ontstaanstijd nieuwe vormgeving waarin esthetiek en functionaliteit harmonieus samengaan. De witte watertoren heeft dankzij de materialisatie en de elementaire architectonische hoofdvormen een opmerkelijk evenwichtige compositie die van zowel kleine als grote(re) afstand goed tot uitdrukking komt en bijzondere esthetische kwaliteiten bezit. Zo zijn de stortvoegen gemaskeerd door 1 cm teruggelegen, horizontaal lopende banden van 0.30 meter hoog, die in de huid van de watertoren zijn ingelaten; tussen de banden is een afstand van circa 3.00 meter aangehouden. Voorts is het patroon van (triplex) bekistingplaten zichtbaar, conform het voorschrift van de architecten. Dankzij consequent constructief en esthetisch gebruik van het materiaal beton in combinatie met de elementaire, sobere hoofdvormen is de witte watertoren exemplarisch voor de na de Tweede Wereldoorlog gebouwde watertorens in ons land. De architectuur van de witte watertoren is zowel elementair als functioneel en biedt een hechte samenhang tussen exterieur en interieur, tussen functie en vorm: een betonnen schacht met uitkragend reservoir. De witte watertoren ligt excentrisch ten opzichte van Zaltbommel, buiten de bebouwde kom en vormt een prominent blik-, herkennings- en oriëntatiepunt voor de stad Zaltbommel en haar directe omgeving, de Bommelerwaard.

4 tot de onderlinge historisch-ruimtelijke context en in relatie tot de daarbij behorende groenvoorzieningen, wegen, wateren, bodemgesteldheid en/of archeologie; b. bijzondere betekenis van het object wegens de wijze van verkaveling/ inrichting/ voorzieningen. IV Gaafheid en herkenbaarheid: belang van het object/complex 1. wegens de architectonische gaafheid en/of herkenbaarheid van ex- en/of interieur; 2. wegens de materiële, technische en/of constructieve gaafheid; 3. als nog goed herkenbare uitdrukking van de oorspronkelijke of een belangrijke historische functie; 4. wegens de waardevolle accumulatie van belangwekkende historische bouwen/of gebruiksfasen; 5. (van specifiek het complex) wegens de gaafheid en herkenbaarheid van het gehele ensemble van samenstellende onderdelen (hoofd- en bijgebouwen, hekwerken, tuinaanleg e.d.); 6. in relatie tot de De witte watertoren is architectonisch gaaf, zowel van buiten als van binnen, van fundament tot en met het uitzichtplateau. De herkenbaarheidsgraad van dit monument is als gevolg optimaal. De GSM-installatie bovenop de watertoren maakt geen deel uit van het oorspronkelijke ontwerp, wijkt in aard en verschijningsvorm af van het monument en verstoort de beeldwaarde. De witte watertoren is bouwkundig gaaf, zowel van buiten als van binnen en van fundament tot uitzichtplateau. Hetzelfde geldt voor de installaties, niet zijnde de GSM-installatie. Ter hoogte van het tweede reservoir zijn aan de buitenzijde van het monument verschillende sporen van herstel van het beton zichtbaar. De watertoren heeft nog steeds de oorspronkelijke functie

5 structurele en/of visuele gaafheid van de stedelijke, dorpse of landschappelijke omgeving. V Zeldzaamheid 1. belang van het object/complex wegens absolute zeldzaamheid in architectuurhistorisch, bouwtechnisch, typologisch of functioneel opzicht; 2. uitzonderlijk belang van het object/complex wegens relatieve zeldzaamheid in relatie tot één of meer van de onder I t/m III genoemde kwaliteiten. Onderdelen zonder monumentale waarde: Binnen het oeuvre van de architecten Deurvorst en Brouwer neemt de witte watertoren te Zaltbommel een bijzondere positie in vanwege de gaafheid en de gehanteerde hoofdvorm die in de na-oorlogse jaren als noviteit gold. Daarnaast is de kwaliteit van eerlijkheid vermeldenswaardig: het bouwmateriaal beton werd conform de bedoeling van de architecten in al zijn puurheid getoond en de grootte, de hoogte van de reservoirs en de constructieve opbouw komen in het uiterlijk van het monument tot uitdrukking. Drie betonnen vlakbodemreservoirs bezitten constructief-historisch belang vanwege het pionierskarakter.. De lage, bakstenen, platgedekte gebouwtjes ten westen en ten zuiden van de watertoren vertegenwoordigen niet een zodanige architectuurhistorische waarde dat inschrijving in het Register van beschermde monumenten op zijn plaats is.. Het ondergrondse buizenstelsel van de watertoren vertegenwoordigt geen monumentale waarde.. De GSM-installatie bezit geen monumentale waarde.. De lage, betonnen muurtjes ten westen, ten noorden en ten oosten van het monument zijn van ondergeschikt belang. - Exterieur - Interieur Receptiegeschiedenis, prijzen e.d. Overige

6 KENNIS: FEITEN Oorspronkelijke functie Typologie Huidige functie (met jaartal) boerderij, molen, bedrijf. nutsbedrijf. watertoren. Watertoren. Naam object Witte watertoren. Stijl/stroming Functionalisme. Bouwtijd (ook de planfase) Januari 1962 tot september Architect(en)/ontwerper(s) H. Brouwer en T.T. Deurvorst (Arnhem). Uitvoerder (aannemer Adviseur: Ingenieursbureau Oosterhoff, Tjebbes en e.d.) Barends te Arnhem. Berekening voorgespannen reservoirs: N.V. I.B.-I.S. (Ingenieurs Bureau voor Industrie Service) te s- Gravenhage. Uitvoering: I.B.C. (Internationale Bouw Compagnie) te Best. Opdrachtgever Waterleiding Maatschappij Gelderland te Velp. Interieur (indeling) Fundering met 67 Franki palen met daarop een gestorte funderingsplaat van gewapend beton (diameter m, dikte 1.50 m). Kelderruimte. Begane grond. Van beneden naar boven: reservoir 1 (450 m3), reservoir 2 (920 m3), reservoir 3 (1340 m3). Per reservoir is een inspectiebordes aangebracht. In het hart van de watertoren bevindt zich een binnenschacht (in een tijdsbestek van 254 uur uitgevoerd met glijbekisting) van 4.00 m doorsnede ten behoeve van leidingen en een lift. Aparte schacht voor een ladder die alle verdiepingen met elkaar verbindt. De lift voert tot aan het uitzichtplateau op het dak van de watertoren, vanwaar een schitterend panorama valt te bewonderen. De verankeringsconsoles, die noodzakelijk zijn wanneer ronde reservoris met kabels worden voorgespannen, zijn ter verfraaiing van het uiterlijk aan de binnenzijde van de wand geplaatst (voorspanning met Freyssinetkabels 12/5). Kunstwerken/orgels/ gedenktekens/meubels die onderdeel zijn van het monument Groen erfgoed: beplanting De watertoren staat niet op een terrein van archeologische waarde, er zijn ook geen vondsten uit de omgeving bekend. De gemeentelijke archeologische N.v.t.

7 beleidskaart geeft geen waarde voor de archeologie en dus ook geen voorschriften voor het bebouwde deel van het terrein. Geschiedenis Roerende objecten van belang voor het gebouw Relevante wijzigingen N.v.t. N.v.t. N.v.t. Bezocht Overige Michiel Verweij, Kiki Zagt en Annet Rood (allen Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed op 22 november 2012) in aanwezigheid van de heer Jan van de Kamp, medewerker van Vitens Waterbedrijf.. De watertoren te Oerebro (Zweden) diende wat betreft het exterieur als inspiratiebron van de watertoren te Zaltbommel.. De watertoren aan de Steenweg 90 te Zaltbommel is op 22 augustus 2006 aangewezen als gemeentelijk monument.. Pal ten oosten van het monument ligt de N322 (Steenweg), een drukke provinciale weg; de invoegstrook van de N322 (Steenweg) ligt vlak langs de watertoren. Aan de noordzijde loopt op enige afstand van de watertoren een drukke verkeersweg (N322 Van Heemstraweg West). Ten westen van de watertoren loopt in noord-zuidrichting een fietspad. De watertoren is via een secundaire weg (noord-zuid) ontsloten door middel van de Middelsteeg die parallel aan de Steenweg loopt. De wijdsheid van het vlakke weidegebied manifesteert zich grotendeels aan de westzijde. Op het terrein van de watertoren ligt aan de noordzijde een kleine vijver; het is niet bekend of deze vijver als overstort van de watertoren fungeert (of niet). KENNIS: BRONNEN Primaire bronnen, kaarten, literatuur, documentatie, websites Nr. 1 Z.a., Uit andermans en eigen koker Huzarenstukje van de glijbouwtechniek De watertoren van Oerebro; reservoir van 3200 ton 35 m hoog opgevijzeld in: Bouw Centraal weekblad voor het bouwwezen (1959) 14 de jaargang nr. 1, p. 15 t/m 17.

8 Nr. 2 Z.a., Paddestoelvormige watertorens in Gelderland in: Bouw Centraal weekblad voor het bouwwezen (1959) 14 de jaargang nr. 19, p Nr. 3 M.G.P.L. Spruit, De nieuwe watertoren te Zaltbommel in: Bouw Centraal weekblad voor het bouwwezen (1963) 18 de jaargang nr. 10, p. 286 t/m 288. Nr. 4 Z.a., Watertorens in Gelderland in: Bouw Centraal weekblad voor het bouwwezen (1959) 14 de jaargang nr. 24, p Nr. 5 J. Oosterhoff en J.H. Pestman, De nieuwe watertoren te Zaltbommel in: Cement maandblad gewijd aan cement en beton tevens officieel orgaan van de Betonvereniging (1964) jaargan 16, p. 698 t/m 702. Nr. 6 Kees Metz, Het gezicht van Nederland Zaltbommel, Abcoude 1993, p Nr. 7 Henk van der Veen, Watertorens in Nederland, Rotterdam 1994, p. 42, 93, Nr. 8 H. van der Veen, Watertorens in Nederland waardebepaling en selectie (PIE Rapportenreeks), Zeist 1994, p. 5 t/m 8, 11, 13 t/m 16. Nr. 9 Z.a., Bommel in bedrijf, uitgave Open Monumentendag 14 september 1996, p. 11 t/m 13. Nr. 10 Kees Metz, Architectuurgids Zaltbommel, Zaltbommel 1997, p. 9-10, 57. Nr. 11 Henk van der Veen, De beste Nederlandse watertorens waardebepaling en selectie, z.p., juni 1998 Nr. 12 Fons Brasser, Water Towers Watertorens Wassertuerme, Rotterdam 2005, p. 17, Nr. 13 Redengevende beschrijving Zaltbommel, Steenweg, Gemeente Zaltbommel Monumentenzorg, 3 pagina s, beschrijver Marinus van Dintel, januari