Auteur: Med. E.A.M. (Lisette) Bastiaansen

Transcriptie

1 Auteur: Med. E.A.M. (Lisette) Bastiaansen Functie: PhD student (Universiteit voor Humanistiek. Project title: The role of attentive involvement in student-teacher relationships. Promotor Gert Biesta) & docentstudieloopbaanbegeleider HBO (Fontys Hogeschool Communicatie) Adres: Prins Hendriklaan 16, 4905 BE Oosterhout Tel:

2 Wat is de betekenis van aandachtige betrokkenheid voor het dagelijks handelen van leraren? Aandacht biedt de kiem van een relatie, en daaruit zal een mens opstaan (Baart, 2004, p.7) Door: Lisette Bastiaansen Ook al is alom vanuit de pedagogiek als wetenschap bekend dat de relatie centraal zou moeten staan bij het pedagogisch denken en handelen van de leraar (Biesta, 2012), toch is er, merkwaardig genoeg, niet heel veel onderzoek gedaan naar hoe je een kwalitatief goede relatie opbouwt en wat de waarde en betekenis ervan kan zijn (Bastiaansen, 2016). Het binnen het onderwijs beschikbare onderzoek naar leraar leerling interactie lijkt zich vooralsnog te beperken tot de meer meetbare aspecten van interpersoonlijk leraarsgedrag en focust zich op uitkomsten in relatie tot sociaal- en/of cognitief rendement bij leerlingen en/of het voorkómen van ontwikkelings- en/of gedragsproblemen. Vanuit de zorg is echter wel - vanuit diverse invalshoeken - onderzoek gedaan naar wat er voor nodig is om een echte relatie op te bouwen, en wat deze relatie van mens tot mens dan zou kunnen behelzen. Zo stelde psychotherapeut Rogers zichzelf al in de jaren vijftig in zijn verhandeling Mens zijn de vraag wie men als mens voor de ander zou kunnen zijn (Rogers, 2012), daarbij aangevend dat het belangrijk is om echt, waarachtig en authentiek te zijn en termen als respect en genegenheid, met aanvaarding van de ander gebruikend. Ook ethica Joan Tronto (1994) benoemde al jaren geleden het hoe en waarom van het opbouwen van een goede relatie, met als centrale thema s onder andere aandachtigheid en het kijken met een menselijke blik. Meer recent zag in Nederland binnen de zorg de praktijktheoretische Presentietheorie van Baart het licht (Baart, 2011). Na jarenlang onderzoek onder pastoraal medewerkers meent Baart te kunnen concluderen welke factoren van doorslaggevend belang zijn bij het opbouwen van een aandachtig betrokken relatie. Zelf geeft Baart de volgende definitie aan presentie: Present zijn voor de ander is een praktijk waarbij de zorggever zich aandachtig en toegewijd op de ander betrekt, zo leert zien wat er bij die ander op het spel staat van verlangens tot angst en in die aansluiting daarbij gaat begrijpen wat er in de desbetreffende situatie gedaan zou kunnen worden en wie hij of zij daarbij voor de ander kan zijn. Wat gedaan kan worden, wordt dan ook gedaan. Een manier van doen, die

3 slechts verwezenlijkt kan worden met gevoel voor subtiliteit, vakmanschap, praktische wijsheid en liefdevolle trouw (Baart, Etudes in presentie, 2004, p ). Baart benadrukt dat bij presentie de volgorde waarin de handelingen plaatsvinden essentieel is. Allereerst dient op intense wijze een betrekking aan gegaan te worden, pas daarna is iemand in staat te merken wie hij of zij voor de ander kan zijn. De relatie staat dus voorop. Een relatie die zich in het hier en nu kenmerkt door aandachtigheid, maar die ook een bestendiging kent, waarbij trouw zijn aan de ander op langere termijn doorklinkt. Presentie is vanuit zijn visie het volledig gericht zijn op de ander, waarbij je naast het feit dat er rust, ruimte en leegheid moet zijn om het contact in te gaan - de eigen belangen op dat moment ondergeschikt maakt aan de belangen van degene die tegenover je zit. Het gaat dus verder dan alleen maar luisteren, of het beschikken over empatische kwaliteiten en vaardigheden. Het betekent ook dat je in staat moet zijn om de eigen agenda te parkeren. Het betekent dat je in de hier en nu situatie aan durft, kunt en wil sluiten op het verhaal van die ander, vanuit een belangeloze loyaliteit en beschikkend over voldoende ruimte en tijd om het verhaal tot je te nemen. Aandachtige betrokkenheid en het onderwijs Volgens Baart kan de Presentietheorie evenzeer worden toegepast op het onderwijs als in de zorg. Maar wat zou deze visie op mens tot mens contact dan voor het onderwijs kunnen betekenen? Allereerst geeft waarachtige aandachtige betrokkenheid zoals geformuleerd in de Presentietheorie de leraar ruimte om te zoeken naar het goede om te doen. Aandachtigheid helpt leraren in pedagogische situaties om voorzichtig te zijn. Door letterlijk stil te staan en aandachtig in het moment te zijn creëer hij ruimte voor meer voorzichtige pedagogische keuzes en manoeuvres die daarná zullen volgen. Op die manier kun je als leraar in het hier en nu beter afstemmen op die specifieke situatie met dat specifieke kind. Waarbij je, voor je handelt, tijd hebt om je te vergewissen van wat je handeling teweeg zal brengen. Daarbij biedt aandachtige betrokkenheid de leraar ook ruimte om de eigen (voor)oordelen te onderzoeken. Daardoor maakt het hem, om in de woorden van Baart te spreken, geweldloos (Baart, 2004, p. 50). In plaats van dat er weer zo n doordrammerige leerling voor je staat die altijd wil dat er onmiddellijk geluisterd wordt, wordt het gesprek door de leraar ineens gevoerd met Maaike, die weinig tijd heeft omdat haar moeder ziek thuis is, en ze haar broertje nog uit school moet halen. Om het zo maar eens cru te stellen. Aandachtige betrokkenheid vraagt wel om iets essentieels: het durven loslaten van rolpatronen en de daarbij behorende verwachtingen. Natuurlijk blijft de leraar uiteindelijk de professional met een

4 onderwijsopdracht, maar eerst en vooral staat bij het er echt zijn voor de leerling de vraag wie de leraar als mens voor de ander kan zijn centraal. Een vraag die verder gaat dan: wat kan ik voor je doen? Een vraag die met zich meebrengt dat de leraar zijn rol als opvoeder (tijdelijk) laat varen, met alle mogelijke ongemakkelijkheden van dien. Want hoe te handelen als je ineens niet meer vanuit je positie als leraar, maar als mens gaat reageren? Waarachtig aandachtig betrokken zijn bij leerlingen vanuit Baarts visie impliceert dat je leerlingen serieus neemt, zónder dat ze iets hoeven presteren, zonder dat ze (meteen) ergens heen geleid worden, zonder dat er een pedagogische opdracht of ontwikkelingstaak op de agenda staat. Je kent een leerling waarde toe, en geeft hem of haar aandacht zonder te weten wat er wel of niet uit voort zal komen. En daarmee komen we bij de essentie. Want alleen al het feit dat je dit als leraar doet zal bij de leerling iets teweeg brengen. Buiten het feit dat het laten zien van waarachtig aandachtig betrokken gedrag mogelijk het adagium goed voorbeeld doet goed volgen in zich herbergt, zal het maken dat de mens achter de leerling tevoorschijn zal kunnen komen (Baart, 2004). De leerling zal zich gezien voelen en zich - als een gevolg daarvan - ook (eerder) zelf laten zien. En dat is ongetwijfeld van invloed op allerlei (pedagogische) onderwijsprocessen. Naast het feit dat het van invloed is op cognitieve en sociale prestaties van leerlingen zou het zo maar kunnen dat aandachtige betrokkenheid in zijn waarachtige vorm van groot belang is in relatie tot de motivatie van zowel leerlingen als leraren. Uit het weinige binnen Nederland beschikbare onderzoek naar het welbevinden van leraren komt namelijk naar voren dat er betekenisvolle verbanden te leggen zijn op het gebied van zingeving: Leraren ontlenen in sterke mate voldoening aan persoonlijke relaties met leerlingen (Roorda & Koomen, 2011; Van der Wolf, 2003), en ook van leerlingen is bekend dat ze graag als persoon gezien worden en willen ervaren dat de leraar om hen geeft (Hattie, 2015; Mark & Mulderij, 2008; Stevens, 2011; Waslander, Pater & Glebbeek, 2015). Maar ook op het gebied van actuele thema s zoals bildung en persoonsvorming lijkt aandachtige betrokkenheid cruciaal. Ontwikkeling en vorming kan immers alleen plaatsvinden in interactie met de ander (Nussbaum, 2012). Daar waar interpersoonlijke muurtjes en immunisering door echte aandacht geslecht kunnen worden, ontstaat ruimte voor een diepere verbinding. En daar waar connectedness aanwezig is, kunnen cruciale gesprekken gevoerd worden over ingewikkelde thema s. Zonder dat de ander zich in een hoek gezet voelt. Samengevat lijkt aandachtige betrokkenheid binnen het dagelijks handelen van leraren vanuit een bijna paradoxale strategie van grote betekenis te kunnen zijn. Juist door doelen los te laten kunnen ze bereikt worden. Juist door als leraar een non-directieve, liefdevolle verbonden houding aan te nemen en niet te focussen op wie de leerling moet zijn of hoe hij zich moet gedragen, kan

5 de leerling zich écht laten zien en kan vorming plaatsvinden. En door niet te focussen op instrumentele motivatietechnieken maar op elkaar, ontstaat wellicht mogelijk nieuw elan. Misschien geen nieuwe gedachten, maar wel interessant, zo stelt ook Meirieu (2016). In ieder geval gedachten die vanuit de wetenschap dat het uiteindelijk de leerling is die bepaalt of, wat en wanneer hij wil leren (Meirieu, 2016) het verder onderzoeken waard zijn. Baart, A. (2004). Aandacht. Etudes in presentie. Utrecht: Lemma. Baart, A. (2011). Een theorie van de presentie. Den Haag: Boom Lemma Uitgevers. Bastiaansen, L. (2016). Pleidooi voor geengageerde dwarsliggerij. Aandachtige betrokkenheid bij de leerling als mens in het onderwijs. Visie van thought leaders op de toekomst. Oosterhout: z.u. Biesta, G. (2012). No education without hesitation. Exploring the limits of educational relations. Philosophy of education Urbana, Illinois. Philosophy of Education Society. Hattie, J. (2015). Leren zichtbaar maken. Rotterdam: Bazalt. Mark, S. & Mulderij, K. (2008). Pedagogische sensitiviteit: aanleg of aan te leren? Tijdschrift voor orthopedagogiek, 47 (2008). P Geraadpleegd op 12 november 2015 van Meirieu, P. Pedagogiek. De plicht om weerstand te bieden. Utrecht: Uitgeverij Phronese. Nussbaum, M. (2010). Niet voor de winst. Waarom de democratie de geesteswetenschappen nodig heeft. Amsterdam: Anthos uitgevers. Rogers, C. (2012). Mens worden. Een visie op persoonlijke groei. Utrecht: Uitgeverij Bijleveld. Roorda, L. & Koomen, H. (2011). The influence of affective teacher-student relationships on students school engagement and achievement: a meta-analytic approach. Review of Educational research. December 2011, vol. 81, no. 4, pp DOI: / Tronto, J. (1994). Moral boundaries. A political argument for an ethic of care. London/New York: Routledge. Van der Wolf, K. (2003). In het hoofd van de meester. Gedragsproblemen in het onderwijs in ecologisch perspectief. Utrecht: Uitgeverij Agiel.

6 Stevens, L. (2011). Zin in Onderwijs. Antwerpen/Apeldoorn: Maklu Waslander, S., Pater, C. & Glebbeek, A. (2015) Motivatie om (Latijn) te leren. De sociale grenzen aan maatwerk, flexibilisering en gepersonaliseerd leren. Amsterdam: Kohnstamm Instituut/ Groningen: Rijksuniversiteit, vakgroep Sociologie.

7