Betekenis III: Discourse en Pragmatiek

Transcriptie

1 Betekenis III: Discourse en Pragmatiek Rick Nouwen Inleiding Taalkunde

2 Overzicht Meer over betekenis... Van op zichzelfstaande zinnen naar gestructureerde groepen zinnen, ofwel discourse Van het perspectief van de hoorder, naar de interactie tussen spreker en hoorder Van conventie naar intentie

3 Onderwerpen Samenhang in discourse (coherentie) Verwijzing in discourse (referentie / anafora) Anafora-resolutie Taalactie en Intentie

4 In het boek Hoofdstuk 21 tot en met 21.6 maar niet 21.1 Lees bovendien hoofdstuk 24, sectie Let op: er stonden een tijdje de verkeerde secties op het internet

5 If the balloons popped, the sound wouldn t be able to carry since everything would be too far away from the correct floor. A closed window would also prevent the sound from carrying, since most buildings tend to be well insulated. Since the whole operation depends on a steady flow of electricity, a break in the middle of the wire would also cause problems. Of course, the fellow could shout, but the human voice is not loud enough to carry that far. An additional problem is that a string could break on the instrument. Then there could be no accompaniment to the message. It is clear that the best situation would involve less distance. Then there would be fewer potential problems. With face to face contact, the least number of things could go wrong.

6

7 If the balloons popped, the sound wouldn t be able to carry since everything would be too far away from the correct floor. A closed window would also prevent the sound from carrying, since most buildings tend to be well insulated. Since the whole operation depends on a steady flow of electricity, a break in the middle of the wire would also cause problems. Of course, the fellow could shout, but the human voice is not loud enough to carry that far. An additional problem is that a string could break on the instrument. Then there could be no accompaniment to the message. It is clear that the best situation would involve less distance. Then there would be fewer potential problems. With face to face contact, the least number of things could go wrong.

8 A text... The procedure is actually quite simple. First you arrange things into different groups. Of course, one pile may be sufficient depending on how much there is to do. If you have to go somewhere else, due to lack of facilities that is the next step; otherwise, you are pretty well set. A mistake can be expensive. The manipulation of the appropriate mechanisms should be self-explanatory, however. At first, the whole procedure will seem complicated. Soon, however, it will become just another facet of life. (Bransford and Johnson 1972)

9 Washing clothes The procedure is actually quite simple. First you arrange things into different groups. Of course, one pile may be sufficient depending on how much there is to do. If you have to go somewhere else, due to lack of facilities that is the next step; otherwise, you are pretty well set. A mistake can be expensive. The manipulation of the appropriate mechanisms should be self-explanatory, however. At first, the whole procedure will seem complicated. Soon, however, it will become just another facet of life. (Bransford and Johnson 1972)

10 Context Interpretatie is altijd in context Onderscheid: Los-staande betekenis van een zin De betekenis binnen de context waarin de zin zich bevindt Context-afhankelijkheid (geen betekenis zonder context): Hij kwam binnen Het is hier koud Mimi is groot

11 Discourse Discourse: een gestructureerde groep zinnen Niet zomaar een rijtje zinnen: Jan liep het restaurant binnen. Amsterdam is de hoofdstad van Nederland. Het is 10 uur. Jan liep het restaurant binnen. Hij ging aan een tafeltje bij het raam zitten. Toen de ober kwam vroeg hij om een menukaart. Hoe interacteren zinnen en hun betekenissen met elkaar in een discourse? Antwoord: coherentie (samenhang)

12 Coherentie Jan is er vandaag niet. Hij is met vakantie.

13 Coherentie Jan is er vandaag niet. Hij is met vakantie. feit - reden

14 Coherentie Jan heeft een iphone gekocht. Hij is nu voor de rest van de maand blut.

15 Coherentie Jan heeft een iphone gekocht. Hij is nu voor de rest van de maand blut. feit - gevolg

16 Coherentie Jan studeert CKI. Dat staat voor cognitieve kunstmatige intelligentie.

17 Coherentie Jan studeert CKI. Dat staat voor cognitieve kunstmatige intelligentie. feit - uitleg

18 Coherentie Jan heeft een Duitse moeder. Amsterdam is de hoofdstad van Nederland.

19 Coherentie Jan heeft een Duitse moeder. Amsterdam is de hoofdstad van Nederland. feit -???

20 Relationele Coherentie Relationele coherentie ontstaat als er tussen delen van een discourse verbanden gelegd kunnen worden Als er niet zo n verband gelegd kan worden is de discourse incoherent Om welke delen gaat het? Niet zomaar zinnen: Jan heeft een Duitse moeder en Piet is ziek. Maar segmenten: 1e segment {}}{ Jan heeft een Duitse moeder en Piet is ziek }{{} 2e segment

21 Segmentering Jan was er niet, maar Piet was er wel. Jan was er niet. Piet was er echter wel. Jan is er niet, want hij is ziek. Jan is er niet. Hij is ziek. Omdat Jan ziek is, is hij er niet.

22 Taxonomie van coherentie-relaties Veel theoretische voorstellen Laat S 0 de betekenis van een segment zijn, en S 1 de betekenis van het daaropvolgende segment. causaal Jan drukte op de knop. Het lampje ging branden. Het lampje brandde. Jan had op de knop gedrukt. parallel Jan heeft een BMW. Piet heeft een Mercedes. Jan gaf Marie een boek. Wim gaf haar een cd. contrast Jan wil op vakantie, maar hij heeft geen geld. etc. Zie sectie 21.2

23 Helaas raken de Nederlandse asielen iedere zomer weer boordevol met dakloze dieren. Dieren die om welke reden dan ook door hun baasje zijn weggedaan en die nu aan hun lot zijn overgelaten. Namens hen vragen wij om uw hulp. Want om deze dieren een beter bestaante geven, is er natuurlijk geld nodig. Voor inentingen en sterilisaties. Voor uitbreiding van het aantal onderkomens. Voor extra medische zorg wanneer noodzakelijk. (Egg & Redeker 2005)

24 (C1) Helaas raken de Nederlandse asielen iedere zomer weer boordevol met dakloze dieren. (C2) Dieren die om welke reden dan ook door hun baasje zijn weggedaan en die nu aan hun lot zijn overgelaten. (C3) Namens hen vragen wij om uw hulp. (C4) Want om deze dieren een beter bestaante geven, (C5) is er natuurlijk geld nodig. (C6) Voor inentingen en sterilisaties. (C7) Voor uitbreiding van het aantal onderkomens. (C8) Voor extra medische zorg wanneer noodzakelijk. (Egg & Redeker 2005)

25 (C1) Helaas raken de Nederlandse asielen iedere zomer weer boordevol met dakloze dieren. (C2) Dieren die om welke reden dan ook door hun baasje zijn weggedaan en die nu aan hun lot zijn overgelaten. (C3) Namens hen vragen wij om uw hulp. (C4) Want om deze dieren een beter bestaante geven, (C5) is er natuurlijk geld nodig. (C6) Voor inentingen en sterilisaties. (C7) Voor uitbreiding van het aantal onderkomens. (C8) Voor extra medische zorg wanneer noodzakelijk. (Egg & Redeker 2005)

26 Waarom discourse ontleden? De som is meer dan de delen Piet is ziek betekent dat Piet ziek is Piet is er niet betekent dat Piet afwezig is Piet is er niet. Hij is ziek. betekent dat Piet afwezig is omdat hij ziek is Praktische toepassingen: Informatie-extractie Tekstbegrijpelijkheid Tekstgeneratie

27 Hoe ken je automatisch coherentierelaties toe? Moeilijk probleem Connectieven: omdat, dus, want, en, maar, etc. Overige discourse markers: toch, bovendien, ook, daardoor, daarentegen, etc. Automatische segmentering: maak gebruik van connectieven en markers Geavanceerde techniek voor waar markeringen ontbreken en waar markeringen ambigu zijn

28 Verwijzing in discourse Samenhang onstaat niet alleen op relationeel vlak Discourse-segmenten bevatten vaak dezelfde verwijzingen: referentiële coherentie Jan is er niet. Hij zegt dat hij ziek is. Maar volgens mij is hij helemaal niet ziek.

29 Verwijzing in discourse Samenhang onstaat niet alleen op relationeel vlak Discourse-segmenten bevatten vaak dezelfde verwijzingen: referentiële coherentie Jan is er niet. Hij zegt dat hij ziek is. Maar volgens mij is hij helemaal niet ziek.

30 Verwijzing in discourse Samenhang onstaat niet alleen op relationeel vlak Discourse-segmenten bevatten vaak dezelfde verwijzingen: referentiële coherentie Jan is er niet. Hij zegt dat hij ziek is. Maar volgens mij is hij helemaal niet ziek. Pronomina: afhankelijk v/d discourse waarin ze voorkomen

31 Verwijzing Typische verwijzende elementen: noun phrases (NPs) De huidige president van de VS Barack Hussein Obama II Een in Columbia en Harvard geschoolde jurist Verwijzing-studies: Analytische filosofie (taal wereld) Taalkunde (soorten NPs soorten verwijzing) Computertaalkunde (identificatie van verwijzing)

32 De linguïstiek van verwijzing Beschrijvingen (descriptions): indefiniet een, enkele, drie, vijfhonderd, kale meervouden Functie: het introduceren van entiteiten in de discourse-context die nieuw zijn voor de hoorder definiet de, het Functie: het verwijzen naar entiteiten die door de hoorder identificeerbaar zijn In Groot-Brittannië heeft een fan twee tot nu toe onbekende korte verhalen van detectiveschrijfster Agatha Christie ontdekt. John Curran had vrij genomen van zijn werk om alle 73 notitieboekjes van de Britse schijfster door te worstelen. (Bron NRC)

33 De linguïstiek van verwijzing Beschrijvingen (descriptions): indefiniet een, enkele, drie, vijfhonderd, kale meervouden Functie: het introduceren van entiteiten in de discourse-context die nieuw zijn voor de hoorder definiet de, het Functie: het verwijzen naar entiteiten die door de hoorder identificeerbaar zijn In Groot-Brittannië heeft een fan twee tot nu toe onbekende korte verhalen van detectiveschrijfster Agatha Christie ontdekt. John Curran had vrij genomen van zijn werk om alle 73 notitieboekjes van de Britse schijfster door te worstelen. (Bron NRC)

34 De linguïstiek van verwijzing Eigennamen Jan, Piet, Amsterdam, TomTom etc. Functie: een beetje als definiete beschrijvingen; de hoorder kan met de naam de referent identificeren Pronomina zij, hij, zijn, haar, hun, het etc. Functie: het verwijzen naar een entiteit die een hoge mate van activiteit in de discourse-context heeft In Groot-Brittannië heeft een fan twee tot nu toe onbekende korte verhalen van detectiveschrijfster Agatha Christie ontdekt. John Curran had vrij genomen van zijn werk om alle 73 notitieboekjes van de Britse schijfster door te worstelen. (Bron NRC)

35 De linguïstiek van verwijzing Eigennamen Jan, Piet, Amsterdam, TomTom etc. Functie: een beetje als definiete beschrijvingen; de hoorder kan met de naam de referent identificeren Pronomina zij, hij, zijn, haar, hun, het etc. Functie: het verwijzen naar een entiteit die een hoge mate van activiteit in de discourse-context heeft In Groot-Brittannië heeft een fan twee tot nu toe onbekende korte verhalen van detectiveschrijfster Agatha Christie ontdekt. John Curran had vrij genomen van zijn werk om alle 73 notitieboekjes van de Britse schijfster door te worstelen. (Bron NRC)

36 De linguïstiek van verwijzing Demonstratieven deze, die, dit, dat Functie: verwijzen naar relatief gemakkelijk identificeerbare entiteiten (uit de discourse-context, dan wel de ruimtelijke context) proximal: distal: deze / dit die / dat

37 Demonstratieven voorbeeld Twee jongens uit Utrecht zijn maandag 20 april aangehouden met een kinderwagen vol gestolen spullen. Een surveillerende motoragent zag rond uur twee jongens op de Leijenseweg achter een kinderwagen lopen. Toen zij de agent zagen, gingen de jongens ervandoor en lieten de kinderwagen op straat achter. De agent vertrouwde de situatie niet en kon uiteindelijk de jongens (15 en 17 jaar) op de Prins Hendriklaan aanhouden. In de achtergelaten kinderwagen hadden de verdachten een flatscreen tv en computerscherm verstopt. [...] Na onderzoek naar de herkomst van de goederen bleek dat deze waren gestolen uit een woning aan de Prins Hendriklaan. De bewoner van deze woning had die maandag direct aangifte van inbraak gedaan.

38 Meer demonstratieven dicht bij spreker: dicht bij hoorder: ver van beiden: iyá itán imán (Pangasinan, Filipijnen) Ik zie dit/dat kind : dichtbij: tussenvorm: veraf: Vidim ovo dete Vidim to dete Vidim ono dete (Servisch)

39 Anafora Anafora: verwijzing naar een eerder besproken referent De NP die de eerdere verwijzing deed: antecedent Een NP is anaforisch als het terugverwijst Definiete beschrijvingen, pronomina en demonstratieven zijn typisch anaforisch Indefinieten zijn typisch niet-anaforisch (a) (b) Marie heeft een nieuwe vriend. Hij heet Jan. Dit is Jan. Marie heeft een nieuwe vriend.

40 De pragmatiek van verwijzing Verwijzende NPs vormen een hierarchie Hoe hoger een NP in de hierarchie hoe gemakkelijker een hoorder de referent kan identificeren Maw: een anaforische NP van een bepaalde vorm geeft een signaal af over wat de informatie-status van de referent is pronomina > demonstratieven > definiete beschrijvingen > indefinieten Jan ging eten in het restaurant waar de zus van zijn buurman serveerster is. Hij / deze buurman...

41 Vormen van anafora Co-referentie: antecedent en anaforische NP identificeren precies dezelfde referent Jan is er niet. Hij is ziek. Jan is er niet. Die idioot is weer eens ziek. Bridging: antecedent en anaforische NP zijn door inferentie aan elkaar gerelateerd Jan heeft net een huis gekocht. Het is in goede staat, maar de keuken moet nodig vernieuwd worden. Jan s auto is kapot. #Ze zijn alle vier lek.

42 Anafora-resolutie Anafora-resolutie: het identificeren van referentiële verbanden binnen een discourse-context Psychologisch: Hoe identificeren mensen de referenten van anaforische NPs? NB: anafora-resolutie is heel erg gemakkelijk voor mensen Computationeel: Hoe kunnen we anaforische relaties automatisch identificeren? NB: anafora-resolutie is heel erg moeilijk voor computers

43 Factoren bij anafora-resolutie Congruentie: vooral geslacht Jan vroeg Marie om advies. Zij... Salience: de mate van activiteit van een referent Recentheid: hoe recenter, hoe meer salience Gramm. rol: onderwerp > lijdend vw > meewerkend vw Veelvuldige referentie (Zie sectie voor meer)

44 Algorithmes anafora-resolutie (Het Hobbs-algoritme: zelf lezen) Centering Theory Elke discourse-segment: één backward-looking center en één of meer forward-looking centers C f (U): een lijst van entiteiten genoemd in U die mogelijk in de toekomst C b s zijn, geordend naar grammaticale rol Cp (U): de preferred center; het hoogste element in C f (U) Cb (U): de huidige focus van de discourse; de C p van het vorige segment Transities, in volgorde van voorkeur [1] C b en C p blijven gelijk: continue [2] C b blijft gelijk C p niet: retain [3] C b verandert, C p blijft gelijk: smooth shift [4] C b en C p veranderen: rough shift

45 Centering: voorbeeld 1. Jan kwam binnen. C p = Jan 2. Hij ging naast Piet zitten. C p = Jan, C b = Jan 3. Hij zweeg. Twee opties voor 3. Hij=Jan C b (3)=Jan, C p (3)=Jan Hij=Piet C b (3)=Jan, C p (3)=Piet continue retain

46 Centering: voorbeeld 1. Jan kwam binnen. C p =Jan 2. Hij ging naast Piet zitten. C p =Jan, C b =Jan 3. Hij keek Jan streng aan. C p =Piet, C b =Jan 4. Willem riep iets naar hem. C p =Willem, C b =Piet 3. is een smooth shift 4. is een rough shift

47 Aanvankelijk reed Lance Armstrong i als enige uit de US Postalploeg in een groep je dat de achtervolging op Virenque j en zijn j medevluchters had ingezet. In zijn i gezelschap Joseba Beloki k, Igor Gonzalez de Galdeano l en José Azevedo m van ONCE. In zijn eentje deklasseerde Armstrong i de drie Spanjaarden {k,l,m}. Toen hij i zich van Beloki k ontdeed, ging Armstrong i er zo snel vandoor dat het leek alsof de Bask k stilstond. (Uit: Bouma Bron: NRC) Conclusie: wereldkennis helpt!

48 Algemene pragmatiek Wat de spreker doet: Jan is er niet Dit is een assertie: de spreker laat weten dat iets het geval is Niet alle uitingen zijn asserties Directieven: Kom hier! Commisieven: Ik zal het nooit meer doen. Expressieven: Bedankt! Declaraties: Je bent ontslagen.

49 Algemene pragmatiek Spreker-Hoorder interactie Paul Grice (1975): sprekers en hoorders nemen constant van elkaar aan dat ze elkaar behulpzaam zijn in een communicatieve handeling 4 maximes voor spreker-hoorder interactie Spreek (boven alles) de waarheid Wees informatief Wees relevant Spreek orderlijk

50 Algemene pragmatiek Spreker-Hoorder interactie Jan: Ik sta zonder benzine. Piet: Er is een benzinepomp om de hoek. Jan kan er van uit gaan dat Piet s uiting relevant is. Piet s uiting zou irrelevant zijn als Piet wist dat de benzinepomp dicht was. Jan kan er dus van uit gaan dat Piet meent dat de pomp open is.

51 Algemene pragmatiek Spreker-Hoorder interactie Jan heeft een nieuw huis gekocht. De keuken moet verbouwd worden. De hoorder kan er van uit gaan dat de spreker zich aan het relevantie-maxime houdt. De tweede uiting moet dus relevant zijn in het licht van de eerste. Dat kan eigenlijk alleen wanneer de keuken verwijst naar de keuken van het huis dat Jan gekocht heeft.

52 Algemene pragmatiek Spreker-Hoorder interactie Jan: Waar woont Bill? Piet: Ergens in Frankrijk. Jan kan er van uit gaan dat Piet zo informatief mogelijk is. Als Piet wist in welke stad in Frankrijk Bill woont, dan had hij dat wel gezegd. Jan kan uit Piet s antwoord dus infereren dat Piet niet weet waar Bill precies woont.

53 Algemene pragmatiek Spreker-Hoorder interactie Geachte meneer X, Piet spreekt erg goed Nederlands en draagt altijd mooie kleren. Met vriendelijke groet, Y De lezer van de brief ziet dat de briefschrijver niet informatief is. Daar moet een reden voor zijn. Waarschijnlijk omdat de briefschrijver de waarheid wil schrijven en de informatieve waarheid ongemakkelijk is. De lezer leest nu in de brief dat Piet ongeschikt is.

54 Opsomming: Betekenis Semantische representaties: predikaat-logika Compositionaliteit: syntax-semantiek interactie / lambda s Discourse en betekenis Relationele Coherentie Verwijzing en anafora(-resolutie) Spreker/Hoorder-interactie

55 Oefeningen bij dit college Zie website!

56 De komende weken... do 11/6 Yoad Winter gastcollege di 16/6 Henriëtte de Swart gastcollege di 23/6 Taalproject-presentaties do 25/6 Tweede deeltentamen