Milieuprogramma Gemeente Littenseradiel Afdeling Vergunningen en handhaving

Transcriptie

1

2 1

3 Milieuprogramma 2010 Gemeente Littenseradiel Afdeling Vergunningen en handhaving 2

4 3

5 Inhoudsopgave 1. Inleiding 6 2. Uitvoering milieutaken Reguliere taken 7 Invoering omgevingsvergunning Wabo 8 WM-vergunningen 8 Besluit algemene regels voor inrichtingen (AmvB Activiteitenbesluit) 8 Externe veiligheid 9 Afstemming met derden 9 Omgevingsdiensten 9 Handhaving 9 Handhavingsprioriteiten 10 Handhaving buitengebied 10 Milieucalamiteitenregeling 10 Actief bodembeheer 11 Besluit bodemkwaliteit 12 Inzameling afval 12 Jiskefet 12 Zwerfafval 13 Milieustraten 13 Automatisering 13 Toegankelijkheid milieuinformatie (Verdrag van Aarhus) Overige taken 14 Stimulering van Lokale Klimaatinitiatieven (SLOK) 14 Duurzaam wonen en bouwen 15 Introductie biobrandstoffen en rijden op aardgas 16 Gemeentelijke interne milieuzorg 16 Waardering beheer openbare ruimte 16 Plattelandsontwikkelingsprogramma Compostactie Milieutaken in uren Formatie Kosten 19 4

6 5

7 1. Inleiding In dit milieuprogramma 2010 staan de activiteiten die in 2010 naar verwachting worden ondernomen op het gebied van milieu. Op basis van artikel 4.20 van de Wet milieubeheer dient de gemeenteraad jaarlijks een milieuprogramma vast te stellen. In het programma moet zijn aangegeven welke wettelijke milieutaken er voor dat jaar zijn gepland. Daarnaast is er ruimte voor overige milieutaken. De financiële gevolgen die met de uitvoering van de milieutaken gemoeid zijn dienen eveneens te worden aangegeven. Al een aantal jaren wordt het milieuprogramma gebaseerd op het in 2007 vastgestelde Milieubeleidsplan Mei-inoar foar duorsumens dat door de gemeenten Bolsward, Littenseradiel, Nijefurd en Wûnseradiel gezamenlijk is opgesteld en vervolgens vastgesteld. In het milieuprogramma is aansluiting gezocht bij de activiteiten die in het milieubeleidsplan voorzien zijn. De geraamde uren zijn voor een deel gebaseerd op de feitelijke uren van de afgelopen 3 jaar. Daarnaast is rekening gehouden met nieuwe activiteiten en de samenwerking met onze buurgemeenten Bolsward, Wûnseradiel en Nijefurd. In ieder geval nog voor het jaar Nu de gemeenteraden van Bolsward, Wunseradiel en Nijefurd in 2009 definitief hebben besloten om met de gemeenten Wymbritseradiel en Sneek per 1 januari 2011 één gemeente (voorlopig genoemd) Sûdwest Fryslân te vormen zal naar een nieuwe samenwerkingsvorm gezocht moeten worden. Een samenwerking die zich voornamelijk uit in het organiseren en uitvoeren van projecten op het gebied van zwerfafval, het hanteren van een gezamenlijk bodembeleid op basis van het Besluit bodemkwaliteit en een milieu-informatiesysteem (Menes). Opgemerkt wordt dat bij de diverse projecten niet alle genoemde gemeenten samenwerken maar dat de samenstelling varieert afhankelijk van het project. Een voorbeeld hiervan is de samenwerking in Leader verband. Littenseradiel maakt inmiddels deel uit van het Leadergebied Midden-Friesland en in samenwerking met de gemeenten Het Bildt, Franekeradeel, Harlingen, Wunseradiel en Bolsward uit het Leadergebied Noordwest Fryslân en de gemeente Nijefurd uit Leadergebied Zuidwest Fryslân is in 2009 een nieuw project gestart dat gericht is op energiebesparing en duurzame energieopwekking bij agrarische bedrijven. Daartoe is eind 2009 een enquête gehouden onder vrijwel alle agrariërs in genoemde gemeenten en zal in 2010 onderzocht worden hoe uitwerking gegeven kan worden aan de initiatieven welke uit de resultaten van de enquête naar voren komen. In 2009 is de subsidieaanvraag voor Stimulering van Lokale Klimaatinitiatieven (SLOK) door het ministerie van VROM toegekend. Daarmee is het mogelijk geworden om projecten gericht op het terugdringen van broeikasgassen voor 50 % gesubsidieerd te krijgen. Verder wordt in dit programma uitgegaan van de huidige samenwerking met de MBP-gemeenten Wûnseradiel, Nijefurd en Bolsward hoewel het niet uitgesloten is dat in het kader van de SLOK- projecten wordt samengewerkt met de extra gemeenten Sneek en/of Wymbritseradiel. 6

8 2. Uitvoering milieutaken De looptijd van het huidige gezamenlijke milieubeleidsplan Mei-inoar foar duorsumens van de gemeenten Bolsward, Littenseradiel, Nijefurd en Wûnseradiel is Het is voor de individuele gemeenten mogelijk eigen beleidsaccenten te geven op onderdelen. In het gezamenlijke milieubeleidsplan hebben de gemeenten hun visie op milieu kenbaar gemaakt en zijn doelen gesteld. Hierdoor kan beter sturing worden gegeven aan de uitvoerende activiteiten. In dat kader wordt in het milieubeleidsplan aangegeven welke milieutaken en milieuthema s in de periode ( ) de aandacht moeten krijgen. In dit milieuprogramma wordt onderscheid gemaakt in: Reguliere taken (wettelijk verplichte taken en monitoring, zie 2.1); - Invoering omgevingsvergunning/ Wabo - Wet milieubeheer en Activiteitenbesluit - Handhaving en externe veiligheid - Afstemming met derden - Handhavingprioriteiten. - Handhaving buitengebied - Actief bodembeheer en Besluit bodemkwaliteit - Inzameling afval - Automatisering, Verdrag van Aarhus Overige taken (zie 2.2): - Stimulering van Lokale Klimaatinitiatieven - Duurzaam wonen en bouwen - Introductie biobrandstoffen - Gemeentelijke interne milieuzorg. - Waardering openbare ruimte - Communicatie en educatie. - Leaderplus 2009 Energiebesparing en duurzame energievoorziening landbouw. - Plattelandsontwikkelingsprogramma Het totaaloverzicht van de geplande milieuactiviteiten met aantallen en benodigde uren staat in hoofdstuk 3. In het navolgende wordt een aantal milieutaken nader belicht. 2.1 Reguliere taken In de eerste plaats dienen de wettelijk verplichte milieutaken te worden uitgevoerd (de reguliere taken). Te denken valt aan vergunningverlening en handhaving, afvalinzameling, uitvoering van de Wet bodembescherming, etc. De gemeente heeft de wettelijke plicht om deze reguliere taken uit te voeren en deze taken op een adequaat peil te houden. De Wet milieubeheer geeft aan dat elke inrichting in het bezit moet zijn van een vergunning ter bescherming van het milieu. Voor bepaalde categorieën inrichtingen is daarbij de vergunningplicht vervangen door een meldingsplicht. Steeds meer inrichtingen kunnen volstaan met het doen van een melding en voor bedrijven gelden dan standaard voorschriften. De gemeente heeft de mogelijkheid om aan deze standaard voorschriften specifieke voorschriften (maatwerkvoorschriften) toe te voegen. Het toetsen of volstaan kan worden met standaardvoorschriften of dat maatwerkvoorschriften nodig zijn kost daarentegen wel meer tijd ten opzichte van het in behandeling van meldingen sec. 7

9 Invoering Wet algemene bepalingen omgevingsrecht ( omgevingsvergunning / Wabo) De inwerkingtreding van de Wabo is eind 2009 opnieuw uitgesteld. De Wabo zal nu op 1 juli 2010 worden ingevoerd. De Wabo bundelt 25 vergunningstelsels op het gebied van bouw, milieu, natuur en monumenten tot één nieuwe omgevingsvergunning. De Wabo moet: - de administratieve lasten voor burgers en bedrijfsleven verminderen; - de dienstverlening door de overheid verbeteren; - het aantal procedures verminderen en procedures korter maken; - tegenstrijdige voorschriften voorkomen. Na de behandeling van het voorstel voor de Invoeringswet Wabo in de Eerste Kamer en de advisering door de Raad van State zal het wetgevingstraject naar verwachting begin 2010 afgerond zijn. De inwerkingtreding van de Wabo zal plaatsvinden drie maanden na publicatie van de wetteksten in het Staatsblad. Door invoering van de omgevingsvergunning hoeft iemand straks bij de gemeente nog maar één vergunning aan te vragen, bij één loket, ten behoeve van de bouw of verbouw van een huis, bedrijf etc. In de omgevingsvergunning worden in feite onder andere de sloop-, bouw-, milieu-, gebruiks-, lozings- en kapvergunning samengevoegd. De aanvraag kan dan digitaal worden gedaan en behandeld via het Omgevings Loket Online (OLO). De werkzaamheden die verband houden met de invoering van de omgevingsvergunning en aansluiting op de OLO worden in 2010 voortgezet. Wm-vergunningen Alle Wm-plichtige inrichtingen moeten beschikken over een actuele en toereikende milieuvergunning of voldoen aan de eisen in het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Barim). Er wordt vanuit gegaan dat vergunningen van 10 jaar of ouder niet actueel zijn, tenzij expliciet getoetst en het tegendeel blijkt. Alle inrichtingen in ons inrichtingenbestand worden minimaal 1 maal in een cyclus van 5 jaar bezocht. Tijdens deze reguliere controle wordt de vergunning op actualisatie beoordeeld. Indien nodig wordt naar aanleiding van deze controle het traject voor vergunningverlening gestart. Door het gemeentebestuur is de keuze gemaakt om de milieuvergunningverlening binnen de gemeente uit te besteden aan de milieudienst Sneek. Zodoende is binnen de gemeente en de beschikbare formatie een duidelijke scheiding gecreëerd tussen vergunningverlening en handhaving. De aandacht van het personeel van de afdeling Vergunningverlening en handhaving is meer gericht op controle en handhaving. Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (AmvB Activiteitenbesluit) Sinds 1 januari 2008 is het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer (Barim) van kracht. Deze nieuwe AMvB bestaat uit voorschriften per activiteit; vandaar ook wel Activiteitenbesluit genoemd. Doel van deze bundeling is o.a. geweest dat in principe alle inrichtingen onder deze AmvB gaan vallen behalve enkele categorieën inrichtingen waarvoor de vergunningplicht blijft bestaan. De Besluiten mestbassins, glastuinbouw en LPG-tankstations blijven voorlopig naast het Activiteitenbesluit bestaan. Momenteel is een apart Besluit landbouwactiviteiten in voorbereiding waarin het Besluit landbouw, Besluit mestbassins en het Besluit lozingen open teelt en veehouderijen zijn geïntegreerd. Met de inwerking treding van het Activiteitenbesluit is het systeem van A, B en C inrichtingen geïntroduceerd. Grofweg vallen de voormalige AmvB inrichtingen onder type B inrichtingen, de vergunningplichtige inrichtingen en de inrichtingen onder het Besluit landbouw zijn type C inrichtingen en de hobbyboeren, kleine winkels, scholen, kantoren e.d. type A inrichtingen. Deze laatste categorie hoeft geen melding te doen maar dient wel aan de voorschriften van het Activiteitenbesluit te voldoen. Sinds het Activiteitenbesluit in werking is is het verplicht voor bedrijven om een melding digitaal te doen. Hier wordt meer en meer gebruik van gemaakt. Aandachtspunt is de archivering van dergelijke digitale meldingen omdat deze meldingen slechts 6 weken beschikbaar blijven op het centrale landelijke meldingssysteem. 8

10 Externe veiligheid Gedeputeerde Staten van Fryslân geven in het Fries Uitvoeringsprogramma Externe Veiligheid aan welke doelen gehaald dienen te worden voor 2010 op het gebied van externe veiligheid. De gegevens van de binnen de gemeente uitgevoerde risicoinventarisatie zijn op basis van het Registratiebesluit externe veiligheid opgenomen in de centrale registratie van risicovolle situaties. Het gaat om gegevens inzake de externe veiligheid van inrichtingen, transportroutes en buisleidingen, die op de provinciale risicokaart zijn vermeld en bij het vernieuwen of wijzigen van bestemmingsplannen wordt een aparte EV-paragraaf opgenomen. In 2009 is de AmvB Buisleidingen ter inzage gelegd en zal naar verwachting in 2010 van kracht zijn. In onze gemeente is sprake van enkele hogedruk gasleidingen In de vergunningen van de twee in de gemeente aanwezige verkooppunten voor LPG is de maximale doorzet voor LPG begrensd op maximaal 1000 m3 per jaar. Uit een recent binnengekomen verklaring van één van de twee verkooppunten blijkt de werkelijke doorzet minder dan 500 m3 per jaar te bedragen. In 2008 is een groepsrisicoberekening gemaakt voor het LPG tankstation in Wommels. Hier blijkt het groepsrisico, zoals ook al eens uit een indicatieve berekening bleek, kleiner te zijn dan de oriëntatiewaarde. Voor de ruimtelijke ontwikkelingen in de omgeving van het tankstation blijft in principe waakzaamheid geboden om het groepsrisico niet toe te laten nemen door het toestaan van nieuwe kwetsbare objecten binnen een straal van 150 meter rond het vulpunt en de LPG tank. Momenteel is er slechts één verkooppunt voor vuurwerk in de gemeente aanwezig. Dit verkooppunt in Wommels heeft in 2007 een vergunning gekregen voor de opslag van maximaal kg. consumentenvuurwerk in de bestaande opslagruimte. Destijds is bij het ontwerp en bouw van de opslagplaats bepaald dat deze hoeveelheid de maximaal mogelijke hoeveelheid op te slaan vuurwerk zou mogen zijn. Afstemming met derden. Bij de bedrijfsbezoeken vindt afstemming plaats met Wetterskip Fryslân (i.v.m. lozingen op het oppervlaktewater) en de brandweer ( veiligheid, gebruiksvergunningen) om controles daar waar mogelijk te combineren, met als doel onnodige bezoeken te voorkomen. In de praktijk komt het er op neer dat in de meeste gevallen (agrarische sector) de controlefrequentie van bv. het Wetterskip (Wet verontreiniging oppervlaktewater) anders is dan die van de gemeente (Wet milieubeheer, 1 maal per 5 jaar in de agrarische sector). In voorkomende gevallen zal het Wetterskip de afdeling Vergunningen en handhaving inschakelen voor het afleggen van een gezamenlijk controlebezoek. Sinds het Gebruiksbesluit in werking is getreden in 2008 is de samenwerking met de brandweer gewijzigd in die zin dat veiligheidsaspecten welke voorheen meegenomen werden in de reguliere milieucontroles nu een op zichzelf staand onderdeel vormen van de Gebruiksvergunning. Omgevingsdiensten De minister van VROM heeft medio 2009 aangegeven dat er miv. 1 januari 2012 regiodiensten voor (voornamelijk) milieuhandhavingstaken operationeel moeten zijn. Deze omgevingsdiensten zijn een meer uitgebreide vorm van een samenwerking tussen Rijk, provincie en gemeenten. Hoe de vorming van de omgevingsdiensten plaats gaat vinden en welke consequenties dit voor onze gemeente gaat hebben zal in de loop van 2010 duidelijk worden. Handhaving. Met de invoering van de Wabo zal een integraal handhavingsjaarprogramma (jaarprogramma) op worden gesteld. In een integraal jaarprogramma staan alle handhavingsdisciplines opgenomen. Dit houdt in dat naast milieu ook Bouw- en woningtoezicht (BWT), toezicht op naleving van ruimtelijke ordening (RO) en APV en de toezichtstaken van de brandweer onderdeel van het jaarprogramma zouden moeten gaan uitmaken. Wat betreft de handhaving wordt bij inrichtingsgebonden taken in de eerste plaats rekening gehouden met een jaarlijks aantal bedrijfsbezoeken in het kader van de Wet milieubeheer. Het aantal bezoeken is gebaseerd op het aantal inrichtingen in de gemeente, de zwaarte daarvan en de controlefrequentie. Bij de lichtste categorie van inrichtingen wordt één maal per vijf jaar gecontroleerd, oplopend tot één maal per jaar bij de zwaarste categorie van bedrijven. Nu voor de nieuwe indeling in A, B of C 9

11 bedrijven geen specifieke controletermijn is vastgesteld lijkt een koppeling met de controletermijnen van de oude categorie-indeling de meest pragmatische oplossing. Aldus ontstaat het volgende schema; Categorie A B1 B2 B3 B4 C1 C2 C3 C4 Controletermijn in maanden In het milieuinformatiesysteem Menes is ingevoerd met welke frequentie een bepaalde categorie bedrijven wordt gecontroleerd. Door in het vervolg in plaats van strikt vast te houden aan de controlefrequentie op basis van de categorie-indeling wordt de regel toegevoegd dat bij overtreding het jaar daarna opnieuw wordt gecontroleerd. Zodoende zal de aandacht meer gericht kunnen worden op bedrijven waar dat nodig is. Een bedrijf kan bij een controlebezoek een bonus of een malus krijgen. Dit houdt in dat het bedrijf bij een geconstateerde overtreding in plaats van bijvoorbeeld één keer in de vier jaar, één keer in de drie jaar gecontroleerd zal worden. Bij geen overtredingen krijgt het bedrijf een bonus en wordt de frequentie van controles lager. De minimale frequentie die wordt toegepast is een controle eens in de vijf jaar. Handhavingprioriteiten. In het milieuprogramma is een aantal handhavingsprioriteiten opgenomen. Deze zijn gebaseerd op het programma Landelijke prioriteiten handhaving 2010 van het Landelijk Overleg Milieuhandhaving (LOM). In 2009 lag de prioriteit op asbest, bouw- en sloopafval, verboden consumentenvuurwerk, bodemsanering (inclusief waterbodems), de groene handhaving en de EVOA De groene natuur handhaving richt zich op bedreigde diersoorten, ecosystemen of gebieden. De Europese Verordening Overbrenging Afvalstoffen (EVOA) heeft betrekking op het overbrengen van afvalstoffen binnen, naar en uit de Europese Gemeenschap. Afhankelijk van de soort afvalstof en de wijze van nuttig toepassen of verwijderen moet er vooraf toestemming verleend zijn voor een grensoverschrijdende overbrenging van afvalstoffen. Deze toestemming wordt verleend door de bevoegde autoriteiten van de betrokken landen. Omdat de afvalinzameling en verwerking binnen onze gemeente grotendeels wordt verzorgd door Omrin en er geen afvalexporterende of importerende bedrijven in onze gemeente zijn hadden (en hebben) wij er niet direct mee te maken. Dit geldt grotendeels ook voor de groene handhaving welke zich richt op de Natuurbeschermingswet 1998, Boswet en de Flora- en faunawet waarbij de provincie het bevoegd gezag is. Daarnaast is afgelopen jaar extra aandacht besteed aan de asbest ketenhandhaving, de koelafdekking bij supermarkten en de jaarlijks terugkerende actie Jiskefet. Aanvullend is voor 2010 de prioriteit geef aandacht aan wat niet wordt gemeld toegevoegd. De aandacht zal meer moeten uitgaan naar mensen die verzuimen te melden of een vergunningsaanvraag te doen. Voor de te hanteren termijnen en de te volgen procedures bij handhavingacties wordt nog altijd aangesloten bij het oude Fries Draaiboek Handhaving Milieuwetgeving en het handhavingsbeleid. Ondersteuning op het gebied van handhaving, vergunningverlening en geluid wordt uitgevoerd door de milieudienst van de gemeente Sneek. Handhaving buitengebied. In 1999 heeft het college van burgemeester en wethouders de notitie Handhaving buitengebied. Een handreiking voor de dagelijkse praktijk vastgesteld. Deze handreiking bevat een overzicht van de overtredingen die in het buitengebied kunnen voorkomen, de zgn. vrije-veld-overtredingen, waar de gemeente aandacht aan zal besteden. Hierbij wordt gekeken naar: illegale bebouwing en gebruik, aanlegvergunningen, illegale afvalstort cq. verbranden van afvalstoffen, illegale lozingen (i.s.m. Wetterskip Fryslân) en illegaal uitrijden van mest (i.s.m. politie). Milieucalamiteitenregeling Op grond van de Wet milieubeheer dient de gemeente te beschikken over een bereikbaarheid- en een beschikbaarheidregeling voor milieucalamiteiten buiten kantooruren. Tot nu toe is er bij toerbeurt wel een milieumedewerker bereikbaar, maar beschikbaarheid wordt niet gegarandeerd. Onder het toekomstige Besluit Omgevingsrecht worden de eisen nog wat aangescherpt. Er wordt geprobeerd 10

12 om in de provincie tot samenwerking te komen om dit goed te regelen. De provincie heeft al jaren samen met Wetterskip Fryslân een piketregeling gekoppeld aan het Fries Milieu Alarmnummer. Vanuit de provincie wordt nu getracht gemeenten daar bij aan te laten sluiten, zodat een goede bereikbaarheid en beschikbaarheid kan worden gegarandeerd. De planning is om dat voor 1 juni 2010 te regelen, wanneer mogelijk eerder. Actief bodembeheer. Al enige jaren is het bodeminformatiesysteem (BIS) Nazca operationeel (van bureau CSO te Groningen). Het beheer van dit programma is centraal geregeld via het ISZF te Bolsward. Inmiddels zijn de gegevens uit het gemeentelijke BIS overgegaan naar een Web-based bodeminformatiesysteem. De burger krijgt via een webbrowser toegang tot de informatie. Daartoe zijn gegevens centraal opgeslagen waarbij mutaties rechtstreeks in deze dataset worden ingevoerd teneinde over de meest optimaal bijgewerkte versie te kunnen beschikken. De provincie Fryslân heeft vanuit haar taak om provinciebreed bodeminformatie te presenteren de benodigde initiële gelden beschikbaar gesteld om de bestaande databestanden te converteren en de datahosting te starten. Er wordt gebruik gemaakt van het programma Nazca-i bodem. Minimaal jaarlijks worden de in de loop van het voorgaande jaar ingediende aanvullende bodemonderzoeken in dit systeem ingevoerd. Verder zijn tussen de provincie en de deelnemende gemeenten nadere afspraken gemaakt hoe deze gezamenlijke diensten (Shared Services) vorm te geven en te financieren. Eind 2009 is tussen de provincie, TNO, SIKB. LIB en de bedrijven Landmark en Nazca-i een overeenkomst gesloten voor de ontwikkeling en inrichting van een gecentraliseerde infrastructuur voor bodemdata. Op deze wijze kan iedere belanghebbende altijd en overal via internet beschikken over inzicht in verdachte en reeds onderzochte lokaties en achtergrondwaarden van onverdachte locaties. Ook voor ISV-projecten is de bodeminformatie van groot belang. Verder kan dan snel op vragen van derden, zoals makelaars, naar de kwaliteit van de bodem op percelen grond worden geantwoord of ze kunnen verwezen worden naar de site. Middels een applicatie kan dit systeem later onder andere ook worden gebruikt bij grondverzet. Als de kwaliteit van de onverdachte grond bekend is, hoeft verder geen kwaliteitsonderzoek bij afzonderlijke partijen te worden gedaan. 11

13 Besluit bodemkwaliteit Het besluit is op 1 januari 2008 van kracht geworden voor de toepassing van bagger en grond in oppervlaktewater en op 1 juli 2008 (er daarmee volledig van kracht) voor de toepassing van bagger en grond op landbodem. Het Besluit Bodemkwaliteit bevat een geïntegreerd kader voor hergebruik en toepassing van zowel bagger als grond. De normstelling voor verschillende stoffen is herzien en is gekoppeld aan ruimtelijke functies en leunt zwaarder op de risico's van de bodemverontreiniging voor de mens, het ecosysteem, de kwaliteit van agrarische producten en de uitloging en verspreiding via het grondwater. Gedurende een overgangstermijn van 5 jaar mag het vastgestelde intergemeentelijke Bodembeheersplan nog gebruikt worden. Daarna zal ook in onze gemeente gewerkt moeten worden met de normen uit het Besluit Bodemkwaliteit. Voor de implementatie van het Besluit Bodemkwaliteit is door het ministerie van VROM een ondersteuningsproject gestart onder de naam Impuls Lokaal Bodembeheer. In 2009 is een eerste oriënterende fase met de BBP (bodembeheersplan) gemeenten doorlopen. Behalve Nijefurd kiezen de gemeenten in principe voor het generieke beleid. Door de aanstaande fusie van de Zuidwesthoek gemeenten loopt het gezamenlijke traject vertraging op omdat onze gemeente geen deel uitmaakt van de fusiegemeenten. Wel is in gezamenlijkheid met de BBP gemeenten eind 2009 opdracht gegeven aan bureau Oranjewoud voor het opstellen van een functiekaart. In de loop van 2010 zal gezamenlijk met de BBP gemeenten bekeken worden hoe een verdere implementatie van het Besluit Bodemkwaliteit gestalte kan krijgen. Inzameling afval. Gemeenten hebben de wettelijke taak het huishoudelijk afval binnen hun grondgebied in te zamelen. In Littenseradiel wordt de inzameling op het gebied van afvalstoffen grotendeels door Omrin uitgevoerd. De inzameling van grof huishoudelijk afval en grof tuinafval wordt door de buitendienst van de gemeente verzorgd. Met ingang van 1 januari 2010 zijn de takkenplekken in de diverse dorpen komen te vervallen vanwege oneigenlijk gebruik door (hoveniers)bedrijven en particulieren uit andere gemeenten. Ook speelde mee dat de takkenplekken werden gebruikt als stortplaats voor ander afval. Nu kunnen inwoners van de gemeente hun grof tuinafval aanmelden waarna het 1 maal per week aan huis wordt ingezameld. In 2008 is huishoudelijk afval voor 71% gescheiden ingezameld in de vorm van onder andere GFT, oud papier, glas, textiel, en klein gevaarlijk afval enz.. Met het behaalde percentage van 71 % gescheiden inzamelen is de landelijke doelstelling van minimaal 60 % gescheiden inzamelen voor de gemeente Littenseradiel (verstedelijkingsklasse 5) ruimschoots gehaald. Oud papier wordt huis aan huis ingezameld door de plaatselijke scholen en verenigingen. Vermeld wordt dat in Wommels het oud papier door de Muziekvereniging Euphonia en Omrin door middel van een aparte minicontainer vierwekelijks wordt opgehaald. Glas wordt kleurgescheiden ingezameld via glasbakken verspreid in de gemeente (23 voor verpakkingsglas en 1 voor vlakglas). Blik wordt sinds eind 2005 niet meer apart ingezameld omdat door nascheiding in de SBI (scheidingsen bewerkingsinstallatie) op De Wierde (bij Heerenveen) efficiënter en goedkoper blik uit het huisvuil gerecycled kan worden. Eind 2008 is door Omrin besloten tot het installeren van een nascheidingsinstallatie voor kunststofverpakkingsmateriaal gekoppeld aan de SBI. Dit is een volwaardig en efficiënt alternatief voor de verplichte aparte inzameling van kunststof verpakkingsmateriaal per 1 januari Textiel wordt ingezameld in textielcontainers van het Leger des Heils (Reshare). Daarnaast vinden er per jaar een drietal huis aan huis inzamelacties plaats door verschillende charitatieve instellingen. Klein gevaarlijk afval afkomstig uit huishoudens kan worden ingeleverd bij de chemokar welke ieder kwartaal een ronde maakt door de gemeente. Daarnaast kunnen inwoners hun afval afgeven op de milieustraten te Bolsward en Franeker. Jiskefet In samenwerking met de politie wordt al enkele jaren het project Jiskefet (controle containers bedrijfsafval) georganiseerd en uitgevoerd. Het project is breed opgezet. De inzameling en controle vindt één keer per jaar in de gemeente plaats. Eind 2005 is met de politie Fryslân overeengekomen de Jiskefetactie jaarlijks te houden tot en met

14 Zwerfafval. Sinds 2006 zijn een viertal zogenoemde blikvangers in de gemeente geplaatst langs routes waar veel scholieren langs fietsen. In de praktijk blijkt het een succes te zijn. Naar behoefte zal het aantal blikvangers verder worden uitgebreid. Milieustraten. De inwoners van onze gemeente kunnen hun huishoudelijk afval kwijt op de milieustraten in Franeker en Bolsward. Door participatie van de gemeente Littenseradiel in de exploitatie van deze milieustraten hebben de inwoners twee mogelijkheden om afval af te voeren op een milieustraat. De milieustraat voorziet in opslag en doorvoer van alle soorten huishoudelijk afval, waaronder ook wit- en bruingoed naar de diverse verwerkers. Bruikbaar grof huishoudelijk afval gaat binnen de gemeente voor een groot deel rechtstreeks van de burger naar verenigingen die jaarlijks een rommelmarkt houden. Daarnaast is het iedere maand mogelijk om grof vuil op te laten halen door de buitendienst. Vanuit de doelstelling te werken aan een duurzame samenleving is het wenselijk dat zoveel mogelijk materiaal hergebruikt wordt. Binnen de gemeente is geen kringloopwinkel aanwezig. Inwoners kunnen zelf een kringloopwinkel buiten de gemeente benaderen om herbruikbare goederen op te laten halen of naar toe te brengen. Mogelijkheden zijn genoemd in de met ingang van 2010 op adres verspreide afvalkalender. Op beide milieustraten is als alternatief een duidelijk herkenbare kringloopcontainer geplaatst waar inwoners hun kringloopspulletjes kunnen deponeren. Automatisering Sinds begin 2006 is het milieuprogramma genaamd Menes in gebruik. Dit programma heeft de mogelijkheid bedrijfsgegevens te koppelen met een geografisch informatiesysteem (GIS) zodat ook de ligging van de bedrijfsactiviteiten op kaartmateriaal inzichtelijk gemaakt kan worden. Dit systeem is een belangrijk hulpmiddel bij de professionalisering van de handhaving. Het systeem biedt inzicht in de doorlooptijd bij vergunningverlening en klachtenbehandeling en er kan bij het stellen van prioriteiten een keuze gemaakt worden afhankelijk van de aandachtsgebieden. Naast een groot gebruiksgemak heeft Menes de mogelijkheid tot koppeling met het BIS Nazca. Het verbeteren van de kwaliteit van de informatie in het systeem is een doorlopend aandachtspunt. Toegankelijkheid milieu-informatie (Verdrag van Aarhus) In 1998 sloot de Europese Unie het Verdrag van Aarhus af, met als doel milieu-informatie meer toegankelijk te maken voor de burger. Dat verdrag is omgezet in een richtlijn. De richtlijn is in Nederland geïmplementeerd via de Wet uitvoering Verdrag van Aarhus. Voor de gemeente heeft deze wetgeving tot gevolg dat ze haar milieu-informatie op de breedst mogelijke basis systematisch aan het publiek beschikbaar moet stellen. De gemeentelijke milieu-informatie is nu voor het publiek enkel nog analoog beschikbaar. Het streven is om de gemeentelijke milieu-informatie ook digitaal beschikbaar te hebben voor de burger. Daartoe dient een digitaal register te worden ontwikkeld. De feitelijke invulling van het digitale milieuregister dient door de gemeente te gebeuren. De ontwikkeling van het digitale milieuregister stond voor 2009 gepland maar vanwege de implementering van de basisregistratie adressen en gebouwen (BAG) en het ontbreken van een adreskoppeling in het milieuinformatiesysteem Menes is vertraging opgetreden. Pas als de BAG en de koppeling werkt zal het beschikbaar stellen van milieu-informatie aan eenduidige adressen mogelijk zijn. Vervolgens speelt de invoering van het Omgevings Loket Online (OLO) een rol om het voor elke burger mogelijk te maken informatie op te vragen. 13

15 2.2 Overige taken Bij de reguliere taken is al aangegeven dat de vier gemeenten streven naar intensivering van de samenwerking. Die samenwerking neemt ook een belangrijke plaats in bij het uitvoeren van de niet wettelijke taken in het milieubeleidsplan. Door uitwerking van een viertal speerpunten in een ambitie met bijbehorende doelen is duidelijk gemaakt wat de inzet op het gebied van milieu zal zijn. Speerpunt 1 valt onder de wettelijke taken. De overige speerpunten, 2 klimaat en energie, 3 leefomgeving en 4 samenwerking zijn te vinden in hoofdstuk 6 van het milieubeleidsplan. Stimulering van Lokale Klimaatinitiatieven (SLOK) In 2008 heeft het ministerie van VROM de subsidieregeling Stimulering Lokale Klimaatinitiatieven (SLOK) geopend als vervolg op de BANS-subsidieregeling. De SLOK ondersteunt het met de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) gesloten Klimaatakkoord De SLOK-regeling richt zich op CO2-reductie en het verminderen van andere broeikasgassen die op lokaal gebied worden uitgestoten, zoals lachgas en methaan. De SLOK-regeling helpt gemeenten en provincies die structureel werken aan het terugdringen van de uitstoot van broeikasgassen om de aanloopkosten te dekken. Dat kan het draagvlak voor nieuw beleid vergroten. Kosten voor activiteiten die bij de doelstelling van de regeling passen, kunnen tot 50 % worden vergoed. Hieronder vallen ook loonkosten van het bij de uitvoering van de betreffende projecten of activiteiten direct betrokken gemeentepersoneel. Omdat de projecten een inspanning vergen van diverse afdelingen binnen het gemeentelijk apparaat en de werkzaamheden deel uitmaken van het normale takenpakket van de betrokken ambtenaren kunnen deze uren worden toegerekend aan de onderscheiden projecten. De Prestatiekaart Stimulering Lokale Klimaatinitiatieven is het uitgangspunt van de SLOK-aanvraag. Uit deze kaart zijn in een ambtelijk integrale bijeenkomst thema s en prestatievelden gekozen waarbinnen klimaatactiviteiten worden ontwikkeld. Dit heeft geresulteerd in een door het college van B&W ingediende subsidieaanvraag welke in 2009 is toegekend. De maximale subsidie van staat over de jaren 2009 t/m 2011 ter beschikking voor uitvoering van de projecten in het pluspakket. De subsidie wordt in drie jaarlijkse termijnen uitgekeerd vanuit het gemeentefonds en is bestemd voor loonkosten van eigen personeel en kosten van derden bij projecten gericht op de reductie van broeikasgassen. Deze subsidieregeling is aantrekkelijk omdat de uren (1870 uur maal gemiddeld 70 /uur ± ) die het eigen personeel toch al maakt, voor uitvoering van projecten (die grotendeels ook in het vigerende milieubeleidsplan Mei-inoar foar duorsumens staan) opgevoerd mogen worden als kosten. Indien alle SLOK projecten daadwerkelijk worden uitgevoerd is er desondanks een tekort van over een periode van 4 jaar bij een totaal bedrag van eveneens over 4 jaar ( eigen uren en externe kosten). Dit bedrag is in 2009 vanuit de reserve milieu door de raad ter beschikking gesteld. Hoewel de gemeenten individueel een subsidieaanvraag hebben gedaan heeft in MBP verband wel onderlinge afstemming plaats gevonden bij de keuze van thema s, projecten en prestaties. De uit te voeren projecten worden dan ook in principe gezamenlijk met de MBP gemeenten uitgevoerd. Het eerste project, energiebesparing en energieopwekking bij agrarische bedrijven, is eind 2009 gestart en zal in de loop van 2010 worden uitgevoerd en afgerond. In het volgende zijn per thema de gekozen doelstellingen weergegeven. Thema. Eigen gebouwen, voorzieningen, wagenpark, dienstreizen, woon-werkverkeer en inkoop Nr. Bestaande gebouwen Energiebesparing 2 % per jaar 1 40 % opwekking en/of inkoop duurzame energie Gemeentelijk wagenpark, dienstreizen en woonwerkverkeer Infrastructurele voorzieningen (openbare verlichting, pompen, gemalen e.d.) 5 % besparing fossiele brandstoffen en/of inkoop duurzame brandstoffen Energiebesparing 4 % per jaar 100 % opwekking en/of inkoop duurzame energie (energieneutraal)

16 Thema. Woningen Nieuwbouw Realiseren van woningen met een 10 % verscherpte EPC Er zijn geen woningbouwprojecten met meer dan 200 woningen Bestaande woningvoorraad Verbeteren van de energetische kwaliteit van de woningvoorraad, uitgedrukt in het Energielabel, met gemiddeld 1 % per jaar Bewonersgedrag 5 % van de huishoudens vertoont energiezuinig gedrag: Toepassen niet-woninggebonden energiebesparende maatregelen Aanschaf energiezuinige apparatuur (A-label) Inkoop 100 % duurzame elektriciteit Nr Thema Bedrijven Vergunningverlening en handhaving Bedrijventerreinen Alle relevante inrichtingen waarvoor de gemeente bevoegd gezag is op basis van de Wet milieubeheer hebben een actuele vergunning (BBT) op het gebied van energie dan wel voldoen aan het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer Handhaving van vergunningen en het Besluit algemene regels voor inrichtingen milieubeheer, gericht op energieaspecten heeft prioriteit, is gepland en vindt plaats Handhaving van afspraken MJA-bedrijfstakken waarvoor gemeente bevoegd gezag is, heeft prioriteit, is gepland en vindt plaats Structurele samenwerking met bedrijven op bedrijventerrein, gericht op minimaal 2% energiebesparing en/of opwekking van duurzame energie Nr. 7 8 Thema Verkeer en Vervoer Verkeer en vervoer bevolking en bedrijven Thema Grootschalige Duurzame Energieopties Grootschalige en/of collectieve DE-opties Besparing en/of verduurzaming brandstoffen met 1 % per jaar 5 % van de energie die binnen de gemeentegrenzen wordt gebruikt wordt duurzaam opgewekt en geleverd via grootschalige en/of collectieve opties: Wind Biomassa Waterkracht Warmte/Koudeopslag Nr. 9 Nr. 10 Zoals al eerder aangegeven richten de SLOK projecten zich specifiek op de CO2 reductie. Er zijn overeenkomsten en overlappingen met onderstaande speerpunten uit het MBP. Duurzaam wonen en bouwen Duurzaam wonen en bouwen richt zich op het bevorderen van een gezond en verantwoord woon- en leefklimaat. Hierbij gaat het vooral om het gebruik van systemen die energie en water besparen en het gebruik van duurzame bouwmaterialen die ook bijdragen aan een gezond en prettig binnenmilieu. Een duurzame aanpak houdt bovendien in dat in alle fasen van de bouw gekeken wordt naar mogelijkheden voor het beperken van ongewenste gezondheids- en milieueffecten. Dat wil zeggen vanaf de winning van de grondstof, het ontwerp en de bouw tot en met de sloop. Dit betekent dat duurzaam wonen en bouwen bijvoorbeeld ook in bestemmingsplannen de nodige aandacht verdient. 15

17 In het milieubeleidsplan is aangegeven dat ernaar wordt gestreefd nieuwe woningen op een duurzame wijze te bouwen en bestaande woningen op een duurzame wijze te renoveren. Standaard worden al veel woningen tot op zekere hoogte duurzaam gebouwd. Verdergaande maatregelen zullen moeilijker realiseerbaar zijn bij de particuliere bouwer. Een mogelijkheid om burgers te wijzen op de huidige mogelijkheden met betrekking tot duurzaam bouwen doet zich voor bij de rechtstreekse aankoop van een bouwperceel bij de gemeente. Meer kansen om duurzaam bouwen in de praktijk te brengen zijn gelegen in projectmatige bouw zoals door woningbouwverenigingen en projectontwikkelaars wordt uitgevoerd. In voorkomende gevallen zal meer bekendheid worden gegeven aan duurzaam wonen en bouwen. Introductie biobrandstoffen en rijden op aardgas. De provincies Fryslân, Groningen en Drenthe hebben biobrandstoffen en het rijden op aardgas de komende jaren als speerpunt van hun beleid opgenomen. Het doel is dat in het noorden binnen 7 jaar ten minste voertuigen op biobrandstoffen rijden. Om dit doel te bereiken zullen de komende jaren op verschillende plaatsen in Fryslân tankstations worden uitgerust met biobrandstof en/of aardgas. De gemeente ondersteunt de realisatie van een aardgastankstation doch inmiddels is duidelijk geworden dat binnen onze gemeente geen lopende initiatieven zijn voor de realisatie van een aardgas- of biodieseltankstation. Wel zijn er initiatieven in de omliggende plaatsen Leeuwarden, Franeker, Harlingen, Bolsward en Sneek. Gemeentelijke interne milieuzorg. In 2010 zal wederom aandacht worden geschonken aan het terugdringen van het papiergebruik binnen de organisatie. Sinds 2001 is het papierverbruik van ongeveer 1000 pakken papier per jaar toegenomen tot 1400 pakken papier sinds Anno 2009 schommelt het papierverbruik rond de 1200 pakken papier per jaar. De gemeente neemt voor het eigen gebruik 100% groene stroom af. De medewerkers belast met de inkoop hanteren een duurzaam inkoopbeleid. Duurzaam inkopen is één van de onderdelen van een goed werkend milieuzorgsysteem, een systeem dat erop gericht is om de milieubelasting die veroorzaakt wordt door gemeentelijke activiteiten steeds verder te reduceren. In de eigen gemeentelijke projecten dient uitsluitend FSC-gecertificeerd hout toegepast te worden daar waar hout het meest geschikte materiaal is. Waardering beheer openbare ruimte Als speerpunt in het MBP is ook de verhoging van de waardering door de inwoners van de openbare ruimte opgenomen. Maatregelen om dit te bereiken zijn gericht op ecologisch groenbeheer, actief bodembeheer, gemeentelijk geluidbeleid, afvalscheiding en preventie en terugdringen van eventuele klachten. Als activiteiten worden genoemd: - Geen gebruik chemische bestrijdingsmiddelen door de gemeente - De afdeling Beheer heeft als deeltaak het bestrijden van onkruid in de openbare ruimte. Het gestelde doel om geen chemische bestrijdingsmiddelen te gebruiken bleek in de praktijk niet voor 100 % haalbaar. In het collegebesluit van 28 januari 2003 is aangegeven dat slechts 1 maal in het voorjaar selectief op trottoirs en straatkanten met een chemisch onkruidbestrijdingsmiddel gespoten mag worden. Verder worden er door de gemeente geen chemische bestrijdingsmiddelen toegepast. - Vanaf 1 januari 2008 planten de gemeenten voor elke gekapte gemeenteboom een nieuwe boom in de gemeente terug. 16

18 Plattelandsontwikkelingsprogramma Het Plattelandontwikkelingsprogramma (afgekort POP) is een Europees subsidieprogramma dat gericht is op de ontwikkeling van het platteland in brede zin. Het POP (ook wel POP2) volgt op de eerste periode De gemeente Wûnseradiel is namens de gemeenten penvoerder en budgethouder. Het projectmanagement wordt verzorgd door adviesbureau 3PEnergie uit Dokkum. In de loop van 2010 zal een concreet vervolg worden gegeven aan een project op het gebied van; Voorlichting aan agrariërs op het gebied van energiebesparing en monitoring Co-vergisting door meerdere agrariërs in een gezamenlijke vergistingscentrale Duurzame brandstoffen en biogas Leader is een onderdeel van het POP2 programma. Dit gebeurt door middel van financiering van lokale en regionale initiatieven. De fondsen vormen onderdeel van de zogenaamde structuurfondsen die bedoeld zijn om bepaalde regio's mee te trekken met de rest van de gebieden. Het zal duidelijk zijn dat met deze thema s een overlap ontstaat met de SLOK thema s. Compostactie In 2008 en 2009 is meegedaan aan de landelijke compostdag. Dit initiatief wordt door de compostproducerende bedrijven gebruikt om het scheiden van GFT afval te promoten. Als dank voor dit scheiden wordt een bepaalde hoeveelheid compost op de landelijke compostdag gratis weggegeven aan de inwoners. Omdat in onze gemeente het grof tuinafval afkomstig van de takkenplekken wordt gecomposteerd door de firma Frankena te Winsum zijn in samenwerking met deze firma de eigen compostdagen georganiseerd. Vanwege het grote succes zal op 20 maart 2010 alweer voor de derde keer meegedaan worden aan de landelijke compostdag. De kosten worden ten laste gebracht van de afvalstoffenheffing. 17

19 3. Milieutaken in uren Nr Aktivititeit Toelichting uren aantal uren aantal milieu extern totaal ijh pk kk bk 1 algemeen beleid volgen/implementatie landelijk beleid + opzetten specifiek beleid programma opstellen jaarprogramma verslag opstellen jaarverslag vergunningen milieuvergunningen vergunnningen obv art 8.1 en 8.4 Wm ivm Activiteitenbesluit milieumeldingen meldingen obv artt 8.19 en 8.41 Wm mede ivm Activiteitenbesluit. meldingen Besluit meldingen toepassen Bodemkwaliteit bouwstoffen/grond toezicht/handhaving wet milieubeheer reguliere controles obv inrichtingbestand + niet geplande controles wet bodembescherming toezicht op toepassing bouwstoffen in de gemeente andere verordeningen ligplaatsen, woonschip, kinderopvang enz klachten reg. handhavingsprojecten reservering volgens Friese afspraak handhaving buitengebied rondes door de gemeente Afval inzameling huish.afval/afvalsturing contactfunctie Omrin + registratie hoeveelheden, verwerking nota's overig milieu milieucommunicatie milieucommunicatie sanering bodem- en of tanksanering hist.onderzoek/bodemrapp vragen mbt bodeminformatie. vnl. van makelaars Overig informatieverstrekking algemene vragen van burgers en derden bedrijven applicatiebeheer beheer menes, nazca vragen andere afdelingen diverse vragen van andere afdelingen mbt vergunningen diversen niet specifiek toerekenbare werkzaamheden. deelname projecten ander afdelingen projecten WABO opzetten modellen, invoeren omgevingsvergunning, omzetten bestaande procedures en systemen, afstemmen met provincie Wabo in werking in 2010 SLOK projecten 350 projecten ihkv. reductie broeikasgassen = = = = = = = = =

20 4. Formatie Het milieuprogramma is zodanig opgesteld dat de geraamde taken passen binnen de beschikbare formatie. Voor de uitvoering van die taken (3095 uur) is een formatie nodig van 2,3 formatieplaatsen (fte s). Daarnaast wordt 0,17 fte geleverd door de gemeente Sneek (230 uur ondersteuning bij vergunningverlening en handhaving). 5. Kosten In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de financiële gevolgen die de uitvoering van de reguliere milieutaken met zich meebrengt. In de eerste plaats worden de kosten aangegeven welke zijn opgenomen in de begroting voor Hierbij zijn ook de kosten aangegeven voor het inhuren van ondersteuning van de gemeente Sneek op het gebied van geluid. Hiervoor zijn 100 uur geraamd. KOSTEN UITVOERING MILIEUTAKEN Begroting 2010 Voorjaarsnota TOTAAL Milieubeleid/ - programma Intern product Wet geluidhinder Onderhoud geluidmeetapparatuur 616 Bijdrage aan gemeente Sneek, geluid 100 uur Bodembeheer/-sanering: Bodembescherming Milieucalamiteitenregeling Vergunningverlening milieubeheer Bijdrage aan gemeente Sneek 230 uur Uitvoering milieuwetgeving Vergunning en handhaving Handhaving milieubeheer Handhaving milieuwetgeving Milieudienst Sneek, handhaving 100 uur Handhaving Stimulering Lokale Klimaatinitiatieven SLOK Milieuvoorlichting Bijdrage milieucommunicatie Milieuvoorlichting Totale kosten uitvoering milieutaken

21 Naast de reguliere taken worden er kosten gemaakt voor nieuwe projecten. In onderstaande tabel zijn de kosten vermeld die naar verwachting gemoeid zijn met de voorgestelde projecten in de SLOK subsidie aanvraag. Bedacht moet worden dat niet alleen de uitvoeringsperiode van de projecten 4 jaar bedraagt maar dat onderstaande kosten ook de totale kosten over diezelfde uitvoeringsperiode zijn. In de kolom uren eigen personeel zijn de uren opgenomen van de diverse bij de uitvoering van de SLOK projecten betrokken ambtenaren van de verschillende afdelingen zoals Ruimtelijke Ontwikkeling, Beheer, Vergunningen en handhaving en de Stafafdeling. Project 1: Bestaande Gebouwen Energiebesparing uren eigen personeel Loonkosten (incl. opslag) Externe kosten 1. Loonkosten Externe kosten Project 2: Duurzame brandstoffen eigen wagenpark 1. Loonkosten Externe kosten Project 3: Beleidsmatige aanpak openbare verlichting en installaties 1. Loonkosten Externe kosten Project 4: Nieuwbouw woningen met verscherpte EPC 1. Loonkosten Externe kosten Project 5: Energiebesparing bestaande woningvoorraad 1. Loonkosten Externe kosten Project 6: Bevorderen bewustzijn inkoop en verbruik energie bewoners 1. Loonkosten Externe kosten Project 7: Energiebesparing bij bedrijven 1. Loonkosten Externe kosten Project 8: Energiebesparing nieuwe bedrijventerreinen 1. Loonkosten Externe kosten Project 9: Aanleg en exploitatie vulstation met alternatieve brandstoffen 1. Loonkosten Externe kosten Project 10: Grootschalige Duurzame Energie-opties 1. Loonkosten Externe kosten uur TOTAAL UITVOERINGSKOSTEN Maximale subsidie Beschikbare extra financiën