De vechter en de vluchter

Transcriptie

1 Onderwijsbehoefte Zorgverbreding Team De vechter en de vluchter Dave is een jongen in groep 5 die veel moeite heeft zijn aandacht bij zijn werk te houden. Hij reageert dikwijls boos en opstandig als hij moet gaan werken en roept om de haverklap door de klas. Andere kinderen reageren hierop; ze hebben er last van. Dit heeft als effect dat Dave nóg bozer wordt. Zijn resultaten tonen een scherpe daling het laatste half jaar. Ook de resultaten van zijn klasgenoot John tonen een achteruitgang. John is een zeer introverte en lieve jongen. Hij ligt goed in de groep en heeft veel vriendjes. In het aangaan van sociale contacten toont hij geen problemen, maar zodra er iets van hem gevraagd wordt, toont hij een zeer teruggetrokken houding. Bij een vraag van de leerkracht staart hij naar het bord en lijkt hij te dromen, ook wanneer de leerkracht zeker weet dat John het antwoord kent. Met name bij rekenen komt dit voor, hoewel hij het in een een-op-eensituatie beter doet. Walter Wilschut Over de auteur Walter Wilschut, MSc. is onderwijs- en ontwikkelingspsycholoog. Hij is werkzaam bij de CED-Groep. Als schoolbegeleider begeleidt hij leerkrachten en geeft hij trainingen waarbij handelingsgericht werken, denken vanuit onderwijsbehoeften en een positieve leeromgeving centraal staan. Serie In Praxisbulletin 7 (maart 2013) verscheen het artikel Wat heeft dit kind nodig? over het denken vanuit onderwijsbehoeften. Het vervolg daarop is deze serie van drie artikelen waarin we ingaan op veelvoorkomende specifieke onderwijsbehoeften. Aflevering 2: De vechter en de vluchter. 9

2 Een vroegtijdige interventie is het effectiefst Beperkt zelfvertrouwen Veel leerlingen hebben een beperkt zelfvertrouwen. Dit kan betrekking hebben op een bepaald gebied, zoals schoolvaardigheden. Het kan ook zijn dat een kind zich onzeker voelt op meerdere terreinen, bijvoorbeeld als het gaat om sportieve vaardigheden of contact leggen. Oorzaken hiervoor zijn te vinden in het karakter en temperament van het kind, maar ook in omgevingsinvloeden. Voor u als leerkracht is het heel belangrijk om te weten welke leerlingen hier last van hebben en wat u hier vervolgens aan kunt doen. Een beperkt zelfvertrouwen kan beginnen met onzekerheid. Die onzekerheid kan voorbijgaan, maar het kan ook zijn dat deze uitgroeit tot een aanzienlijke faalangst. Het is ook goed om te weten op welke verschillende manieren kinderen een gebrek aan zelfvertrouwen uiten. Het bekendst is het terugtrekken, niet op de voorgrond treden en het liefst hun mond houden wanneer er iets gevraagd wordt. Maar er zijn ook kinderen die juist meer extravert reageren. Zij proberen er alles aan te doen om hun onzekerheid niet te tonen en om te voorkomen dat hen een vraag wordt gesteld. Deze kinderen vallen op door gedrag zoals het door de klas roepen, anderen afleiden en geluiden maken. In werkelijkheid overschreeuwen ze zichzelf. Ze zijn bang om aangesproken te worden en wanneer iemand hen wil helpen, reageren ze fel en opstandig. Aanval is de beste verdediging, lijkt hun strategie te zijn. Of een kind nu teruggetrokken of juist meer naar buiten gericht gedrag laat zien, als hij geen hulp krijgt, kan hij faalangst ontwikkelen. En dat kan weer grote gevolgen hebben voor de leerresultaten. Tijdig signaleren en ingrijpen Onzekerheid is een risicofactor voor het ontwikkelen van faalangst. Maar lang niet alle kinderen die onzeker zijn, ontwikkelen faalangst. Het ene kind is nu eenmaal wat zekerder over zijn zaakjes dan een ander. Dit heeft te maken met aanleg en met omgevingsinvloeden. Zo kan een dyslectisch kind bijvoorbeeld erg onzeker worden als het telkens hardop moet voorlezen. Gevoelens van onzekerheid kunnen ook voorkomen bij een stoornis. Een kind met bijvoorbeeld autisme, dat moeite heeft met het inschatten van sociale situaties, kan behoorlijk onzeker worden wanneer er van hem verwacht wordt mee te doen in het reguliere spel. Een kind met ADHD kan door zijn beperkte impulsbeheersing en onhandigheid erg nerveus worden bij motorische opdrachten. Los van wat de oorzaak is van een beperkt zelfvertrouwen, is het belangrijk de signalen tijdig op te pikken en in een vroeg stadium in te grijpen. Een vroegtijdige interventie is het effectiefst en bovendien kan deze laagdrempelig plaatsvinden binnen school. Dave en John (1) Nu de leerkracht ziet dat de resultaten van Dave en John achteruitgaan, besluit ze in te grijpen. Omdat Dave zo vaak afgeleid en tegendraads is, besluit ze hem apart te zetten. Ze vermoedt 10 De vechter en de vluchter Onderwijsbehoefte Zorgverbreding

3 dat hij, net als zijn broer, kenmerken van ADHD vertoont. Ze schermt zijn tafel af met schotjes en ook mag hij tijdens de klassikale beurten voorlopig even niet meer meedoen. Omdat John met name problemen toont bij rekenen, geeft ze hem extra rekenhulp. Ook krijgt hij wat huiswerk mee. Na enkele weken ziet de leerkracht nog geen verschil. John is nog even stil bij klassikale beurten en zijn resultaten blijven achter. Bovendien krijgt de leerkracht van de ouders van Dave het bericht dat hij nu weer plast in zijn bed en s ochtend niet naar school wil. Begrijpen Gericht zijn op snelle oplossingen is goed, nog beter is het om het gedrag van een leerling goed in kaart te brengen voordat u een aanpak bedenkt. Soms blijken bepaalde interventies namelijk helemaal niet nodig. In het slechtste geval bereiken ze zelfs het tegenovergestelde. Een onzekere leerling apart zetten, veroorzaakt meestal alleen maar meer problemen voor dat kind. Het is heel belangrijk de onderwijsbehoeften van de leerling in kaart te brengen voordat u een aanpak bedenkt. Dat helpt om het gedrag van het kind beter te kunnen begrijpen. Door het kind te observeren en door gesprekken te voeren met het kind en met zijn ouders, leert u hem beter te begrijpen. vindt. De leerkracht vertelt hierop dat ze dat niet begrijpt, omdat hij vorig jaar in groep 4 nog zo goed scoorde. Dave zegt hierop: Ach, ik doe toch alles fout. Hierop doorvragend komt ze erachter dat Dave heel onzeker is over zijn schoolwerk. Samen besluiten ze elke week een dergelijk gesprekje te houden. Dat vindt Dave fijn. Ook mag hij weer meedoen met de klas. De schotjes wil hij nog wel even houden, die geven hem toch wat rust. Ook met John gaat de leerkracht een gesprek aan. Zijn ouders vragen zich af of hij het allemaal wel aankan. De leerkracht denkt van wel, omdat hij vorig jaar nog zo goed scoorde. Ook John blijkt heel onzeker over zichzelf. Hij legt de lat voor zichzelf heel hoog, maar is tegelijkertijd bang dat hij niet aan zijn eigen eisen kan voldoen. Niet alleen over zijn schoolwerk, maar ook in sport en spel vindt hij zichzelf niet goed. Dave en John (2) De leerkracht heeft Dave in meerdere situaties geobserveerd en merkt dat hij vooral in leersituaties, zowel klassikale als zelfstandige, vaak opstandig is. Tijdens de pauze besluit ze met Dave in gesprek te gaan. Dave is in eerste instantie achterdochtig. De leerkracht benadrukt dat ze samen met hem wil nadenken over zijn gedrag. Ze vertelt dat zij er is om hem te helpen, maar dat ze hierbij ook afhankelijk is van wat hij aangeeft. Als hij dit gehoord heeft, ontdooit hij wat en geeft hij aan dat hij alles zo moeilijk 11

4 Het is goed om altijd positieve verwachtingen uit te spreken Veilig groepsklimaat Met de grote groepen van vandaag is het voor u als leerkracht lastig elk kind honderd procent te kennen. En juist omdat onzekerheid zo abstract is, kan het meest gewonnen worden door in de eerste plaats een optimaal veilig groepsklimaat te bieden. Alle kinderen, maar juist de in aanleg onzekere kinderen, zijn gevoelig voor een bepaalde benadering. Het gaat dan onder andere om weten dat fouten maken mag. Daarbij is van belang dat leerlingen dit ook expliciet te horen krijgen. U kunt dit luchtig houden: een les waarin de kinderen expres fouten mogen maken kan al erg helpen. Ook hebben onzekere leerlingen behoefte aan kennis over hun eigen kunnen. Voor elke leerling zijn vorderingen zichtbaar maken (en niet alleen voor de ouders) helpt enorm. Ook willen veel leerlingen duidelijk weten wat er van hen verwacht wordt: per dag, per vak en per vraag. Daarnaast is het goed om altijd positieve verwachtingen uit te spreken. Ik vind het super van je dat je dit al wilt proberen, klinkt bijvoorbeeld anders dan: Ik denk niet dat jij hier al aan toe bent. Een klimaat waarin kinderen weten dat ze er toe doen, dat ze gewaardeerd worden om wie ze zijn en waarbij ze alleen vergeleken worden met zichzelf kan een grote bijdrage leveren aan hun zelfvertrouwen. Gedachten omzetten Wanneer er ondanks de optimale klassikale benadering toch nog kinderen zijn die gehinderd worden door onzekerheid, is het volgende aan te raden: praat wekelijks met de leerling (op gelijkwaardige basis) en maak samen een plan. Om u als leerkracht richtlijnen te bieden voor dergelijke gesprekken, kunnen de principes van het zogenoemde G-denken 12 De vechter en de vluchter Onderwijsbehoefte Zorgverbreding

5 u helpen. Deze principes komen voort uit de cognitieve gedragstherapie. U werkt hierbij aan de negatieve gedachten van een kind en stelt tegelijkertijd doelen op. G-denken dankt zijn naam aan het volgende: een gebeurtenis leidt tot gedachten, die leiden tot gevoelens en die weer tot gedrag. U analyseert samen met het kind een bepaalde gebeurtenis, bijvoorbeeld de terugkerende rekentoets. Het kind kan bij deze toets bijvoorbeeld denken: Het gaat me toch niet lukken, want het mislukt altijd. Een doel dat het kind zou willen bereiken, kan bijvoorbeeld zijn: minder trillen tijdens de toets, op een tienpuntsschaal van een 9 naar een 7 (dit is een voorbeeld hoe u een begrip als onzekerheid concreet maakt). Vervolgens stelt u de vraag of de gedachte het gaat me toch niet lukken, want het mislukt altijd hierbij helpend is. Het kind zal tot inzicht komen dat dit niet zo is. Als leerkracht kunt u de leerling stimuleren om samen een helpende gedachte te bedenken, waardoor het doel wel behaald kan worden ( Ik heb al mijn huiswerk gedaan en goed opgelet tijdens de lessen. Meer dan dat kan ik niet doen. ). Na het toetsmoment evalueert u en stelt u een nieuw doel. Tegemoetkomen aan onderwijsbehoeften Nadenken over geschikte ondersteuning van een kind betekent ook: tegemoetkomen aan de onderwijsbehoeften. Kinderen die lage leerresultaten behalen en erg onzeker zijn, hebben behoefte aan een leerkracht die oog heeft voor hun ontwikkeling en die een plan maakt dat aansluit op hun specifieke behoeften. Het lijkt logisch om een kind dat zwak scoort op rekenen, extra rekeninstructie te geven. Maar als het kind daarbij erg onzeker is over zijn kunnen, is de kans klein dat de resultaten snel zullen verbeteren door die extra instructie. En zelfs als de resultaten wel verbeteren, is de kans groot dat de leerling dit ziet als een gelukje : hij zal nog steeds twijfelen aan zijn eigen kunnen. Daarmee is de kans groter dat resultaten weer zullen zakken in de toekomst. Als u aansluit op de behoefte aan bevestiging ter bevordering van het zelfvertrouwen zal dat (indirect) een grotere bijdrage leveren aan de leerprestaties. Onafhankelijk van de cognitieve mogelijkheden van een kind: vertrouwen in het eigen kunnen is een voorwaarde om passend te kunnen presteren. Positieve stimulans Twee concrete tips voor een klassikale aanpak, om leerlingen een positieve stimulans te geven: 1 Laat een leerling altijd eindigen met het juiste antwoord. Ook al is het een herhaling van een ander. Iedere leerling moet positief eindigen. 2 Laat leerlingen tijdens een vragenronde over een bepaald onderwerp tegelijk antwoorden. Spreek van tevoren een teken af dat aangeeft wanneer de leerlingen tegelijk moeten antwoorden. Voor een onzekere leerling is het fijn dat hij niet het gevoel heeft dat alle ogen op hem gericht zijn. Bron: Doug Lemov, Teach Like a Champion, 49 technieken om leerlingen te laten excelleren, CED-Groep Rotterdam,