Langdurige problemen voor gedragsgestoorde kinderen

Transcriptie

1 Joni Reef Langdurige problemen voor gedragsgestoorde kinderen SAMENVATTING Voorspellen gedragsproblemen bij kinderen psychische problemen op volwassen leeftijd? Lijken volwassen gedragsproblemen op de problemen die een kind vroeger had? Worden gewelddadige kinderen ook gewelddadige volwassenen? De auteur onderzocht in haar promotieonderzoek 1 de langetermijngevolgen van gedragsproblemen in kindertijd. Het onderzoek, uitgevoerd door de afdeling kinder- en jeugdpsychiatrie van het Erasmus Medisch Centrum, behoort tot een van de langstlopende longitudinale bevolkingsonderzoeken naar de ontwikkeling van gedragsproblemen en emotionele problemen van kindertijd tot in volwassenheid, over een periode van maar liefst 24 jaar. Het onderzoek liet zien dat er verschillende soorten langdurige ontwikkeling van gedragsgestoorde kinderen bestaan, zelfs tot aan een leeftijd van 40 jaar. Welke kinderen lopen nu de kans op langdurig probleemgedrag, en bij welke kinderen gaat het probleemgedrag vanzelf over? 1 Inleiding Menig kind kampt met ingrijpend probleemgedrag. In kranten en op televisie wordt regelmatig aandacht besteed aan kinderen die gestoord gedrag vertonen. Er zijn televisieprogramma s die laten zien hoe je driftige peuters in de hand moet houden, en er zijn programma s die in beeld brengen wat voor een hindernissen het geeft om depressieve problemen te hebben als puber, terwijl in de kranten wordt gediscussieerd over het overvloedig voorschrijven van Ritalin en over de aanpak van vandalistische jongeren. Gedurende de kindertijd zorgt probleemgedrag vaak voor spanningen in het gezin, moeilijkheden met vriendschappen, weinig zelfrespect en slechte schoolprestaties. Ouders van probleemkinderen zoeken meestal geen professionele hulp. Op deze manier blijven gedragsproblemen, moeilijkheden op school en slechte gezinsverhoudingen in stand. Langdurig probleemgedrag, dat wil zeggen van kindertijd tot in volwassenheid, heeft niet alleen negatieve gevolgen voor het individu zelf, het gezin, en de sociale omgeving van het kind. Het heeft ook maatschappelijke consequenties als schooluitval en werkloosheid. De langdurige problemen leiden tot hoge kosten door geestelijke gezondheidszorg, alsook grote uitgaven aan het optreden van politie en justitie. Als we kinderen die het meest risico lopen al vroeg herkennen, misschien op de basisschool of zelfs al op de crèche, dan zouden we langdurig probleemgedrag wellicht kunnen voorkomen. We zouden dan afwijkend gedrag van de risicovolle kinderen vroegtijdig kunnen aanpakken, om verdere afwijkende ontwikkeling tegen te gaan. Maar welke kinderen lopen nu de kans op langdurig probleemgedrag, en bij welke kinderen gaat het probleemgedrag vanzelf over? De kinderen die bang zijn voor spinnen of de kinderen die veel huilen? Zijn het de kinderen die liegen of juist de kinderen die schoppen en slaan? Om te bepalen wat nu precies risicovol gedrag is, en 391 Tijdschrift voor Orthopedagogiek, 50 (2011)

2 welke kinderen risico lopen op levenslange problemen, zijn langlopende studies nodig naar de ontwikkeling van problemen van kindertijd tot in volwassenheid. 2 Continuïteit van psychopathologie Betrouwbare longitudinale onderzoeken naar levenslange ontwikkeling van probleemgedrag zijn van groot belang, maar om verschillende redenen lastig uit te voeren. Allereerst is het belangrijk dat een grote groep individuen gedurende een heel leven gevolgd en onderzocht wordt. Hierbij heeft het de voorkeur om een algemene bevolkingsgroep te volgen, waarin zowel individuen met probleemgedrag, als individuen zonder probleemgedrag zitten. Door een grote groep individuen te onderzoeken, kan ervoor gezorgd worden dat betrouwbare uitspraken gedaan kunnen worden over een gemiddeld verloop van probleemgedrag in een leven. Daarnaast zullen personen herhaaldelijk met hetzelfde meetinstrument getoetst moeten worden om een valide uitspraak te kunnen doen over de ontwikkeling van probleemgedrag. Alleen op deze manier zullen resultaten van verschillende meetmomenten vergelijkbaar zijn. Omdat een individu als kind niet op dezelfde manier getoetst kan worden als volwassene, brengt dit methodologische ingewikkeldheden met zich mee. Het langdurig volgen van individuen vanaf de kindertijd is een intensief, ingewikkeld en daardoor duur proces. Toch werden in de laatste drie decennia verscheidene longitudinale onderzoeken uitgevoerd naar de ontwikkeling van gedrags- en emotionele problemen bij kinderen. In deze studies werd probleemgedrag van kindertijd tot aan vroege volwassenheid (d.w.z. tot een leeftijd van jaar) onderzocht. Over het algemeen werd in deze onderzoeken een matig tot sterke continuïteit van probleemgedrag gevonden (Bongers, Koot, Van der Ende & Verhulst, 2004; Dekker et al., 2007; Fergusson, Boden & Horwood, 2007; Kim-Cohen et al., 2003; Moffitt & Caspi, 2001; Moffitt et al., 2007; Roza, Hofstra, Van der Ende & Verhulst, 2003; Woodward & Fergusson, 2001). In veel studies worden op verschillende metingen verschillende meetmethoden gebruikt, waardoor resultaten minder betrouwbaar worden. Studies die resultaten van vergelijkbare meetinstrumenten op verscheidene metingen vergeleken, beschrijven met name persistentie van antisociaal gedrag, depressief gedrag en angstig gedrag (Achenbach, Howell, McConaughy & Stanger, 1995; Costello, Mustillo, Erkanli, Keeler & Angold, 2003; Fergusson & Horwood, 2001; Hofstra, Van der Ende & Verhulst, 2000; Moffitt, Caspi, Rutter & Silva, 2001; Skodol, Johnson, Cohen, Sneed & Crawford, 2007). Het is van belang dat kindpsychiaters kennis hebben van het mogelijk toekomstig ontwikkelingstraject van gedragproblemen, zodat de behandeling van psychiatrische problemen bij kinderen, kan vooruitlopen op eventueel toekomstige volwassen psychopathologie Hoewel er veel onderzoek gedaan is naar de langdurige ontwikkeling van probleemgedrag, kennen deze onderzoeken ook veel beperkingen. Bestaande longitudinale studies beperken zich vaak tot bepaalde typen gedragsproblemen, beperken zich tot de ontwikkeling van de adolescentiefase, of gebruiken op verschillende tijdstippen verschillende instrumenten om probleemgedrag te meten. Om een uitgebreid beeld te vormen van hoe één soort gedrag naar meerdere soorten gedrag in volwassenheid kan ontwikkelen en hoe verschillende soorten kindgedrag zich tot hetzelfde volwassen gedrag kan ontwikkelen, onderzochten we verbanden tussen een breed scala aan vroege kinderjarenproblemen en een breed scala aan gelijkwaardig gemeten 392

3 problemen op middelbare leeftijd (d.w.z. tot leeftijd jaar). Kennis over de continuïteit van gedragsproblemen is voor zowel kinderpsychiaters als psychiaters in volwassen psychiatrie van belang. Omdat problemen die zich in de kindertijd en adolescentie hebben voorgedaan een rol kunnen spelen in de behandeling van volwassenen, is het belangrijk dat psychiaters kennis hebben over mogelijke trajecten van langdurige ontwikkeling van probleemgedrag. Omgekeerd is het van belang dat kindpsychiaters kennis hebben van het mogelijk toekomstig ontwikkelingstraject van gedragproblemen, zodat de behandeling van psychiatrische problemen bij kinderen kan vooruitlopen op eventueel toekomstige volwassen psychopathologie. 3 Continuïteit van externaliserend gedrag naar volwassen geweld Externaliserend gedrag is het meest persistente probleemgedrag in kindertijd en adolescentie, en de meest significante voorspeller van agressief, ernstig crimineel en gewelddadig gedrag in volwassenheid (Bongers et al., 2004; Brame, Nagin & Tremblay, 2001; Broidy et al., 2003; Moffitt, 1993; Nagin & Tremblay, 1999; Simonoff et al., 2004). Van het externaliserend gedrag is het met name gewelddadig gedrag dat moeilijkheden voor het individu en zijn sociale omgeving veroorzaakt. Eerdere studies rapporteren dat gewelddadig gedrag bij volwassenen vaak samengaat met niet gewelddadig criminele gedragingen (Brame, Mulvey & Piquero, 2001; Loeber, Farrington, Stouthamer-Loeber & White, 2008). Bovendien reageren gewelddadige volwassenen relatief slecht op therapie (Dolan & Coid, 1993). Om te voorkomen dat kinderen later gewelddadig gedrag gaan vertonen, zijn goede preventie en interventieprogramma s nodig. Voor het ontwikkelen van deze programma s is onderzoek naar het ontstaan en ontwikkelen van volwassen gewelddadig gedrag onmisbaar. Eerdere longitudinale studies naar continuïteit van externaliserend gedrag rapporteren verschillen in de mate van persistentie van externaliserend gedrag over de tijd (Bongers et al., 2004; Brame, Nagin et al., 2001; Broidy et al., 2003; Nagin & Tremblay, 1999). Vooral agressief gedrag en oppositioneel gedrag, in tegenstelling tot antisociaal en heimelijk gedrag, bleken persistente externaliserende gedragstypes (Broidy et al., 2003; Copeland, Molenaar- Johnson, Keeler, Angold & Costello, 2007; Loeber, Farrington & Waschbusch, 1998; Mannuzza, Klein & Moulton, 2008; Odgers et al., 2008; Simonoff et al., 2004). Omdat onderzoeken zich vaak richten op het voorspellen van jeugdcriminaliteit, is de kennis over continuïteit van gedragsproblemen tot aan middelbare leeftijd beperkt (Pulkkinen, Lyyra & Kokko, 2009). Bovendien zijn de onderzoeken naar crimineel gedrag in volwassenheid vaak gebaseerd op geregistreerd crimineel gedrag, omdat de meeste studies zich richten op officiële bronnen. Studies naar zelfgerapporteerd crimineel gedrag onder volwassenen is uitzonderlijk (Thornberry & Krohn, 2000). 4 Verschillen tussen jongens en meisjes Bij onderzoek naar ontwikkeling van psychopathologie is het belangrijk om verschillen in ontwikkeling tussen jongens en meisjes te onderzoeken. Psychopathologie verschilt tussen jongens en meisjes; namelijk, internaliserend gedrag komt vaker voor bij meisjes en externaliserend gedrag komt vaker voor bij jongens (Angold & Costello, 1995). Onderzoek naar de ontwikkeling van externaliserend gedrag is voornamelijk gebaseerd op steekproeven bij jongens, omdat dit gedrag simpelweg vaker voorkomt bij jongens (Fontaine, Carbonneau, Vitaro, Barker & Tremblay, 2009; Odgers et al., 2008). Echter, de ont- 393

4 wikkeling van externaliserend gedrag kan verschillen tussen jongens en meisjes; externaliserend gedrag is bij meisjes bijvoorbeeld vaker geassocieerd met depressief gedrag, terwijl jeugdcriminaliteit juist weer vaker voorkomt bij jongens (Costello et al., 2003). Desalniettemin worden er ook overeenkomsten gevonden tussen de ontwikkeling van externaliserend gedrag bij jongens en meisjes (Odgers et al., 2008). Het is nog maar de vraag of ontwikkelingstheorieën die gebaseerd zijn op externaliserend gedrag in jongens, ook op meisjes (Silverthorn & Frick, 1999) kunnen worden toegepast. Daarom is het belangrijk de continuïteit van externaliserend gedrag te onderzoeken in een studie waar zowel jongens als meisjes van kindertijd tot in volwassenheid gevolgd worden. 5 Externaliserende ontwikkelingstrajecten Omdat externaliserend gedrag uiteenlopende ontwikkelingstrajecten kan volgen (Bongers et al., 2004; Brame, Nagin et al., 2001; Moffitt, 1993), zou één enkele meting van dit gedrag tijdens kinderjaren een vertekend beeld kunnen geven van de mate van ernst van het probleemgedrag. Daarom wordt het externaliserend gedrag het best onderzocht vanuit een ontwikkelingsperspectief (Achenbach, Dumenci & Rescorla, 2001). Een ontwikkelingstraject beschrijft het verloop van gedrag in tijd (d.w.z. veranderingen in zowel de ernst of het niveau als de groei of toename van gedrag). Eerdere longitudinale studies naar ontwikkelingstrajecten van externaliserend gedrag rapporteren stijgende (toename), dalende (afname) en stabiele trajecten (Bongers et al., 2004; Brame, Nagin et al., 2001; Broidy et al., 2003; Nagin & Tremblay, 1999). Naast verschillen in stijging en daling van trajecten, kan externaliserend gedrag op verschillende leeftijden voor het eerst voorkomen (Tremblay, 2000). Studies naar ontwikkeling van externaliserend gedrag beschrijven een traject van ontwikkeling dat in de vroege jeugd begint, en een traject waarbij probleemgedrag pas in de adolescentie voor het eerst voorkomt (American Psychiatric Association, 1994; Moffitt & Caspi, 2001; Roisman, Aguilar & Egeland, 2004). Dit onderscheid wordt ook gemaakt in studies naar tijdens de levensloop aanhoudende en tot de adolescentie beperkende ontwikkelingstrajecten van externaliserend gedrag (Brame, Nagin et al., 2001; Moffitt, 1993; Moffitt et al., 2002). 6 Volwassen ongunstige ontwikkelingstrajecten Deze verschillende vormen van trajecten kunnen binnen verschillende soorten externaliserend probleemgedrag voorkomen. In eerder onderzoek werden ontwikkelingstrajecten van vier soorten antisociaal gedrag geïdentificeerd bij kinderen met leeftijden van 4-18 jaar (Bongers et al., 2004) (zie Figuur 1). Die vier soorten gedrag waren: agressief gedrag (bedreigen, pesten, treiteren, schoppen, slaan, vechten, wreedheid); antisociaal gedrag (liegen, stelen, vandalisme, brandjes stichten, dieren mishandelen); oppositioneel gedrag (drift, koppigheid, met alles oneens, ongehoorzaam); en heimelijk gedrag (vloeken, spijbelen, weglopen van huis, drugs- en alcoholmisbruik). Zowel jongens als meisjes ontwikkelden in de verschillende trajecten, maar meer jongens volgden de trajecten met persistente niveaus van asociaal gedrag. Enkele eerdere studies hebben onderzocht hoe deze verschillende externaliserende trajecten op de lange termijn zich ontwikkelen (Bongers, Koot, Van der Ende & Verhulst, 2004; Bongers, Koot, Van der Ende & Verhulst, 2008; Timmermans, Van Lier & Koot, 2008; Tremblay, 2000). In het algemeen stegen de trajecten van antisociaal gedrag gedurende kindertijd en volwassenheid (Bongers et al., 2004), terwijl trajecten van ander gedrag niet of 394

5 weinig in tijd veranderden. Oppositioneel gedrag voorspelde sociale problemen in volwassenheid, terwijl antisociaal gedrag drugsgebruik en risicovol seksueel gedrag voorspelden (Bongers et al., 2008; Timmermans et al., 2008). In de huidige studie werden in een grootschalig longitudinaal onderzoek vier onderzoeksvragen beantwoord 7 Onderzoeksvragen Zuid- Holland Studie In de huidige studie werden in een grootschalig longitudinaal onderzoek in de algemene bevolking (De Zuid-Holland Studie - Erasmus Medisch Centrum - Sophia Kinderziekenhuis) vier onderzoeksvragen beantwoord. Allereerst werd onderzocht hoeveel kinderen met psychiatrische problematiek, 24 jaar later nog steeds problemen ondervinden. Naast de continuïteit, onderzochten we als tweede welke gedragsproblemen bij kinderen voorspellend zijn voor psychiatrische problemen in de volwassenheid. Als derde onderzochten we de ontwikkelingstrajecten van langdurige gedragsproblemen en of volwassen gedragsproblemen eerder voorkomen bij kinderen in bepaalde trajecten. Als laatste bekeken we welk externaliserend kindgedrag specifiek crimineel gedrag in volwassenheid voorspelt. 7.1 Methode De huidige studie is een multi-cohort longitudinale studie waarin de ouders voor Agression Opposition Age (years) Age (years) Property violations Status violations Age (years) Age (years) Ontwikkelingstrajecten van agressief gedrag, antisociaal, oppositioneel en heimelijk gedrag. Op de y-as: ruwe syndroom scores. Agression: Agressief gedrag; Opposition; Oppositioneel gedrag; Property violations: Antisociaal gedrag; Status violations: Heimelijk gedrag. Age (years): Leefijd in jaren (Bongers et al. (2004); met goedkeuring van Blackwell Publishing.) Figuur 1 Ontwikkelingstrajecten van externaliserende gedragstypen in kindertijd 395

6 het eerst in 1983 in thuisgesprekken rapporteerden over emotionele problemen en gedragsproblemen van hun kinderen. In 1983 werd de originele steekproef van kinderen getrokken uit de Nederlandse provincie Zuid-Holland, die bestond uit dertien cohorten van Nederlandse kinderen, 100 van elk geslacht en elke leeftijd van 4 tot 16 jaar (Verhulst, Akkerhuis & Althaus, 1985). Van de bereikte ouders, verstrekten er (85%) bruikbare gegevens. Na de eerste meting in 1983 (meting 1), werd de steekproef opnieuw benaderd in 1985 (meting 2), 1987 (meting 3), 1989 (meting 4), 1991 (meting 5), en 1997 (meting 6) (zie Figuur 2). Tussen januari 2006 en juni 2007, werd de zevende meting van de studie uitgevoerd. Opnieuw benaderden wij alle deelnemers van de originele steekproef (n=2076), behalve 23 die waren gestorven, 10 die verstandelijk beperkt waren, en 48 deelnemers die eerder hadden verzocht om uit het bestand te worden verwijderd. Van de 1995 overgebleven deelnemers, verstrekten 1365 deelnemers bruikbare informatie (68%). Een groep van 427 personen (21%) wilde niet meer deelnemen, en 204 personen (10%) konden niet worden bereikt (zie Figuur 3). 7.2 Instrumenten Gedrags- en emotionele problemen in de kindertijd (1983) De Child Behavior Checklist (CBCL; Achenbach, 1991) is een vragenlijst voor ouders van kinderen in de leeftijd van 4 tot 18 jaar. Het bevat 120 stellingen die gedrags- en emotionele problemen beschrijven die in de afgelopen zes maanden kunnen zijn voorgekomen. De punten kunnen worden gescoord op een driepuntsschaal: 0 (helemaal niet), 1 (beetje of soms) en 2 (duidelijk of vaak). De items van de CBCL kunnen in acht syndroomschalen gescoord worden; teruggetrokken gedrag, lichamelijke klachten, angstig/ Meting 1 Meting 2 Meting 3 Meting 4 Meting 5 Meting 6 Meting 7 Jaar Leeftijd Figuur 2 Stroomschema van de dataverzameling Meting 1 in 1983 Meting 7 in 2007 Deelnemers : 2,076 Deelnemers : 1,365 Overleden : 23 Verstandelijk beperkt : 10 Weigering : 48 Weigering : 427 Contact verloren : 204 Figuur 3 Flowchart van de dataverzameling 396

7 depressief gedrag, sociale problemen, denkproblemen, aandachtsproblemen, delinquent gedrag en agressief gedrag. De eerste drie probleemschalen vormen samen de schaal Internaliseren en de laatste twee de schaal Externaliseren. Alle vragen over gedrag opgeteld vormen de schaal Totale Problemen. Een indeling van de vragen over gedrag die aansluit bij het classificatiesysteem van de DSM leidt tot zes DSM-schalen: affectieve problemen, angstproblemen, lichamelijke problemen, aandachtstekort/hyperactiviteitproblemen, oppositionele problemen en gedragsproblemen. De indeling in probleemschalen is gebaseerd op factoranalyses die zijn uitgevoerd op gegevens van kinderen in GGZ-instellingen (Achenbach, 1991). De indeling van de items voor de DSM-schalen is gebaseerd op de beoordeling van internationale deskundigen op het gebied van classificatie in de kinder- en jeugdpsychiatrie. In onderzoek in Nederland is goede betrouwbaarheid en validiteit voor de Nederlandse versie van de CBCL vastgesteld (Achenbach, 1991; Verhulst, Van der Ende & Koot, 1996) Gedrags- en emotionele problemen in volwassenheid (2007) De Adult Self Report (ASR; Achenbach & Rescorla, 2003) is een vragenlijst die ingevuld kan worden door volwassenen op de leeftijd van Het bevat 126 vragen over probleemgedrag dat in de afgelopen zes maanden is voorgekomen. De punten kunnen worden gescoord op een driepuntsschaal: 0 (helemaal niet), 1 (beetje of soms) en 2 (duidelijk of vaak). De items van de ASR kunnen in acht syndroomschalen gescoord worden; teruggetrokken gedrag, lichamelijke klachten, angstig/ depressief gedrag, intrusief gedrag, denkproblemen, aandachtsproblemen, regelovertredend gedrag en agressief gedrag. De eerste drie probleemschalen vormen samen de schaal Internaliseren en de laatste twee de schaal Externaliseren. Alle vragen over gedrag opgeteld vormen de schaal Totale Problemen. Goede betrouwbaarheid en de validiteit zijn vastgesteld voor de Amerikaanse versie van ASR (Achenbach & Rescorla, 2003) Psychiatrisch interview De Composite International Diagnostic Interview (CIDI) (World Health Organization, 1992) en drie onderdelen van de Diagnostic Interview Schedule (DIS) voor DSM-IV diagnoses (Robins, Helzer, Croughan & Compton, 1997) werden gebruikt om psychiatrische stoornissen te diagnosticeren. De CIDI en de DIS zijn volledig gestandaardiseerde interviews voor het scoren van diagnoses volgens de DSM-IV, in het voorafgaande jaar (American Psychiatric Association, 1994). Goede betrouwbaarheid en validiteit zijn gerapporteerd (Andrews & Peters, 1998). Omdat het aantal specifieke stoornissen voor de meerderheid van diagnoses klein was, construeerden we de volgende DSM-IV categorieën: 1 angststoornissen: algemene angststoornis, obsessief-compulsieve stoornis, paniekstoornis, pleinvrees, sociale fobie, specifieke fobie, en andere angststoornissen 2 stemmingsstoornis: depressieve episode, bipolaire stoornis, en dysthyme stoornis 3 aan een middel gebonden stoornissen: alcoholmisbruik/afhankelijkheid en drugsgebruik/afhankelijkheid 4 disruptieve stoornissen: met inbegrip van oppositioneel-opstandige gedragsstoornis, antisociale persoonlijkheidsstoornis en aandachtstekort/hyperactiviteitsstoornis 5 alle andere stoornissen: bestaand uit een bovengenoemde stoornis of een andere stoornis zoals boulimia nervosa, somatisatiestoornis, conversiestoornis, pijnstoornis, hypochondrie, en psychotische stoornis Zelfgerapporteerd crimineel gedrag (2007) Crimineel gedrag werd uitgevraagd in een 397

8 gestandaardiseerd interview (Elliott & Huizinga, 1989). De vragen zijn gebaseerd op een vragenlijst die voor de International Self-Report Delinquency Study ontwikkeld is (Donker, Smeenk, Van der Laan & Verhulst, 2003; Junger-Tas, Terlouw & Klein, 1994). Gewelddadige criminaliteit werd gemeten met de volgende variabelen: gewapende diefstal, bedreiging met een wapen, bedreiging zonder een wapen, bedreiging om iets of iemand te dwingen of bang te maken, fysieke aanval zonder verwonding, fysieke aanval met verwonding, aanranding of verkrachting. De respondent werd als gewelddadige pleger gecategoriseerd als één of meerdere van bovenstaande overtredingen waren gepleegd. De delicten werden uitgevraagd over een referentieperiode van 1 jaar en 5 jaar. We analyseerden de verbanden tussen kinderproblemen en volwassen problemen en onderzochten de ontwikkeling die het probleemgedrag volgde over 24 jaar 8 Resultaten 8.1 Continuïteit van psychopathologie Onderzoeksvraag 1 Met regressieanalyses analyseerden we de verbanden tussen kinderproblemen en volwassen problemen en onderzochten we de ontwikkeling die het probleemgedrag volgde over 24 jaar. In Figuur 4 is weergegeven hoeveel kinderen vroeger problemen hadden, en welke kinderen na 24 jaar van hun problemen af waren, en welke kinderen nog steeds last hadden van gedragsproblemen. Aan de linkerkant wordt vermeld dat 239 kinderen probleemgedrag vertoonden in 1983 (deviante totaalscore CBCL). Bij 1126 kinderen was het gedrag normaal. Van de 239 kinderen blijkt dat 53 kinderen, of 22%, in volwassenheid nog steeds problemen heeft. De meeste kinderen, 186, hebben dus geen problemen meer (Reef, Diamantopoulou, Van Meurs, Verhulst & Van der Ende, 2009) Onderzoeksvraag 2 Als we specifieker naar de soorten problemen gingen kijken, vonden we dat één soort gedrag naar meerdere soorten gedrag in volwassenheid kan ontwikkelen. Ook vonden we dat verschillende soorten kindgedrag zich tot hetzelfde volwassen gedrag kan ontwikkelen. Sommige problemen bleken blijvender dan andere problemen. Angstige of depressieve kinderen lopen het meeste kans om op latere leeftijd nog steeds last van deze problemen te hebben. Deze kinderen hebben een tweemaal zo hoge kans op hetzelfde type problemen in volwassenheid (zie Tabel 1) (Reef et al., 2010a). 8.2 Externaliserende ontwikkelingstrajecten Onderzoeksvraag 3 Doordat we kinderen meerdere malen in hun leven hebben gemeten, konden we ook naar ontwikkelingstrajecten kijken. We hebben in deze studie in kaart gebracht hoe de ontwikkeling van externaliserend Baseline meting Follow-up (1983) (2007) (22,2%) Hoge scores Normale scores 156 (13,9%) 186 (77,8%) (86,1%) Figuur 4 Ontwikkeling van gedragsproblemen over 24 jaar 398

9 Tabel 1 Associaties tussen deviante baseline schaalscores (1983) en deviante follow-up schaalscores (2007) Uitkomst in volwassenheid (ASR 2007) Voorspeller in kindertijd (CBCL 1983) Angstig/ Depressief Teruggetrokken gedrag Somatische problemen Denkproblemen Aandachtsproblemen Agressief gedrag Regelovertredend gedrag Intrusief gedrag Angstig/ Depressief n = ( ) 1.5 ( ) 1.6 ( ) 1.7 ( ) Teruggetrokken gedrag n = 186 Somatische problemen n = 183 Denkproblemen n = ( ) Aandachtsproblemen n = 169 Agressief gedrag n = ( ) 2.1 ( ) Delinquent gedrag n = ( ) 1.7 ( ) Sociale Problemen n = 208 Odds ratios (95% Confidence interval) uit multipele logistische regressie analyses significantie niveau α =.05, gecorrigeerd voor geslacht, leeftijd en socioeconomische status. Alleen significante verbanden zijn weergegeven in de tabel. CBCL=Child Behavior Checklist; ASR=Adult Self-Report; Baseline=1983; Follow-up=2007. gedrag gemiddeld verloopt bij kinderen en adolescenten. Zoals te zien in Figuur 1, zijn er verschillende trajecten (voor methode zie Bongers et al. 2004). We voorspelden trajecten van vier soorten gedrag: heimelijk gedrag, antisociaal gedrag, agressief gedrag en oppositioneel gedrag Tabel 2 Item-beschrijving van de vier externaliserende gedragstypen Agressief gedrag Oppositioneel gedrag Wreed/ Gemeen Vechten Fysiek aanvallen Bedreigen Ruziemaken Ongehoorzaam thuis Ongehoorzaam op school Koppig Mokken Pesten Woedeaanvallen (zie Tabel 2) (Bongers et al., 2004; Frick et al., 1993; Timmermans et al., 2008). Sommige stijgen gedurende de kindertijd, sommige dalen en sommige zijn redelijk stabiel. We vroegen ons af welke kinderen in welk traject nu het meest risico liepen op probleemgedrag in volwassenheid. We onderzochten dit met regressieanalyses (zie Tabel 3). We vonden dat vooral de kinderen die ergens in hun jeugd een ernstige mate van antisociaal gedrag vertoonden, dat wil zeggen volgens een traject ontwikkelden dat ergens een hoog niveau bereikt (hoog stabiel traject: high persisters; hoog dalend traject: high decreasers; hoog stijgend traject: high increasers) later problemen kregen, of dat nou op heel jonge leeftijd was of al in de puberteit. Het was dus hoofdzakelijk het niveau (gemiddeld hoog/laag) van de trajecten, en niet de richting (stijgend/dalend) die voorspellend was voor later probleemgedrag (Reef et al., 2010b; Reef et al., 2010c). Antisociaal gedrag Heimelijk gedrag Wreedheid voor dieren Liegen/Bedriegen Brandstichten Stelen thuis Stelen buitenshuis Vandalisme Weglopen Vloeken Spijbelen Alcohol/drugsgebruik 8.3 Ontwikkeling van gewelddadig crimineel gedrag Onderzoeksvraag 4 Op het gebied van de ontwikkeling van volwassen gewelddadig crimineel gedrag werd een opmerkelijk resultaat gevonden. Vooral meisjes met antisociale gedragsproblemen bleken een aanzienlijk risico te lopen op het vertonen van bedreiging en fysiek geweld in volwassenheid. Meis- 399

10 Tabel 3 Associaties tussen ontwikkelingstrajecten in de kindertijd en gedrags- en emotionele problemen in volwassenheid Gedrags - en emotionele problemen in volwassenheid (2007) Trajecten van externaliserend gedrag N Angstig/ Depressief Teruggetrokken gedrag Somatische problemen Denkproblemen Aandachts- Problemen Agressief gedrag Regelovertredend gedrag Intrusief gedrag Agressief gedrag 1365 High decreasers Low decreasers Oppositioneel gedrag 1365 High persisters High decreasers Ado increasers Medium decreasers Low decreasers 340 Antisociaal gedrag 1365 High persisters Low decreasers Heimelijk gedrag 1365 High increasers Medium increasers Ado increasers Significante (p<.05) ß waarden uit multipele lineaire regressie analyses met een nultraject van ieder type als referentiecategorie, gecorrigeerd voor geslacht en socio-economische status. In het algemeen hadden kinderen die meer problemen hadden in de kindertijd, meer problemen in volwassenheid jes met gedragsproblemen hebben bijna 5 maal zoveel kans om later crimineel gedrag te gaan vertonen (Reef et al., 2011). 9 Discussie 9.1 Continuïteit van psychopathologie In het algemeen hadden kinderen die meer problemen hadden in de kindertijd, meer problemen in volwassenheid. Bijna 25% van de kinderen die gedragsproblemen vertoonden in hun kindertijd, had na 24 jaar nog steeds problemen. Echter, bijna 14% van de kinderen die geen deviant gedrag vertoonden in de kindertijd, had toch problemen in volwassenheid. Dit betekent dat volwassen psychopathologie niet noodzakelijk voorafgegaan wordt door probleemgedrag in de kindertijd. Het feit dat we significante associaties vonden tussen oudergerapporteerde problemen in kinderen en zelfgerapporteerde problemen in volwassenheid is opmerkelijk, gezien het aantal jaren tussen de metingen. 9.2 Externaliserende ontwikkelingstrajecten We onderzochten ook de voorspellende waarde van externaliserende ontwikkelingstrajecten van kinderen op volwassen probleemgedrag. We vonden dat hoofdzakelijk het niveau van de trajecten, en niet de richting invloed had. Deze bevindingen zijn in overeenstemming met de bevindingen van vorige studies waarin gevonden werd dat de kinderen in trajecten van hoog niveau meer problemen in volwassenheid hadden, onafhankelijk van de richting van de ontwikkeling (Bongers et al., 2008; Odgers et al., 2008). Wij bevestigden dat de hoge niveaus van het externaliserend gedrag in kinderjaren en adolescentie tot aan 40-jarige leeftijd problemen kunnen veroorzaken. We vonden dat de trajecten van alle externaliserende gedragstypen disruptieve problemen in volwassenheid voorspelden, en dat agressief gedrag en regelovertredend gedrag meer voorspeld werd dan aan- 400

11 dachtsproblemen. Van de vier soorten externaliserend gedrag die wij hebben onderzocht (zie Tabel 2), waren oppositioneel gedrag en heimelijk gedrag het meest voorspellend voor later probleemgedrag. Ook deze resultaten zijn in overeenstemming met eerdere bevindingen op vorige metingen van deze Zuid-Holland studie (Bongers et al., 2008), en met studies die verband vonden tussen oppositioneel gedrag en volwassen psychopathologie zelfs na correctie voor comorbide gedragsproblemen (Nock, Kazdin, Hiripi & Kessler, 2007; Timmermans et al., 2008). Er blijkt vooral een verschil tussen kinderen met reactief antisociaal gedrag en proactief antisociaal gedrag. Reactief antisociale kinderen, oftewel ongehoorzame en driftige kinderen, zijn vaak als reactie antisociaal, en niet uit eigen beweging. Deze kinderen hebben minder kans op agressief gedrag in volwassenheid, maar zullen eerder angstig of depressief zijn. Proactief antisociale kinderen zijn niet als reactie, maar uit eigen beweging antisociaal. Vooral deze kinderen, dus kinderen die liegen, vandalistisch zijn en stelen, lopen kans om als volwassene te ontsporen. Kinderen die het heimelijk gedrag vertoonden (b.v. weglopen, spijbelen, drugs en alcoholgebruik) vertoonden met name middelengebruik en angstproblemen in volwassenheid. Studies die comorbiditeit tussen alcohol, drugs en angstproblemen onderzochten, rapporteerden dat zelfmedicatie met alcohol of drugs met angstproblematiek werd geassocieerd (Robinson et al., 2008) Tot de adolescentie beperkte trajecten Het ontwikkelingstraject waarbij externaliserend gedrag zich met name tijdens de adolescentiefase manifesteert is voorheen in meerdere longitudinale studies gevonden (Brame, Nagin et al., 2001; Moffitt et al., 2002; Odgers et al., 2007). De huidige studie bevestigt enerzijds het bestaan van dit ontwikkelingstraject; er werd namelijk geen associatie gevonden tussen adolescent heimelijk gedag en volwassen externaliserend gedrag. Dit laat zien dat het gedrag zich heeft beperkt tot de adolescentiefase. Echter, we vonden wel associaties tussen adolescent oppositioneel gedrag en volwassen externaliserende gedragsschalen. Dit spreekt het bestaan van een adolescentiesubtype van externaliserend gedrag tegen. Ook in een recente studie van Odgers et al. (2007) werd wisselend bewijs gevonden voor het bestaan van het adolescentietype van externaliserende gedrag. 10 Ontwikkeling van gewelddadig crimineel gedrag: verschillen tussen jongens en meisjes Om te onderzoeken welke kinderen een grotere kans lopen om in volwassenheid gewelddadig gedrag te gaan vertonen, bekeken we associaties tussen het externaliserende gedrag van kinderen en zelfgerapporteerd volwassen gewelddadig gedrag. In het verlengde van studies die de continuïteit van externaliserend gedrag tot vroege volwassenheid onderzochten (Broidy et al., 2003; Fergusson et al., 2005; Moffitt et al., 2002), vonden wij dat externaliserende gedragsproblemen in kindertijd, tot in middenvolwassenheid kan voortduren. Echter, wij vonden dit alleen bij meisjes. Weinig studies onderzochten of er een vergelijkbare ontwikkeling van het externaliserend gedrag tussen jongens en meisjes bestaat. Omdat wij zowel jongens als meisjes bestudeerden, konden we de verschillen in gedragsontwikkeling bekijken. Meisjes met gedragsproblemen hebben 5 keer meer kans om gewelddadig gedrag te gaan vertonen in volwassenheid 24 later jaar. Voor jongens vonden wij geen associaties tussen externaliserende problemen in kindertijd en volwassen gewelddadig gedrag. Onze bevindingen verifiëren recente bevindingen van de Nieuw-Zeelandse Dunedin studie (Odgers et al., 2008), waarin gewelddadig gedrag van disruptieve en non- 401

12 disruptieve meisjes tot de leeftijd van 32 jaar werd onderzocht. Een groot percentage van vrouwen die persistent antisociaal gedrag vertoonden, rapporteerden geweld tegen partners en kinderen in volwassenheid. Fergusson en Horwood (2002) vonden ook dat vrouwen persistent antisociaal gedrag vertoonden, maar een stuk minder vaak dan mannen. Hoewel vrouwen over het algemeen lagere niveaus van agressief gedrag tonen, zijn persistent antisociale vrouwen, agressiever dan de overgrote meerderheid van persistent antisociale mannen (Broidy et al., 2003). Onze bevindingen sluiten aan bij de gender paradox. Dit verklaart dat, hoewel gedragsstoornissen onder meisjes vrij ongewoon zijn, de meisjes die wel aan criteria voor een gedragsstoornis voldoen, juist ernstige problemen laten zien (Loeber & Keenan, 1994). Dus disruptief gedrag in meisjes is misschien pervasiever dan in jongens, en daarom voorspellend voor gewelddadig gedrag bij volwassen vrouwen. We kunnen concluderen dat er aanzienlijke continuïteit van psychopathologie bestaat van kindertijd tot in volwassenheid 11 Conclusies In het huidige onderzoek is in kaart gebracht hoe psychopathologie zich in een grote algemene bevolkingssample over een periode van 24 jaar heeft ontwikkeld. We kunnen concluderen dat er aanzienlijke continuïteit van psychopathologie bestaat van kindertijd tot in volwassenheid. Wij vonden vele verbanden tussen emotionele en gedragsproblemen van kinderen en hun volwassen functioneren, op het gebied van zowel psychiatrische problemen als crimineel gedrag. We kunnen uit al deze resultaten het volgende concluderen: Het overgrote deel van kinderen met gedrags- en emotionele problemen ondervindt geen problemen in de volwassenheid. Bij diagnostiek en behandeling van psychopathologie dient zowel eerdere als toekomstige psychiatrische problematiek in acht genomen te worden, omdat psychopathologie uiteenlopende ontwikkelingspatronen volgt. Kinderen in een externaliserend ontwikkelingstraject met een hoog niveau hebben meer kans op zowel internaliserende als externaliserende problematiek in volwassenheid, ongeacht het tijdsmoment waarop het hoge niveau van het traject optreedt. Kinderen die proactief antisociaal gedrag vertonen hebben vaker externaliserende problemen in volwassenheid dan kinderen die reactief antisociaal gedrag vertonen. Het risico op gewelddadig crimineel gedrag is groter bij meisjes dan bij jongens met gedragsproblemen. Hoewel in deze studie niet is onderzocht op welke manier je kinderen en volwassenen met gedragsproblemen moet behandelen, kunnen we concluderen dat het voor zowel de kinder- en jeugdpsychiatrie als de volwassen psychiatrie goed is om bewust te zijn van het feit dat gedrag in de kindertijd zich langdurig, en op verschillende manieren kan ontwikkelen. Tijdige herkenning van kinderen met gedragsproblemen zou probleemgedrag op latere leeftijd kunnen beperken. NOOT 1. Dr. J. Reef, Adult Consequences of Child Psychopathology, Psychopathologie in kindertijd en de gevolgen in volwassenheid, ISBN

13 GERAADPLEEGDE LITERATUUR Achenbach, T.M. (1991). Manual for the Child Behavior Checklist/4-18 and 1991 Child Profile. Burlington, Vermont: University of Vermont, Department of Psychiatry. Achenbach, T.M. (1997). Manual for the Young Adult Self-Report and Young Adult Behavior Checklist. Burlington, Vermont: University of Vermont Department of Psychiatry. Achenbach, T.M. & Rescorla, L.A. (2003). Manual for the ASEBA Adult Forms & Profiles. Burlington, Vermont: University of Vermont, Research Center for Children, Youth & Families. Achenbach, T.M., Howell, C.T. & McConaughy, S.H. (1995). Six-year predictors of problems in a national sample of children and youth: II. Signs of disturbance. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry, 34(4), Achenbach, T.M., Dumenci, L. & Rescorla, L.A. (2001). Ratings of relations between DSM-IV diagnostic categories and items of the CBCL/6-18, TRF, and YSR. Burlington, Vermont: University of Vermont, Research center for children, youth, and families. American Psychiatric Association (1994). Diagnostic and statistical manual of mental disorders (4th ed.). Washington, DC, USA. Andrews, G. & Peters, L. (1998). The psychometric properties of the Composite International Diagnostic Interview. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology, 33, Angold, A. & Costello, E.J. (1995). Developmental epidemiology. Epidemiological Reviews, 17(1), Angold, A., Costello, E.J. & Erkanli, A. (1999). Comorbidity. Journal of Child Psychology & Psychiatry & Allied Disciplines, 40(1), Bongers, I.L., Koot, H.M., Van der Ende, J. & Verhulst, F.C. (2003). The normative development of child and adolescent problem behavior. Journal of Abnormal Psychology, 112(2), Bongers, I.L., Koot, H.M., Van der Ende, J. & Verhulst, F.C. (2004). Developmental trajectories of externalizing behaviors in childhood and adolescence. Child Development, 75(5), Bongers, I.L., Koot, H.M., Van der Ende, J. & Verhulst, F.C. (2008). Predicting young adult social functioning from developmental trajectories of externalizing behaviour. Psychological Medicine, 38(7), Brame, B., Nagin, D.S. & Tremblay, R.E. (2001). Developmental trajectories of physical aggression from school entry to late adolescence. Journal of Child Psychology & Psychiatry & Allied Disciplines, 42(4), Brame, R., Mulvey, E.P. & Piquero, A.R. (2001). On the development of different kinds of criminal activity. Sociological Methods & Research, 29(3), Broidy, L.M., Nagin, D.S., Tremblay, R.E., Bates, J.E., Brame, B., Dodge, K.A. et al. (2003). Developmental trajectories of childhood disruptive behaviors and adolescent delinquency: a six-site, cross-national study. Developmental Psychology, 39(2), Copeland, W.E., Miller-Johnson, S., Keeler, G., Angold, A. & Costello, E.J. (2007). Childhood psychiatric disorders and young adult crime: a prospective, population-based study. American Journal of Psychiatry, 164(11), Costello, E.J., Mustillo, S., Erkanli, A., Keeler, G. & Angold, A. (2003). Prevalence and development of psychiatric disorders in childhood and adolescence. Archives of General Psychiatry, 60, Dekker, M.C., Ferdinand, R.F., Van Lang, N.D., Bongers, I.L., Van der Ende, J. & Verhulst, F.C. (2007). Developmental trajectories of depressive symptoms from early childhood to late adolescence: gender differences and adult outcome. Journal of Child Psychoogy and Psychiatry, 48(7), Dolan, B. & Coid, J. (Eds.). (1993). Psychopathic and antisocial personality disorders. Treatment and research issues. London: Gaskell. Donker, A.G., Smeenk, W.H., Van der Laan, P.H. & Verhulst, F.C. (2003). Individal stability of antisocial behavior from childhood to adulthood. Testing a basic assumption of Moffitt s developmental theory. Criminology. Elliott, D.S. & Huizinga, D. (Eds.). (1989). Improving 403

14 self-reported measures of delinquency, in Cross-national research in self-reported crime and delinquency. Dordrecht: Kluwer. Fergusson, D.M. & Horwood, L.J. (2001). The Christchurch Health and Development Study: review of findings on child and adolescent mental health. Aust N Z Journal of Psychiatry, 35(3), Fergusson, D.M. & Horwood, L.J. (2002). Male and female offending trajectories. Development and Psychopathology, 14(1), Fergusson, D.M., Boden, J.M. & Horwood, L.J. (2007). Recurrence of major depression in adolescence and early adulthood, and later mental health, educational and economic outcomes. British Journal of Psychiatry, 191, Fontaine, N., Carbonneau, R., Vitaro, F., Barker, E.D. & Tremblay, R.E. (2009). Research review: a critical review of studies on the developmental trajectories of antisocial behavior in females. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 50(4), Frick, P.J., Lahey, B.B., Loeber, R., Tannenbaum, L., Van Horn, Y., Christ, M.A.G. et al. (1993). Oppositional defiant disorder and conduct disorder: A meta-analytic review of factor analyses and cross-validation in a clinic sample. Clinical Psychology Review, 13(4), Hofstra, M.B., Van der Ende, J. & Verhulst, F.C. (2000). Continuity and change of psychopathology from childhood into adulthood: A 14- year follow-up study. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 39(7), Junger-Tas, J., Terlouw, G.J. & Klein, M.W. (1994). Delinquent behavior among young people in the Western world: first results of the International Self-Report Delinquency Study. Amsterdam: Kugler. Kim-Cohen, J., Caspi, A., Moffit, T.E., Harrington, H., Milne, B.J. & Poulton, R. (2003). Prior Juvenile Diagnoses in adults with mental disorder. Archives of General Psychiatry, 60, Loeber, R. & Keenan, K. (1994). Interaction between conduct disorder and its comorbid conditions: Effects of age and gender. Clinical Psychology Review, 14(6), Loeber, R., Farrington, D.P. & Waschbusch, D.A. (1998). Serious and violent juvenile offenders. In R. Loeber & D.P. Farrington (Eds.), Serious & violent juvenile offenders: Risk factors and successful interventions. (Vol. xxv, pp ). Thousand Oaks, CA, US: Sage Publications, Inc. Loeber, R., Farrington, D.P., Stouthamer-Loeber, M. & White, H.R. (2008). Violence and Serious Theft: Development and Prediction from Childhood to Adulthood. New York: Routledge. Mannuzza, S., Klein, R.G. & Moulton, J.L., 3rd (2008). Lifetime criminality among boys with attention deficit hyperactivity disorder: A prospective follow-up study into adulthood using official arrest records. Psychiatry Research, 160(3), Moffitt, T.E. (1993). Adolescence-limited and lifecourse-persistent antisocial behavior: a developmental taxonomy. Psychological Review, 100(4), Moffitt, T.E. & Caspi, A. (2001). Childhood predictors differentiate life-course persistent and adolescence-limited antisocial pathways among males and females. Development and Psychopathology, 13(2), Moffitt, T.E., Caspi, A., Rutter, M. & Silva, P.A. (2001). Sex differences in antisocial behavior. Conduct disorder, delinquency, and violence in the Dunedin longitudinal study. Cambridge: Cambridge University Press. Moffitt, T.E., Caspi, A., Harrington, H., Milne, B.J., Melchior, M., Goldberg, D. et al. (2007). Generalized anxiety disorder and depression: childhood risk factors in a birth cohort followed to age 32. Psychological Medicine, 37(3), Nagin, D.S. (1999). Analyzing developmental trajectories: A semiparametric, group-based approach. Psychological Methods, 4(2), Nagin, D.S. & Tremblay, R.E. (1999). Trajectories of boys physical aggression, opposition, and hyperactivity on the path to physically violent and nonviolent juvenile delinquency. Child Development, 70(5), Nock, M.K., Kazdin, A.E., Hiripi, E. & Kessler, R.C. (2007). Lifetime prevalence, correlates, and persistence of oppositional defiant disorder: 404

15 results from the National Comorbidity Survey Replication. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 48(7), Odgers, C.L., Caspi, A., Broadbent, J.M., Dickson, N., Hancox, R.J., Harrington, H. et al. (2007). Prediction of differential adult health burden by conduct problem subtypes in males. Archives of General Psychiatry, 64(4), Odgers, C.L., Moffitt, T.E., Broadbent, J.M., Dickson, N., Hancox, R.J., Harrington, H. et al. (2008). Female and male antisocial trajectories: from childhood origins to adult outcomes. Development and Psychopathology, 20(2), Pulkkinen, L., Lyyra, A.L. & Kokko, K. (2009). Life success of males on nonoffender, adolescence-limited, persistent, and adult-onset antisocial pathways: follow-up from age 8 to 42. Aggressive Behavior, 35(2), Reef, J., Diamantopoulou, S., Van Meurs, I., Verhulst, F. & Van der Ende, J. (2009). Child to adult continuities of psychopathology: a 24- year follow-up. Acta Psychiatrica Scandinavica, 120 (3), pp Reef, J., Diamantopoulou, S., Van Meurs, I., Verhulst, F., Van der Ende, J. (2010a). Predicting adult emotional and behavioral problems from externalizing problem trajectories: a 24-year follow-up. European Child & Adolescent Psychiatry, 19(7): Reef, J., Van Meurs, I., Verhulst, F., Van der Ende, J. (2010b). Children s problems predict adults DSM-IV disorders across 24 years. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry. Reef, J., Van Meurs, I., Verhulst, F., Van der Ende, J. (2010c). Developmental trajectories of child to adolescent externalizing behavior and adult DSM-IV disorder: Results of a 24-year longitudinal study. Social Psychiatry and Psychiatric Epidemiology. Reef, J., Donker, A., Van Meurs, I., Verhulst, F., Van der Ende, J. (2011). Childhood predictors of adult violent delinquency: differences between males and females European Journal of Criminology. Robins, L.N., Helzer, J.E., Croughan, J. & Compton, W. (1997). Diagnostic Interview Schedule for DSM-IV (DIS-IV). Roisman, G.I., Aguilar, B. & Egeland, B. (2004). Antisocial behavior in the transition to adulthood: the independent and interactive roles of developmental history and emerging developmental tasks. Developmental Psychopathology, 16(4), Roza, S.J., Hofstra, M.B., Van der Ende, J. & Verhulst, F.C. (2003). Stable predictions of mood and anxiety disorders based on behavioral and emotional problems in childhood: A 14-year follow-up during childhood, adolescence, and young adulthood. American Journal of Psychiatry, 160(12), Silverthorn, P. & Frick, P.J. (1999). Developmental pathways to antisocial behavior: the delayedonset pathway in girls. Developmental Psychopathology, 11(1), Simonoff, E., Elander, J., Holmshaw, J., Pickles, A., Murray, R., Rutter, M. et al. (2004). Predictors of antisocial personality: Continuities from childhood to adult life. British Journal of Psychiatry, 184(2), Skodol, A.W., Johnson, J.G., Cohen, P., Sneed, J.R. & Crawford, T.N. (2007). Personality disorder and impaired functioning from adolescence to adulthood. British Journal of Psychiatry, 190, Thornberry, T.P. & Krohn, M.D. (2000). The self-report method for measuring delinquency and crime. In R.D.C. David Duffee, Steven Mastrofski, Lorraine Mazerolle & David McDowall (Ed.), Criminal Justice 2000 (v.4): Innovations in Measurement and Analysis (pp ). Washington, DC: U.S. Department of Justice. Timmermans, M., Van Lier, P.A. & Koot, H.M. (2008). Which forms of child/adolescent externalizing behaviors account for late adolescent risky sexual behavior and substance use? Journal of Child Psychology and Psychiatry, 49(4), Tremblay, R.E. (2000). The development of aggressive behaviour during childhood: What have we learned in the past century? International Journal of Behavioral Development, 24(2), Verhulst, F.C., Akkerhuis, G.W. & Althaus, M. (1985). Mental health in Dutch children: I. A cross-cultural comparison. Acta Psychiatrica Scandinavica, 323, Verhulst, F.C., Van der Ende, J. & Koot, H.M. (1996). 405

16 Handleiding voor de CBCL/4-18 (Manual for the CBCL/4-18). Rotterdam: Erasmus University/Department of Child and Adolescent Psychiatry, Sophia Children s Hospital. Woodward, L.J. & Fergusson, D. (2001). Life course outcomes of young people with anxi- ety disorders in adolescence. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 40(9), World Health Organization (1992). Composite International Diagnostic Interview. Geneva: WHO. OVER DE AUTEUR Dr. Joni Reef, Research Fellow, Faculteit der Rechtsgeleerdheid - Instituut voor Strafrecht & Criminologie - Leiden. Tel. +31 (0) j.reef@law.leidenuniv.nl 406