GEZONDHEID IN BEELD GEMEENTE PEEL EN MAAS

Transcriptie

1 GEZONDHEID IN BEELD GEMEENTE PEEL EN MAAS Resultaten uit de volwassenen- en ouderenmonitor 2012

2 INHOUDSOPGAVE INLEIDING: LEESWIJZER... 3 HOOFDSTUK 1: DEMOGRAFISCHE KENMERKEN GEMEENTE PEEL EN MAAS Algemene kenmerken Bevolkingsopbouw Etniciteit Sociaal economische status Conclusies Demografische kenmerken gemeente Peel en Maas... 5 HOOFDSTUK 2: GEZONDHEIDSPROFIEL GEMEENTE PEEL EN MAAS Ervaren gezondheid Overgewicht Lichaamsbeweging Roken Alcoholgebruik Chronische aandoeningen Diabetes Hart- en vaatziekten Eenzaamheid Mantelzorg Conclusies Gezondheidsprofiel gemeente Peel en Maas HOOFDSTUK 3: RISICOGROEPEN EN TRENDS REGIO LIMBURG-NOORD Focus op risicogroepen: geslacht Focus op risicogroepen: opleidingsniveau Trends 2008/ Conclusies - Risicogroepen en trends regio Limburg-Noord HOOFDSTUK 4: GEZONDHEIDSBELEID EN LOKALE TOEKOMSTVERKENNING Landelijk beleid en regelgeving Lokaal Gezondheidsbeleid Ontwikkelingen Aandacht voor risicogroepen in de regio Trends in de regio Aanbevelingen gemeente Peel en Maas Innovatie Conclusies Beleidsaanbevelingen... 26

3 INLEIDING: LEESWIJZER Deze rapportage beschrijft per gezondheidsthema de belangrijkste resultaten van de GGD Gezondheidsmonitor voor de gemeente Peel en Maas. De monitor is afgenomen in 2012 onder volwassenen en ouderen in de regio Limburg-Noord. Allereerst volgen een aantal demografische kenmerken van de gemeente Peel en Maas (hoofdstuk 1). Vervolgens worden de gemeentelijke resultaten gepresenteerd en vergeleken met regionale en waar mogelijk met landelijke cijfers (hoofdstuk 2). Daarnaast worden er risicogroepen onderscheiden voor de regionale cijfers en wordt een vergelijking gemaakt met de monitors 2008/2009 (hoofdstuk 3). Tot slot volgt een toekomstverkenning voor de gemeente en worden een aantal beleidsaanbevelingen gedaan in het kader van de gezondheidsthema s (hoofdstuk 4). Ieder hoofdstuk wordt afgesloten met een conclusie. 3

4 HOOFDSTUK 1: DEMOGRAFISCHE KENMERKEN GEMEENTE PEEL EN MAAS Om de gezondheidsgegevens van een individuele gemeente te kunnen vergelijken met het gemiddelde van Limburg-Noord en Nederland (zie hoofdstuk 2) en de juiste conclusies hieraan te verbinden, is het van belang de demografische kenmerken van een gemeente in ogenschouw te nemen. Dit eerste hoofdstuk gaat daarom in op een aantal kenmerken van de bevolking die mogelijk van invloed zijn op het gezondheidsprofiel van de gemeente Peel en Maas Algemene kenmerken De gemeente Peel en Maas kent inwoners 1. De bevolkingsdichtheid in Peel en Maas is lager vergeleken met de rest van de regio. In deze gemeente wonen 272 inwoners per km 2 tegenover 354 inwoners in Midden-Limburg en 337 inwoners in Noord-Limburg 2. Vergeleken met de rest van Nederland (498 inwoners per km 2 ) is dit zeer laag. Peel en Maas is een weinig stedelijke gemeente, met adressen per km Bevolkingsopbouw In de gemeente Peel en Maas wonen wat meer mannen dan vrouwen ( vs ). De gemeente heeft een relatief groot percentage ouderen. Ongeveer de helft (49%) van de inwoners in deze gemeente is 45 jaar of ouder. In Nederland is dit (nog) minder dan de helft (45%). De totale demografische druk 3 in Peel en Maas is 68%, waarvan 38% groene druk 4 en 30% grijze druk 5. De grijze druk in deze gemeente is hiermee hoger dan de grijze druk in Nederland (28%). De verwachting is dat de landelijke druk in 2060 oploopt tot 49%. Bovenstaande geeft weer dat de gemeente Peel en Maas een redelijke mate van vergrijzing kent (zie figuur 1) Etniciteit In de gemeente Peel en Maas is van de bevolking van allochtone afkomst. Hiervan is de meerderheid Westerse allochtoon (7%), en 3% van niet-westerse afkomst. Noord en Midden- Limburg kennen een veel groter aandeel allochtonen (beide 18%) 2. Hiervan is ook een hoger percentage van niet-westerse afkomst (7% en 6% resp.). In vergelijking met landelijke percentages, kent de gemeente ook relatief weinig allochtonen: 21% van de Nederlandse bevolking is van allochtone afkomst, waarvan van niet-westerse afkomst Sociaal economische status De gemeente Peel en Maas heeft vergeleken met de regio wat meer laagopgeleide volwassenen (35% vs. 33%). Vergeleken met Nederland (29%) zijn dat ook meer laagopgeleiden. Verder is in deze gemeente 41% van de volwassenen gemiddeld opgeleid en 23% hoogopgeleid. Ouderen (65+) uit Peel en Maas zijn in de meeste gevallen laagopgeleid (73%). Daarnaast is 15% van de 65-plussers gemiddeld opgeleid en hoogopgeleid. In vergelijking met zowel Limburg-Noord (67%) als Nederland (64%) zijn er onder ouderen in deze gemeente in verhouding meer laagopgeleiden. 1 Peildatum 1 januari 2013, bron: CBS Statline. Voor de rest van de gegevens in dit hoofdstuk geldt dit ook, tenzij anders vermeld 2 Geen gegevens beschikbaar voor totale regio Limburg-Noord 3 De verhouding tussen het aantal personen van 0 tot 20 jaar en van 65 jaar of ouder ten opzichte van de personen in de zogenaamde 'productieve' leeftijdsgroep van 20 tot 65 jaar 4 De verhouding tussen het aantal personen van 0 tot 20 jaar ten opzichte van de personen in de zogenaamde 'productieve' leeftijdsgroep van 20 tot 65 jaar 5 De verhouding tussen het aantal personen van 65 jaar of ouder ten opzichte van de personen in de zogenaamde 'productieve' leeftijdsgroep van 20 tot 65 jaar 4

5 Het gemiddeld besteedbaar inkomen per persoon in Peel en Maas is euro (peiljaar 2011). Dit is lager dan het inkomen in Midden-Limburg ( euro), gelijk aan het inkomen in Noord-Limburg ( euro) 2, maar ook lager dan het landelijk gemiddelde ( euro). Ook zijn er in deze gemeente minder huishoudens met een laag inkomen (5%) vergeleken met Nederland (8%) 6. In de gemeente Peel en Maas ontvangt 8% van de inwoners een uitkering. Dit is lager dan het landelijke percentage (). Op het gebied van arbeidsongeschiktheid heeft Peel en Maas het meeste aantal uitkeringsgerechtigden (4% vs. Nederland: 5%). Daarnaast ontvangt 2% van de inwoners ouder dan 18 jaar in Peel en Maas een bijstandsuitkering. Dit is weer minder in vergelijking met Nederland (5%). Wat betreft werkloosheidsuitkeringen binnen de potentiële beroepsbevolking scoort Peel en Maas hoger dan de rest van het land. In Peel en Maas komt 3% van de inwoners in aanmerking voor een WW-uitkering. In Nederland is dit 2%. 95 jaar of ouder 90 tot 95 jaar 85 tot 90 jaar 80 tot 85 jaar 75 tot 80 jaar 70 tot 75 jaar 65 tot 70 jaar 60 tot 65 jaar 55 tot 60 jaar 50 tot 55 jaar 45 tot 50 jaar 40 tot 45 jaar 35 tot 40 jaar 30 tot 35 jaar 25 tot 30 jaar 20 tot 25 jaar 15 tot 20 jaar 10 tot 15 jaar 5 tot 10 jaar Jonger dan 5 jaar Vrouwen Mannen Figuur 1. Bevolkingsopbouw in de gemeente Peel en Maas op 1 januari 2013 (Bron: CBS Statline) 1.5. Conclusies Demografische kenmerken gemeente Peel en Maas De gemeente Peel en Maas heeft een lage bevolkingsdichtheid, en een lage stedelijkheidsklasse. Wat betreft de bevolkingsopbouw, wonen in deze gemeente over het algemeen veel ouderen. Peel en Maas kent dan ook een behoorlijke mate van vergrijzing. In deze gemeente wonen relatief weinig allochtonen, en de meeste allochtonen zijn van Westerse afkomst. Een groot aandeel van de inwoners in Peel en Maas is laagopgeleid en inwoners van deze gemeente hebben een lager besteedbaar inkomen vergeleken met het landelijk gemiddelde. De gemeente kent in verhouding echter weinig huishoudens met een laag inkomen. Veel inwoners in Peel en Maas ontvangen een uitkering, met name op het gebied van arbeidsongeschiktheid. 6 Bron: Nationale Atlas Volksgezondheid,

6 HOOFDSTUK 2: GEZONDHEIDSPROFIEL GEMEENTE PEEL EN MAAS In dit hoofdstuk wordt het gezondheidsprofiel van de gemeente Peel en Maas vergeleken met cijfers van Limburg-Noord en waar mogelijk met landelijke cijfers voor drie verschillende leeftijdscategorieën (19-64 jaar, jaar en 75+). In onderstaande grafieken gaat het telkens om het aantal inwoners uitgedrukt in percentages Ervaren gezondheid Ervaren gezondheid geeft aan hoe mensen zélf hun gezondheid beoordelen. Slecht ervaren gezondheid* in Peel en Maas 60% 50% 54% 53% 49% 40% 30% 18% 19% 34% 34% 32% Gemeente Peel en Maas Limburg-Noord Nederland 0% jaar jaar 75+ *Weergegeven is het percentage mensen dat hun gezondheid als niet goed ervaart Over het algemeen ervaren ouderen hun eigen gezondheid slechter dan volwassenen. Van de volwassenen in Peel en Maas ervaart bijna één op de vijf (18%) hun gezondheid als slecht. Dit is wat minder dan het aantal volwassenen in Limburg-Noord (), in Nederland is dit wel vergelijkbaar (19%). In vergelijking met Limburg-Noord (34%) als zijn er in Peel en Maas in verhouding evenveel ouderen van jaar die hun gezondheid negatief beoordelen (34%), in Nederland ligt dit percentage wat lager (32%). Wat betreft de ouderen van 75+ zijn er in Peel en Maas opnieuw een vergelijkbaar aantal mensen die hun gezondheid slecht beoordelen als in de regio. Meer dan de helft (54%)van de 75+ ers in Peel en Maas beoordeelt zijn gezondheid niet goed (Limburg-Noord: 53%). Vergeleken met Nederland (49%) zijn er echter wat meer ouderen van 75+ in Peel en Maas die hun gezondheid slecht ervaren. 6

7 2.2. Overgewicht Overgewicht is het resultaat van een verstoorde balans tussen voeding en beweging. Bij het ontstaan van overgewicht spelen psychische en sociale factoren én de inrichting van de omgeving een rol. Overgewicht hangt samen met tal van chronische aandoeningen. Na roken draagt overgewicht het sterkst bij aan de totale ziektelast. Het aantal mensen met overgewicht is de afgelopen jaren fors gestegen. Overgewicht* in Peel en Maas 70% 60% 60% 60% 61% 60% 54% 56% 50% 45% 47% 45% 40% 30% Gemeente Peel en Maas Limburg-Noord Nederland 0% *Met overgewicht wordt bedoeld een Body Mass Index (BMI) groter dan 25 Wanneer we kijken naar de gemeente Peel en Maas heeft bijna de helft (45%) van de volwassen inwoners overgewicht of ernstig overgewicht. Dit is gelijk aan het aandeel volwassenen in Nederland (45%), maar in Limburg-Noord zijn er iets meer volwassenen met overgewicht. Onder ouderen in Peel en Maas is het aantal mensen met overgewicht nog hoger. Voor de groep ouderen van jaar geldt dat 60% van de mensen overgewicht of ernstig overgewicht heeft. Vergeleken met de regio (60%) en het land (61%) is ook dit enigszins gelijk. Van ouderen boven de 74 in deze gemeente heeft meer dan de helft overgewicht (54%). Het aandeel 75+ ers met overgewicht in Peel en Maas is wat lager dan het aandeel in Limburg-Noord (60%) en in Nederland (56%). 7

8 2.3. Lichaamsbeweging De Nederlandse Norm Gezond Bewegen (NNGB) houdt in: minimaal 5 dagen per week minstens een half uur per dag matig tot intensief bewegen. Voldoende bewegen bevordert de kwaliteit van leven, verlaagt direct en indirect het risico op ziekten en kan het beloop van een aantal chronische aandoeningen gunstig beïnvloeden. Factoren als sociale en fysieke veiligheid en sport- en groenvoorzieningen in de omgeving stimuleren tot meer bewegen. 50% Onvoldoende lichaamsbeweging* in Peel en Maas 44% 45% 45% 40% 34% 35% 35% 30% 22% 24% 22% Gemeente Peel en Maas Limburg-Noord Nederland 0% jaar jaar 75+ *Onvoldoende bewegen betekent niet voldoen aan de Nederlandse Norm Gezond Bewegen (tenminste een half uur per dag matig intensieve lichamelijke activiteit op minimaal vijf dagen per week). Van de inwoners in Peel en Maas beweegt 34% van de volwassenen onvoldoende. Dit is vergelijkbaar met het aantal volwassenen dat niet voldoende beweegt in zowel Limburg-Noord (35%) als Nederland (35%). Ouderen van jaar uit Peel en Maas bewegen meer dan de volwassenen. Bijna een kwart (22%) van deze groep krijgt onvoldoende lichaamsbeweging. Dit percentage is vergelijkbaar met het landelijke percentage (22%), het regionale percentage (24%) ouderen dat onvoldoende beweegt ligt wat hoger. In de groep ouderen van 75+ zijn er juist weer heel veel mensen die niet genoeg bewegen. Van de 75+ ers in Peel en Maas beweegt bijna de helft (44%) te weinig. Op zowel regionaal als nationaal niveau is dit een enigszins gelijk aandeel (beide 45%). 8

9 2.4. Roken Roken vormt een belangrijke bedreiging voor onze volksgezondheid. Het is de grootste vermijdbare doodsoorzaak en draagt van alle leefstijlfactoren het meeste bij aan de totale ziektelast. Stoppen met roken leidt direct tot positieve gezondheidseffecten. Roken in Peel en Maas 30% 21% 23% 25% 11% 13% 15% 7% 8% 9% Gemeente Peel en Maas Limburg-Noord Nederland 0% jaar jaar 75+ In Peel en Maas rookt op dit moment ongeveer één op de vijf volwassenen (21%). Dit is iets lager dan zowel het regionale percentage (23%) als het landelijke percentage (25%) wat betreft rokers als het gaat om deze groep. Het aantal ouderen dat rookt is relatief minder. Van de ouderen van jaar in Peel en Maas rookt 11%. Vergeleken met het aantal rokers van deze leeftijd in de regio (13%) en het land (15%) zijn dit in deze gemeente in verhouding ook wat minder ouderen. Van de oudste groep (75+) rookt een nog kleiner aandeel (7%). In Limburg-Noord en Nederland zijn er wat meer 75+ ers die roken (8% vs. 9%). 9

10 2.5. Alcoholgebruik Overmatig alcoholgebruik wordt gedefinieerd als meer dan 21 glazen per week voor mannen en meer dan 14 glazen per week voor vrouwen. Alcoholgebruik hangt samen met tal van aandoeningen, waaronder schade aan belangrijke organen zoals de lever en alvleesklier. Alcoholgebruik wordt beïnvloed door persoonlijke factoren zoals sociaal economische status en door omgevingsfactoren zoals de betaalbaarheid en verkrijgbaarheid van alcohol. Overmatig alcoholgebruik* in Peel en Maas 13% 8% 8% 9% 9% Gemeente Peel en Maas Limburg-Noord 4% 5% Nederland 2% 0% jaar jaar 75+ *Overmatig alcoholgebruik wil zeggen meer dan 21 glazen per week voor mannen of meer dan 14 glazen per week voor vrouwen Bijna één op de zes volwassenen (13%) in Peel en Maas consumeert overmatig alcohol. Dit is een stuk meer dan het aantal volwassenen in Limburg-Noord en Nederland (beide 8%). Van de ouderen tot 75 jaar nuttigt 9% overmatig alcohol. Vergeleken met de regio (9%) is dit relatief een vergelijkbaar aantal ouderen, het land heeft iets meer ouderen van deze leeftijd die overmatig drinken (). De groep 75+ ers in Peel en Maas drinkt veel minder vaak overmatig alcohol vergeleken met voorgaande groep (2%). In zowel Limburg-Noord (4%) als Nederland (5%)komt overconsumptie van alcohol onder 75+ ers wat vaker voor. 10

11 2.6. Chronische aandoeningen Chronische aandoeningen leiden vaak tot lichamelijke beperkingen die invloed hebben op het dagelijks functioneren en daarmee de kwaliteit van leven. Over het algemeen neemt de kans op chronische aandoeningen toe met de leeftijd. Door de vergrijzing zal het aantal mensen met een chronische aandoening dus verder stijgen, met als gevolg een verdere toename van zorgkosten. Chronische aandoeningen* in Peel en Maas 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 0% 53% 58% 54% 82% 83% 80% *Minstens één chronische aandoening. Onder chronische aandoeningen valt: diabetes, beroerte, hersenbloeding, herseninfarct, hartinfarct, andere hartaandoening, kanker, migraine, hoge bloeddruk, astma, COPD, psoriasis, chronisch eczeem, duizeligheid met vallen, ernstige darmstoornissen, urineverlies, artrose in heupen of knieën, reumatoïde artritis, ernstige aandoeningen van rug, andere ernstige aandoeningen van nek of schouder, ellenboog, pols of hand, andere langdurige ziekte/aandoening. 92% 93% jaar jaar % Gemeente Peel en Maas Limburg-Noord Nederland In de gemeente Peel en Maas heeft meer dan de helft (53%) van de volwassen inwoners minstens één chronische aandoening. Vergeleken met regio Limburg-Noord (58%) zijn er in deze gemeente in verhouding wat minder volwassenen met een chronische aandoening, in Nederland ligt dit aandeel volwassenen wel ongeveer gelijk (54%). Van de groep jarigen heeft de meerderheid (82%) minstens één chronische aandoening en van de 75+ ers heeft maar liefst 92% van de mensen een chronische aandoening. Voor deze leeftijdsgroepen komen zowel de regionale percentages (83% vs. 93%) als de landelijke percentages (80% vs. 90%) enigszins overeen als het gaat om ouderen met een chronische aandoening. 11

12 2.7. Diabetes Diabetes is een chronische aandoening en is onder te verdelen in diabetes type 1 en diabetes type 2. Diabetes type 1 is een auto-immuunziekte en diabetes type 2 wordt beschouwd als een welvaartsziekte. De risicofactoren voor het ontstaan van diabetes type 2 zijn onder andere (ernstig) overgewicht, buikomvang en roken. De stijging van het aantal mensen met diabetes wordt daarnaast veroorzaakt door vergrijzing van de bevolking en gerichte vroege opsporing door huisartsen. Diabetes verhoogt het risico op hart- en vaatziekten, depressie, en ziekten van ogen, nieren en zenuwen. Over het algemeen komt diabetes (type 2) vooral voor bij ouderen. Diabetes* in Peel en Maas 19% 18% 18% 16% 15% 15% Gemeente Peel en Maas Limburg-Noord Nederland 2% 4% 4% 0% jaar jaar 75+ *Zowel diabetes type 1 als diabetes type 2 Voor de gemeente Peel en Maas komt diabetes vooral voor onder ouderen. Van de volwassenen in deze gemeente heeft 2% diabetes. Vergeleken met volwassenen in de regio en het land (beide 4%) is het aandeel diabetici in Peel en Maas wat kleiner. Voor de oudere leeftijdscategorieën in deze gemeente liggen de percentages een stuk hoger. Van de groep tot 75 jaar heeft ongeveer één op de zes (16%) van de inwoners diabetes. Dit is vergelijkbaar met zowel de regio als het land (beide 15%). In de oudste groep (75+) ligt het aantal mensen met deze aandoening nog hoger: bijna één op de vijf (18%) 75+ ers in Peel en Maas heeft diabetes. Zowel Limburg-Noord (19%) als Nederland (18%) heeft weer een vergelijkbaar aandeel 75+ ers met diabetes. 12

13 2.8. Hart- en vaatziekten Eén derde van alle sterfte in Nederland wordt veroorzaakt door hart- en vaatziekten. Het ontstaan van deze ziekten wordt onder andere beïnvloed door een ongezonde leefstijl, waaronder roken, ongezonde voeding en onvoldoende beweging. Hart- en vaatziekten vallen ook onder de chronische aandoeningen. Deze ziekten komen ook weer vaker voor onder oudere mensen en het aantal mensen met hart- en vaatziekten zal dus door de vergrijzing alleen maar verder toenemen. Hart- en vaatziekten* in Peel en Maas** 60% 50% 40% 42% 41% 52% 49% 30% Gemeente Peel en Maas 14% 14% Limburg-Noord 0% jaar jaar 75+ * Inclusief hoge bloeddruk en vernauwing bloedvaten in buik of benen **Geen landelijke referentiecijfers beschikbaar Van de volwassenen in Peel en Maas heeft bijna één op de zes (14%) een hart- en of vaatziekte. Dit is in verhouding gelijk aan het aantal volwassenen met hartaandoeningen in de regio (14%). De groep jarigen bevat een veel grotere groep met deze ziekten (42%). Ook dit is vergelijkbaar met het aantal inwoners van deze leeftijd in de regio (41%). Van de 75+ ers in deze gemeente heeft 52% van de mensen enige vorm van een hart- en of vaatziekte. Dit zijn relatief wat meer inwoners dan het aantal 75+ ers in de regio dat een hart- of vaat gerelateerde aandoening heeft (49%). 13

14 2.9. Eenzaamheid Gevoelens van eenzaamheid worden veroorzaakt doordat mensen een gebrek ervaren in het aantal of de kwaliteit van relaties. Eenzaamheid kan leiden tot depressie en suïcide en verhoogt de kans op vroegtijdig overlijden. Eenzaamheid in Peel en Maas 60% 50% 40% 30% 37% 34% 31% 32% 37% 41% 43% 48% 51% Gemeente Peel en Maas Limburg-Noord Nederland 0% jaar jaar 75+ Bijna één derde van de volwassenen (31%) in Peel en Maas is eenzaam. Eenzaamheid onder volwassenen komt in deze gemeente wat minder vaak voor dan in Limburg-Noord (34%) en Nederland (37%). Ouderen zijn over het algemeen vaker eenzaam. Als het gaat om eenzaamheid onder de jongste groep ouderen (65 tot 74 jaar) in Peel en Maas geeft ook ongeveer één derde (32%) van de mensen aan eenzaam te zijn. Dit zijn weer wat minder mensen vergeleken met de regio (37%) en het land (41%). De oudste groep ouderen (75+) is het meest eenzaam. In Peel en Maas is bijna de helft (43%) van de inwoners van deze leeftijd eenzaam. Ook in dit geval liggen de percentages van de regio (48%) en het land (51%) een stuk hoger. 14

15 2.10. Mantelzorg Mantelzorg is vrijwillige en onbetaalde hulp die wordt gegeven aan of ontvangen door een hulpbehoevende uit de eigen sociale omgeving. Deze hulp bestaat uit praktische of emotionele hulp, verpleging of verzorging en wordt minimaal 3 maanden of minimaal 8 uur per week gegeven. Deze vorm van zorg wordt niet gezien als vrijwilligerswerk en is vaak een grote belasting voor degenen die deze vorm van zorg uitvoeren. Mantelzorg geven* in Peel en Maas 14% 14% 14% 11% Gemeente Peel en Maas Limburg-Noord Nederland 0% jaar jaar 75+ *Onder mantelzorg geven wordt in dit geval bedoeld dat men minstens 8 uur per week of minstens 3 maanden lang mantelzorg verleend In Peel en Maas wordt door één op de tien () volwassenen mantelzorg gegeven. Dit is wat minder dan onder volwassenen in regio Limburg-Noord en in Nederland als geheel het geval is (beide ). In de groep ouderen tot 75 jaar in Peel en Maas geeft van de mensen mantelzorg. Vergeleken met de regio en het land (beide 14%) is dit aandeel ook wat minder. Van de groep 75+ ers in deze gemeente geeft ongeveer één op de zes (14%) inwoners mantelzorg. In vergelijking met de 75+ ers in zowel Limburg-Noord () als in Nederland (11%) is dit relatief een wat groter aantal. Opvallend is dat 75+ ers in Peel en Maas de meeste mantelzorg geven. 15

16 Mantelzorg ontvangen in Peel en Maas 40% 30% 34% 31% Gemeente Peel en Maas Limburg-Noord 0% 2% 4% 6% *Geen landelijke referentiecijfers beschikbaar 7% jaar jaar 75+ Vooral de oudste leeftijdscategorie (75+ ers) van Peel en Maas ontvangt mantelzorg. In deze groep ontvangt 34% van de mensen mantelzorg. In deze gemeente is het aantal 75+ ers dat deze vorm van zorg ontvangt wat hoger dan het aantal in Limburg-Noord (31%). Het aandeel 75+ ers dat mantelzorg ontvangt is aanzienlijk groter dan de andere leeftijdsgroepen. Volwassenen in Peel en Maas ontvangen relatief de minste mantelzorg in vergelijking met de oudere leeftijdsgroepen (2%). Ook voor de gehele regio Limburg-Noord is dit het geval, maar hier is het aantal volwassenen iets hoger (4%). De groep ouderen van jaar in Peel en Maas krijgt wat meer mantelzorg dan de volwassenen (6%). Het regionale percentage (7%) als het gaat om het ontvangen van mantelzorg is voor deze leeftijdsgroep ook iets hoger. 16

17 2.11. Conclusies Gezondheidsprofiel gemeente Peel en Maas Veel inwoners in Peel en Maas hebben een ongezonde leefstijl. Zo kampt bijna de helft van de inwoners in Peel en Maas met overgewicht. Ook voldoet ruim één derde van de volwassenen en bijna de helft van de 75+ ers niet aan de norm als het gaat om bewegen. Verder zijn er veel mensen die risicogedrag vertonen zoals roken en het overmatig gebruik van alcohol, en hebben inwoners in veel gevallen een chronische aandoening, waaronder hart- en vaatziekten en diabetes. Een groot aantal inwoners beoordeelt hun eigen gezondheid dan ook vaak slecht. Van de 75+ ers ervaart bijna de helft hun gezondheid niet goed. Daarnaast voelen veel inwoners in Peel en Maas zich eenzaam. Tot slot wordt er door redelijk wat inwoners uit deze gemeente mantelzorg gegeven en met name 75+ ers ontvangen deze vorm van zorg. Gemeente Peel en Maas vergeleken met regio Limburg-Noord en Nederland Volwassenen in Peel en Maas drinken vaker overmatig alcohol dan hun leeftijdsgenoten in de regio en het land. Ouderen van 65+ daarentegen nuttigen wat minder vaak overmatig alcohol. Daarentegen roken relatief minder inwoners van deze gemeente vergeleken met het aantal rokers in Limburg-Noord en Nederland. Daarnaast hebben minder volwassenen in Peel en Maas een chronische aandoening, waaronder diabetes. Hart- en vaatziekten komen echter wel vaker voor onder 75+ ers in deze gemeente in vergelijking met de regio. Ook beoordelen 65+ ers in deze gemeente hun gezondheid vaker slecht, terwijl de volwassenen hun gezondheid iets positiever ervaren dan volwassenen in de regio. Zowel volwassenen als 75+ ers in Peel en Maas hebben minder vaak overgewicht vergeleken met de regio. Verder zijn minder inwoners in deze gemeente eenzaam dan in Limburg-Noord en Nederland. Tot slot geven inwoners tot 75 jaar in Peel en Maas minder vaak mantelzorg, terwijl 75+ ers dit juist wat vaker doen dan 75+ ers in de regio en het land. Deze groep ouderen ontvangt wel vaker mantelzorg dan ouderen in de regio, volwassenen en ouderen tot 75 jaar in deze gemeente ontvangen deze zorg weer wat minder vaak. 17

18 Risicogroep geslacht: volwassenen jaar Risicogroep geslacht: ouderen 65+ Slecht ervaren gezondheid 19% 21% Slecht ervaren gezondheid 39% 44% Overgewicht 39% 55% Overgewicht 63% 57% Onvoldoende lichaamsbeweging 33% 38% Onvoldoende lichaamsbeweging 25% 39% Roken 24% 22% Mannen Vrouwen Roken 13% Mannen Vrouwen Overmatig alcoholgebruik 5% 11% Overmatig alcoholgebruik 9% 5% Chronische aandoening(en) 52% 64% Chronische aandoening(en) 83% 91% Diabetes 4% 4% Diabetes 16% 17% Hart- en vaatziekten 14% 14% Hart- en vaatziekten 42% 47% Eenzaamheid 36% 32% Eenzaamheid 39% 43% Mantelzorg geven 9% 16% Mantelzorg geven 14% 3% Mantelzorg krijgen 5% 0% 30% 40% 50% 60% 70% Mantelzorg krijgen 11% 22% 18 0% 40% 60% 80% 100%

19 HOOFDSTUK 3: RISICOGROEPEN EN TRENDS REGIO LIMBURG-NOORD Allereerst wordt er in dit hoofdstuk de focus gelegd op risicogroepen als het gaat om de gezondheid van inwoners in Limburg-Noord. Voor het gezondheidsprofiel van de regio Limburg- Noord wordt daarom een onderscheid gemaakt naar geslacht en opleidingsniveau. Vervolgens wordt bekeken hoe de gezondheid van inwoners in deze regio zich ontwikkeld heeft in de periode 2008/ De vergelijkingen vinden telkens plaats voor twee afzonderlijke leeftijdsgroepen, namelijk volwassenen (19-64 jaar) en ouderen (65+) Focus op risicogroepen: geslacht Volwassenen (19-64 jaar) Als het gaat om volwassenen is er voor een aantal gezondheidsthema s op regionaal niveau duidelijk verschil te zien tussen mannen en vrouwen. Zo geldt bijvoorbeeld voor het thema overgewicht dat meer dan de helft (55%) van de mannen in de regio hier last van heeft, terwijl het aantal vrouwen met overgewicht een stuk lager ligt (39%). Ook voor wat betreft alcoholgebruik is te zien dat meer dan 2 keer zoveel mannen (11%) als vrouwen (5%) overmatig alcohol consumeren. Verder voelen mannen van deze leeftijd zich vaker eenzaam dan vrouwen (36% vs. 32%). Volwassen vrouwen in de regio Limburg-Noord bewegen daarentegen vaker onvoldoende (38%) in vergelijking met mannen (32%) en hebben vaker te kampen met één of meerdere chronische aandoeningen (64%) dan mannen (52%). Daarnaast geven zij relatief vaker mantelzorg aan hun naasten (16%) dan dat mannen dit doen (9%) en ontvangen zij zelf ook wat meer mantelzorg (5% vs. 3%). Ouderen (65+) Voor ouderen zijn er ook een aantal verschillen tussen mannen en vrouwen waar te nemen op bepaalde gezondheidsthema s (op regionaal niveau). Voor wat betreft de thema s overgewicht en overmatig alcoholgebruik zijn het net als bij de volwassenen mannen die hoger scoren dan vrouwen, hoewel de verschillen tussen mannen en vrouwen in deze leeftijdsgroep kleiner zijn geworden. Verder geldt net als voor volwassenen dat vrouwen van 65+ vaker onvoldoende bewegen (39%) dan mannen in deze leeftijdsgroep (25%). Daarnaast hebben vrouwen in deze leeftijdscategorie vaker minstens één chronische ziekte (91%) in vergelijking met mannen (83%), maar beoordelen zij hun gezondheid ook slechter dan mannen (44% vs. 39%). Ook zijn het bij ouderen juist vrouwen die vaker eenzaam zijn (43%) dan mannen (39%). Wat verder opvalt is dat vrouwen nu dubbel zo vaak mantelzorg ontvangen (22%) in vergelijking met mannen (11%), terwijl door beide groepen ongeveer evenveel mantelzorg wordt gegeven (vrouw: 14% vs. man: ). 7 De volwassenenmonitor is destijds afzonderlijk van de ouderenmonitor afgenomen in 2009, de ouderenmonitor in

20 Risicogroep opleidingsniveau: volwassenen jaar Risicogroep opleidingsniveau: ouderen 65+ Slecht ervaren gezondheid 17% 30% Slecht ervaren gezondheid 35% 27% 45% Overgewicht 45% 41% 55% Overgewicht 61% 58% 54% Onvoldoende lichaamsbeweging 32% 32% 44% Onvoldoende lichaamsbeweging 18% 35% 27% Roken 13% 21% 32% Roken 11% Overmatig alcoholgebruik 8% 9% 8% Overmatig alcoholgebruik 5% 9% Chronische aandoening(en) 55% 52% 68% Chronische aandoening(en) 90% 83% 78% Diabetes 6% 3% 2% Diabetes 18% 15% 11% Hart- en vaatziekten 11% 11% Hart- en vaatziekten 46% 40% 41% Eenzaamheid Mantelzorg geven Mantelzorg krijgen 6% 3% 2% 13% 32% 28% 41% Laag opleidingsniveau (LO, MAVO, LBO) Midden opleidingsniveau (HAVO VWO MBO) Hoog opleidingsniveau (HBO, WO) Eenzaamheid Mantelzorg geven Mantelzorg krijgen 14% 15% 8% 41% 40% 39% Laag opleidingsniveau (LO, MAVO, LBO) Midden opleidingsniveau (HAVO VWO MBO) Hoog opleidingsniveau (HBO, WO) 0% 40% 60% 80% 0% 40% 60% 80% %

21 3.2. Focus op risicogroepen: opleidingsniveau Volwassenen (19-64 jaar) Wanneer we kijken naar volwassenen, is te zien dat laagopgeleiden over het algemeen een slechtere gezondheid hebben dan mensen die hoger opgeleid zijn. Zij beoordelen hun gezondheid dan ook in meer gevallen slecht (30%) in vergelijking met midden- (17%) en hoogopgeleiden (). Laagopgeleiden hebben daarnaast vaker overgewicht (55%), chronische aandoeningen (68%), diabetes (6%) en hart- en vaatziekten () en een groter aandeel van deze groep rookt (32%). Ook zijn zij vaker eenzaam (41%) en ontvangen zij vaker mantelzorg (6%). De verschillen tussen middenen hoogopgeleiden zijn op de meeste thema s minder groot. Opvallende uitzondering is dat onvoldoende lichaamsbeweging vaker voorkomt onder hoogopgeleiden (44%) dan onder lager opgeleiden (32%). Voor wat betreft overmatig alcoholgebruik en mantelzorg geven zijn er vrijwel geen verschillen waarneembaar tussen de betreffende opleidingsniveaus. Ouderen (65+) De verschillen binnen de diverse gezondheidsthema s voor ouderen van 65+ laten een vergelijkbaar beeld zien als dat voor volwassenen. Ook hier hebben de laagopgeleiden over het algemeen een minder goede gezondheid dan de midden- en hoogopgeleiden. De verschillen tussen de opleidingsklassen zijn voor ouderen echter een stuk kleiner dan voor volwassenen, bijvoorbeeld op het gebied van chronische aandoeningen (laag: 90%, midden: 83%, hoog: 78%). Verder is er op de thema s roken en eenzaamheid voor deze groep nauwelijks verschil te zien tussen de laag-, middenen hoogopgeleiden. Wat voor ouderen verder opvalt is dat in dit geval de hoogopgeleiden vaker overmatig alcohol consumeren () dan de midden-(9%) en laagopgeleiden (5%), terwijl er voor volwassenen nauwelijks verschil is tussen de opleidingsniveaus. 21

22 Trends : volwassenen jaar Trends : ouderen 65+ Slecht ervaren gezondheid* Slecht ervaren gezondheid* 42% Overgewicht 44% 47% Overgewicht 59% 60% Onvoldoende lichaamsbeweging** 35% Onvoldoende lichaamsbeweging** 32% Roken 24% 23% Roken 11% Overmatig alcoholgebruik 9% 8% Overmatig alcoholgebruik 7% 7% Chronische aandoening(en) 55% 58% Chronische aandoening(en) 84% 87% Diabetes 4% 4% Diabetes 14% 17% Hart- en vaatziekten*** 14% Hart- en vaatziekten*** 44% Eenzaamheid 36% 34% Eenzaamheid 42% 41% Mantelzorg geven 9% Mantelzorg geven 7% 13% Mantelzorg krijgen 3% 4% Mantelzorg krijgen 15% 17% 0% 40% 60% 80% 0% 40% 60% 80% 100% *Slecht ervaren gezondheid kan in de trens niet worden vergeleken met 2008/2009 door onvoldoende consistentie in de antwoordmogelijkheden op beide meetmomenten **Onvoldoende lichaamsbeweging kan in de trends niet worden vergeleken met 2008/2009 door gebrek aan consistentie in de vraagstelling op beide meetmomenten ***Hart- en vaatziekten kan in de trends niet worden vergeleken met 2008/2009 door ontoereikende consistentie in de indicatoren op beide meetmomenten 22

23 3.3. Trends 2008/ Rondom de gezondheid van inwoners in Limburg-Noord zijn er verschillende ontwikkelingen waar te nemen over de jaren heen. Op een aantal gebieden is een negatieve trend te zien. Volwassenen (19-64 jaar) Wat betreft volwassenen is het aantal mensen met overgewicht licht toegenomen in deze jaren (47% vs. 44%), evenals het aantal mensen met minstens één chronische aandoening (58% vs. 55%). Ook wordt er door volwassenen in 2012 vaker mantelzorg gegeven () dan in 2009 (9%). Ouderen (65+) Voor ouderen in Limburg-Noord zijn er ook een aantal veranderingen waar te nemen over de jaren heen. Deze verschillen zijn in grote lijnen vergelijkbaar met de volwassen populatie. Zo hebben ouderen in 2012 vaker een chronische aandoening (87%) dan in 2008 (84%), waaronder diabetes (17% vs. 14%), en geven zij in meer gevallen mantelzorg (13% vs. 7%) Conclusies - Risicogroepen en trends regio Limburg-Noord Geslacht Geslacht blijkt een belangrijke factor voor het onderscheiden van gezondheidsrisico s in Limburg- Noord. Vrouwen in deze regio bewegen bijvoorbeeld vaker onvoldoende en hebben vaker chronische aandoeningen in vergelijking met mannen. Daarnaast geven volwassen vrouwen vaker mantelzorg dan mannen. Verder beoordelen vrouwen van 65+ hun gezondheid slechter, zijn zij vaker eenzaam en ontvangen zij in meer gevallen mantelzorg. Mannen in Limburg-Noord hebben daarentegen vaker overgewicht dan vrouwen en nuttigen vaker overmatig alcohol. Ook zijn volwassenen mannen juist vaker eenzaam dan vrouwen. Tot slot roken meer mannen dan vrouwen van 65 jaar en ouder. Opleidingsniveau Ook opleidingsniveau blijkt een cruciale onderscheidende factor te zijn als het gaat om gezondheidsrisico s in de regio. Zo hebben mensen met een laag opleidingsniveau over het algemeen een minder goede gezondheid dan mensen met een hoger opleidingsniveau. Zij ervaren hun gezondheid slechter, hebben vaker overgewicht, hebben vaker een chronische aandoening (waaronder diabetes en hart- en vaatziekten) en ontvangen in meer gevallen mantelzorg. Voor volwassenen geldt nog specifiek dat mensen met een laag opleidingsniveau vaker roken en vaker eenzaam zijn dan mensen met een midden of hoog opleidingsniveau. Ouderen met een laag opleidingsniveau bewegen ook vaker onvoldoende dan hoger opgeleiden. Volwassenen met een hoog opleidingsniveau daarentegen bewegen minder dan laagopgeleiden en ouderen die hoog opgeleid zijn drinken vaker overmatig alcohol dan de lager opgeleiden. Trends Over de jaren heen is de gezondheid van inwoners in Limburg-Noord niet op alle gezondheidsgebieden gelijk gebleven. In 2012 hebben meer mensen in deze regio een chronische aandoening en geven zij vaker mantelzorg. Daarnaast hebben volwassenen vaker overgewicht in dit jaar vergeleken met

24 HOOFDSTUK 4: GEZONDHEIDSBELEID EN LOKALE TOEKOMSTVERKENNING In dit hoofdstuk wordt vanuit landelijk beleid en regelgeving toegewerkt naar het beleid van de gemeente. Daarbij worden de landelijke en lokale ontwikkelingen aangestipt. De resultaten uit de voorgaande hoofdstukken komen terug in de risicogroepen en trends in de regio. Ten slotte worden aanbevelingen gedaan aan de gemeente door alle resultaten en conclusies te verbinden Landelijk beleid en regelgeving Het landelijk beleid is vastgelegd in de Wet publieke gezondheid (Wpg). In dat kader hebben de gemeenten de taak om op uniforme wijze gezondheidsinformatie te verzamelen en deze te gebruiken voor de ontwikkeling, uitvoering en evaluatie van het gemeentelijk gezondheidsbeleid. In de nota Gezondheid Dichtbij (2011) van het Rijk zijn roken, schadelijk alcoholgebruik, overgewicht, diabetes en depressie de vijf speerpunten van het preventiebeleid. Het kabinet legt hierbij met name het accent op bewegen. Gemeenten behoren de landelijke speerpunten in acht te nemen bij het vaststellen van hun gemeentelijke gezondheidsbeleid en zijn verplicht zorg te dragen voor de uitvoering van de preventieve zorg voor ouderen. Ten behoeve van de gemeentelijke gezondheidsnota s is de handreiking Gezonde Gemeente ontwikkeld. De handreiking beschrijft mogelijkheden voor een integrale aanpak voor acht gezondheidsthema s Lokaal Gezondheidsbeleid De gemeente Peel en Maas heeft het uitvoeringsprogramma PPG2 in 2013 vastgesteld. De nota lokaal gezondheidsbeleid is vastgesteld met als speerpunten gezondheid integreren met sport/bewegen, overgewicht, alcohol, eenzaamheid en depressie. Gemeente Peel en Maas is een van de 7 GG7 gemeenten waarbij ingezet wordt op overgewicht Ontwikkelingen De gemeente Peel en Maas wil voor de uitvoering van haar lokaal gezondheidsbeleid zo veel mogelijk de aansluiting vinden bij de ontwikkelingen in het sociaal domein, namelijk 1. Invoering van de Wet werken naar vermogen; 2. Overheveling van de AWBZ-begeleiding naar de Wmo; 3. Transitie van de jeugdzorg Aandacht voor risicogroepen in de regio De cijfers in deze volwassenen- en ouderenmonitor laten zien dat op het terrein van gezonde leefstijl nog gezondheidswinst te halen is. Het biedt aangrijpingspunten voor verbetering van preventie in het algemeen. Maar ook specifieke informatie per speerpunt of doelgroep. Op basis van de regionale gezondheidscijfers komen de volgende risicogroepen naar voren: Mensen met een laag opleidingsniveau en vrouwen van 65+ ervaren een slechtere gezondheid; Mannen en laagopgeleiden hebben vaker overgewicht; Vrouwen, hoogopgeleide volwassenen en laagopgeleide ouderen bewegen te weinig; Vrouwen en laagopgeleiden hebben vaker chronische aandoeningen; Mannen van 65+ en volwassenen met een laag opleidingsniveau roken vaker; Mannen en ouderen met een hoog opleidingsniveau drinken vaker overmatig alcohol; Volwassen mannen, vrouwen van 65+ en laagopgeleide volwassenen zijn vaker eenzaam; Vrouwen van 65+ en laagopgeleiden ontvangen vaker mantelzorg; Volwassen vrouwen geven vaker mantelzorg. 24

25 4.5. Trends in de regio De volwassenen- en ouderenmonitors worden al een aantal jaren afgenomen. Wat regionaal opvalt is dat er meer mensen zijn met een chronische aandoening en dat er meer mantelzorg gegeven wordt dan in Tevens neemt het aantal volwassenen met overgewicht toe. Er zijn veranderingen in vraagstelling geweest waardoor er niet voor alle gezondheidsthema s een trend aan te duiden is Aanbevelingen gemeente Peel en Maas De gemeente Peel en Maas heeft een groot percentage ouderen en zal de komende jaren verder vergrijzen. De verwachting is dat de trends die nu zichtbaar zijn, doorzetten in de komende jaren. Daar komt bij dat gemeenten in het kader van de ontwikkelingen in het sociale domein meer taken gaan krijgen. De omslag van verzorgingsstaat naar een participatiesamenleving gaat geleidelijk. Burgers moeten wennen aan de omslag die de ontwikkelingen in het sociale domein met zich mee brengt. De gemeente kan ten eerste een rol spelen in het goed en helder communiceren van wat er gaat veranderen voor de burger. Wat kan men wel van de gemeente verwachten en waar zijn burgers zelf aan zet. Daar waar burgers voorheen terecht konden bij de gemeente zal er nu meer een beroep gedaan worden op de zelfredzaamheid van de burger en op naastenhulp. Burgers moeten in dit proces meegenomen en gestimuleerd worden en handvatten krijgen om zelfredzaam te kunnen zijn. Goede voorlichting aan burgers kan de zelfredzaamheid bevorderen. Daarnaast kan deze voorlichting gecombineerd worden met aandacht voor een gezonde leefstijl. Op deze manier wordt er op een laagdrempelige manier ingezet op het bevorderen van de gezondheid. De gemeente Peel en Maas heeft duidelijk in beeld aan welke speerpunten ze kunnen werken. Voor Alcohol mag de focus liggen op volwassenen. Bij chronische aandoeningen, met name Hart- en vaatziekten, mag de focus liggen op ouderen van 75+. Binnen de aanpak die de gemeente Peel en Maas wil inzetten op verschillende leefstijlthema s zou deze focus aangebracht kunnen worden. De gemeente Peel en Maas scoort op een aantal leefstijlthema s beter dan Limburg-Noord, toch is het goed om te blijven werken aan het verbeteren van de gezondheid van de inwoners. Juist door het inventariseren van de wensen en behoeften van de inwoners, het versterken van het beweegaanbod, een integrale aanpak van gezondheidsprojecten en het communiceren over een gezonde leefstijl naar burgers is er gezondheidswinst te behalen op het gebied van overgewicht, overmatig alcohol gebruik, eenzaamheid, chronische aandoeningen en de ervaren gezondheid in het algemeen. De handreiking Gezonde Gemeente biedt aanknopingspunten voor een integrale aanpak van diverse gezondheidsthema s. Naast een aanbod dat aansluit bij de behoefte van de burgers is het ook belangrijk dat er samenwerking en maatregelen op andere gemeentelijke beleidsterreinen vormgegeven worden. Verder is opvallend in de gemeente Peel en Maas dat de groep ouderen van 75+ veel mantelzorg krijgt maar ook geeft in vergelijking met Limburg-Noord. Volwassenen en ouderen van jaar geven daarentegen minder mantelzorg. Door de vergrijzing is de verwachting dat er nog meer een beroep gedaan wordt op mantelzorgers. Gezien de Wmo en de participatiesamenleving is het wenselijk dat volwassenen en ouderen enthousiast worden om mantelzorg te gaan verlenen. De gemeente kan inzichtelijk maken wat mantelzorg inhoudt, het aantrekkelijk maken om mantelzorg te verlenen en mantelzorgers goede ondersteuning bieden Innovatie Om haar preventietaak zo goed mogelijk uit te voeren is de GGD voortdurend op zoek naar nieuwe mogelijkheden. Voor de doelgroep ouderen heeft de GGD drie pilots ontwikkeld die momenteel in een aantal gemeenten worden uitgevoerd. Dit zijn de Zelfredzaamheidacademie, 25

26 Preventienetwerkanalyse en Digitale Signalerings- en Advieslijst (DSA). De verschillende projecten beogen een effectieve ouderengezondheidszorg te bewerkstelligen, waarbij de focus per project verschilt. De zelfredzaamheidacademie gaat met de burgers in overleg. De preventienetwerkanalyse streeft een gezamenlijke doelstelling na binnen een netwerk en toetst bij burgers. De DSA brengt kwetsbare ouderen in beeld en wil uiteindelijk kwetsbaarheid bij ouderen voorkomen of uitstellen Conclusies Beleidsaanbevelingen Helder communiceren over de veranderingen van de Wmo geeft burgers (voornamelijk ouderen) van de gemeente Peel en Maas duidelijkheid. Daarnaast kan het geven van voorlichting over zelfredzaamheid gecombineerd met een leefstijlthema de gezondheid van de burgers bevorderen. Blijven werken aan de speerpunten met op bepaalde leefstijlthema s focus aan te brengen kan er binnen de gemeente Peel en Maas nog meer gezondheidswinst behaald worden. Betrek burgers in dit proces zodat het niet opgelegd, maar iets van de samenleving wordt. De handreiking Gezonde Gemeente biedt de gemeente handvatten voor een integrale aanpak. 26

27 INFORMATIE Voor meer informatie over Gezondheid in beeld. Gemeente Peel en Maas : Voor vragen kunt u contact opnemen met: Femke Hamers E: f.hamers@vrln.nl T: +31(0) ADRESGEGEVENS GGD Limburg-Noord, onderdeel van de Veiligheidsregio Drie Decembersingel 50, 5921 AC Venlo-Blerick Postbus 1150, 5900 BD Venlo Telefoon: