arbeidsbelasting psychische

Transcriptie

1 CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK Psychosociale PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK en PSYCHOSOCIALE psychische LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING problematiek EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN E PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK CIALE ARBEIDSBELASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE LASTING EN PSYCHISCHE PROBLEMATIEK PSYCHOSOCIALE ARBEIDSBELASTING EN arbeidsbelasting

2 Colofon Programma Psychosociale arbeidsbelasting en psychische problematiek Versie 1.0 Datum

3 Managementsamenvatting De Inspectie SZW heeft op basis van een inspectiebrede risicoanalyse programmeerlijnen voor geformuleerd. Eén van de programmeerlijnen gaat over Psychosociale Arbeidsbelasting (PSA) en psychische problematiek. Voor deze thema s richt de Inspectie in 2015 een toezichtsprogramma in. Dit rapport dat de problematiek verkent levert bouwstenen voor het plan voor dit programma. Psychosociale arbeidsbelasting vindt plaats op de werkvloer. Factoren die PSA veroorzaken zijn seksuele intimidatie, agressie en geweld, pesten, discriminatie en werkdruk. Gezondheidsproblemen en ziekteverzuim als gevolg van PSA kunnen leiden tot arbeidsongeschiktheid. Hier ligt een relatie met het stelsel van Werk en Inkomen. Psychische gezondheid en arbeidsparticipatie in een gezonde en veilige werkomgeving zijn twee fenomenen die met elkaar samenhangen en elkaar versterken. Gezond zijn en blijven is belangrijk om te kunnen (blijven) werken. Omgekeerd leidt participatie en gezond en veilig werk tot meer welbevinden en een betere gezondheid. Mensen die eerder zijn uitgevallen door een verhoogde PSA en mensen met psychische problematiek die weer gaan werken hebben, nog meer dan een gemiddelde werknemer, een baan nodig die bij hen past. Juist zij zouden moeten werken bij een werkgever die de belasting van de werknemers in de gaten houdt en preventie van PSA hoog in het vaandel heeft. PSA en psychische problematiek zijn onderwerpen die vaak zijn verdeeld in verschillende werelden. Binnen SZW is de problematiek verdeeld over twee bewindspersonen (minister: PSA, staatssecretaris: participatie van mensen met psychische problemen) en twee directoraten-generaal (DG Werk/GV&W: Hoofdlijnen aanpak PSA, DGP&I: Bevordering van participatie van mensen met psychische problemen). Binnen de zorg is er een verdeling tussen arbeidsgerelateerde zorg (door werkgevers gefinancierd) en publieke zorg (volgens de financieringssystematiek van de zorg). Deze verkenning benadert de problematiek in zijn onderlinge samenhang. Deze samenvatting geeft de belangrijkste bevindingen uit de verkenning weer. Bevindingen die aangrijpingspunten kunnen bieden voor het aangekondigde toezichtsprogramma worden expliciet vermeld. Bevindingen over de werkomgeving Toename PSA Ondanks beleidsinspanningen en jarenlange inspecties zijn er geen aanwijzingen dat de problematiek van PSA afneemt. De vraag rijst zelfs of werknemers, werkgevers en de andere stakeholders betrokken bij arbozorg de omvang en de ernst ervan wellicht onderschatten. Er zijn aanwijzingen voor een toename van factoren die PSA verhogen: - Taakverzwaring door krimp en bezuinigingen en daardoor meer werkdruk; - Beperking van regelmogelijkheden in het werk; - Flexibilisering arbeidsmarkt (tijdelijke, kleine contracten, meer baanonzekerheid); - Het ontbreken van goed werkgeverschap : een adequate stijl van leidinggeven, ondersteuning door een P&O-afdeling en een cultuur met aandacht voor het welzijn en de veiligheid van de medewerkers. Daarnaast is sprake van een versobering van de ingekochte arbodienstverlening. Er worden minder RI&E s uitgevoerd waarin werkdruk overigens ook lang niet altijd aan bod komt. Ook is detrend zichtbaar dat de naleving van de Arbeidsomstandighedenwet (Arbowet) vermindert. Pagina 2 van 79

4 Relatie tussen bedrijfsgrootte en de mate en aard van PSA? De relatie tussen de omvang van het bedrijf en de hoogte van het risico lijkt te bestaan. Bedrijven in het mkb hebben weinig kennis van de Arbowet en de Wet verbetering poortwachter (Wvp) en zetten minder arbozorg in dan grote bedrijven. Er zijn echter aanwijzingen dat kleine bedrijven problemen op het gebied van werkdruk sneller signaleren, sneller maatregelen nemen en dat de maatregelen sneller effect hebben dan bij grote bedrijven. Gegevens van het College voor de Rechten van de Mens laten zien dat een onderwerp als discriminatie juist speelt in grote arbeidsorganisaties. Het is belangrijk om uit te zoeken of bedrijfsgrootte ook een factor is bij de handhavingspercentages. Preventie Het is niet bekend in welke mate preventiemaatregelen en verzuiminterventies effectief zijn. Onderzoek onder langdurig zieken laat zien dat zowel werkgevers als arbodiensten zich selectief inspannen om verzuimende werknemers weer op het werk te krijgen. Zij zetten vooral bij de zogenaamd kansrijken interventies in. Vaak worden mensen met psychische problematiek niet gezien als kansrijk voor herstel. Arbozorgverlening De bedrijfsgezondheidszorg is sterk aan het veranderen en krimpt. De Inspectie SZW heeft weinig bevoegdheden of aangrijpingspunten voor inspecties naar de dienstverlening van de arbozorgverleners. Duidelijk is dat op dit terrein kennisdeling en samenwerking (onder andere tussen de arbodisciplines en de eerstelijnszorg) essentieel is. Eigenrisicodragende (ERD) werkgevers Een recent fenomeen betreft de eigenrisicodragende (ERD) werkgevers. Zij blijven financieel verantwoordelijk voor werknemers die instromen in de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen (WIA). Zijn er verschillen te zien met andere werkgevers qua PSA, verzuim en verzuim- en re-integratiebegeleiding? De sector Rijk is als werkgever eigenrisicodrager. Interessant is om te kijken of en hoe het ministerie van BZK invulling geeft aan haar rol als ERD werkgever. De risicosectoren Op basis van de Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden en andere bronnen identificeert deze verkenning een bijzonder hoog risico op PSA in de volgende sectoren:. Onderwijs, openbaar bestuur, zorg & welzijn, transport & logistiek en de horeca Het onderwijs, openbaar bestuur en zorg en welzijn kennen diverse deelsectoren. De risico s in deze deelsectoren verschillen, maar liggen over de hele linie hoog. De sectoren kennen risico s op meerdere PSA-factoren, of hebben een extra groot risico op één of twee ervan. Bij de selectie op risico speelt mee of werknemers in deze sectoren meer maatregelen nodig achten voor de preventie van de betreffende PSAfactor (eveneens op basis van een vraag uit de NEA). Pagina 3 van 79

5 Het stelsel van Werk en Inkomen Psychische problematiek komt voor bij de volgende doelgroepen binnen het stelsel van Werk en Inkomen: (deels of niet-werkende) vangnetters (deels of niet-werkende) 35-minners (deels of niet-werkende) WGA ers (deels of niet-werkende) Wajongers WWB ers Deze groepen hebben naast een grote kans op psychische problematiek ook vaak hinder van andere problemen in de zelfredzaamheid. Dit noemt men in de beleidsliteratuur multi-problematiek. Denk daarbij bijvoorbeeld aan schulden, verslaving, huisvesting, sociaal isolement en somatische gezondheidsklachten. De WW-populatie en de SW-populatie zijn buiten beschouwing gelaten in deze verkenning. Aandachtspunten voor doelgroepen met psychische problematiek in een uitkeringssituatie: 1. Selectie bij het aanbieden van re-integratietrajecten en het bieden van baankansen: mensen met psychische gezondheidsproblemen worden eerder beschouwd als moeilijk te bemiddelen. Mede omdat professionals van UWV en gemeenten worden afgerekend op caseload, kiezen de uitvoerders voor in hun ogen - makkelijk te bemiddelen mensen. 2. Ook bij de claimbeoordeling is sprake van selectiviteit: recent onderzoek toont aan dat verzekeringsartsen (ernstige) psychische problematiek aan de poort van de WIA wel eens over het hoofd zien, waardoor deze aanvragers niet instromen in de WIA. 3. Bij de vangnetters, een populatie zonder band met een werkgever waarbij veel psychische problematiek speelt, is er geen toets van UWV op het reintegratieverslag (RIV-toets). UWV heeft immers al een arborol bij vangnetters. De re-integratiebegeleiding van vangnetter is onvoldoende. 4. Bij de dienstverlening aan mensen met psychische problematiek schiet professionaliteit tekort, ontbreekt kennis bij uitvoeringsorganisaties (UWV, gemeenten) en is te weinig multidisciplinaire bemoeienis. 5. De gecoördineerde werkgeversdienstverlening (UWV, gemeenten) komt moeizaam van de grond. Juist voor mensen met psychische problematiek is het belangrijk een link te leggen met de werkende omgeving. 6. Samenwerking,afstemming en domeinoverschrijding tussen professionals is een kritieke succesfactor in de dienstverlening. De samenwerking is onvoldoende. Pagina 4 van 79

6 Tot slot Mogelijke stigmatisering, onderschatting (en toename) van PSA en de groeiende psychische problematiek bij uitkeringsgerechtigden leidt ertoe dat deze mensen minder kansen krijgen dan mensen met andere gezondheidsproblemen. Het toezichtsprogramma zal zich daarom richten op een aantal van bovenstaande aangrijpingspunten. De problematiek lijkt een optelsom van gemiste kansen in de keten van PSA, verzuim (niet alleen bij mensen met psychische problemen) door te hoge psychosociale arbeidsbelasting, psychische problemen en instroom in een uitkering: er is sprake van selectie in de verzuimbegeleiding (kansrijken eerst), selectiviteit ( gemist ) bij de claimbeoordeling en ontbrekende begeleiding van UWV en gemeenten omdat het re-integratiebegeleiding zich vooral richt op de meest kansrijken. Daarnaast moeten mensen met psychische problemen proberen weer aan de slag te komen in een werkomgeving met het risico op een verhoogde PSA. Er is een punt dat op alle terreinen, zowel voor de werkende wereld als voor de wereld van de uitkeringen, terugkomt. Dit is de wens tot een betere samenwerking, meer afstemming, verbetering van de professionaliteit en de behoefte om vanuit de verschillende stakeholders en domeinen elkaar te versterken in plaats van langs elkaar heen te werken of niet oftegenstrijdig te communiceren. Die behoefte aan samenwerking en afstemming betreft ook het toezicht van de verschillende inspecties. Pagina 5 van 79

7 Inhoudsopgave 1 Introductie Aanleiding Inhoud van deze verkenning Toezichtkader Leeswijzer verkenning Integrale beschouwing Psychosociale arbeidsbelasting Probleemanalyse PSA Risicosectoren en risicogroepen bij PSA Rollen van stakeholders en aangrijpingspunten voor de Inspectie Ziekteverzuim en Psychische problematiek Probleemanalyse ziekteverzuim De rollen van de stakeholders en aangrijpingspunten voor de Inspectie De instroom in een uitkering met psychische problematiek Probleemanalyse instroom in een uitkering Risicogroepen bij instroom in een arbeidsongeschiktheidsuitkering De rollen van de stakeholders en de aangrijpingspunten voor de Inspectie Re-integratie naar werk van uitkeringsgerechtigden met psychische problematiek Probleemanalyse uitstroom naar werk De rollen van de stakeholders en aangrijpingspunten voor de Inspectie Samenwerking tussen stakeholders Aangrijpingspunten voor een programmaplan PSA en psychische problematiek bij de weg naar werk Inleiding Aangrijpingspunten voor werkenden vanuit de Inspectie Aandachtspunten voor niet-werkenden vanuit de Inspectie Hiaten in bestaande kennis Bijlage 1- Psychosociale arbeidsbelasting en psychische klachten in de werksetting Pagina 6 van 79

8 1. Probleemanalyse psychosociale arbeidsbelasting Risicosectoren Handhaving op PSA Gevolgen van PSA voor de gezondheid De rollen en invloeden van stakeholders Bijlage 2- Ziekteverzuim door psychische klachten Cijfermatig overzicht Rollen van stakeholders in het proces van verzuimbegeleiding Nadere informatie over verzuim van vangnetters Bijlage 3- Instroom in uitkeringen van mensen met psychische problematiek Cijfers en ontwikkelingen in de instroom Achtergrondinformatie: 35 minners Achtergrondinformatie bij instroom in een WIA uitkering Bijlage 4- Re-integratie naar werk van uitkeringsgerechtigden met psychische problematiek Cijfermatig overzicht Achtergronden bij dienstverlening van werkgevers, UWV en gemeenten Samenwerking tussen stakeholders Bijlage 5- Onderbouwing risicosectoren op basis van de NEA Risico s en maatregelen voor PSA in de verschillende sectoren Risicomatrix voor de risicosectoren Bijlage 6- Belangrijkste afkortingen en begrippen Pagina 7 van 79

9 1 Introductie 1.1 Aanleiding De Inspectie SZW heeft op basis van een omgevingsanalyse en de inspectiebrede risicoanalyse programmeerlijnen voor geformuleerd. Eén van deze programmeerlijnen geldt voor Psychosociale Arbeidsbelasting (PSA) en psychische problematiek. De Inspectie gaat een toezichtsprogramma inrichten voor deze risicothema s. Psychosociale arbeidsbelasting is een verzamelbegrip voor arbeidsrisico s met een psychosociale oorzaak die kunnen leiden tot gezondheidsklachten. Onder PSA worden de factoren in de arbeidsituatie verstaan die direct of indirect stress teweegbrengen. Deze factoren zijn: seksuele intimidatie, agressie en geweld, pesten, discriminatie en werkdruk. 1 Het toezichtsprogramma besteedt aandacht aan het risico op PSA in samenhang met de risico s van een ineffectieve reintegratiedienstverlening en het niet optimaal functioneren van het sociale zekerheidsstelsel voor mensen met psychische problemen. Om een programma in te richten is het van belang om een goed zicht te krijgen op het toezichtsveld en aan de hand daarvan de risico s aan te scherpen. Dit rapport heeft als doel een overzicht te geven van de beschikbare kennis op dit gebied. Daarmee is het de bouwsteen voor een vierjarig toezichtsprogramma. De focus ligt op het inventariseren van beschikbare informatie en het benoemen van lacunes in de kennis die nodig is om te komen tot een volwaardig toezichtsprogramma. 1.2 Inhoud van deze verkenning Dit rapport is een verslag van een verkennende studie naar de risico s van PSA op het werk en naar de dienstverlening in het stelsel van Werk en Inkomen aan mensen met psychische problematiek. De vraagstelling die dit rapport verkent is tweeledig en luidt: In hoeverre kan het risico van psychosociale arbeidsbelasting beperkt worden en de uitval uit het arbeidsproces als gevolg van psychosociale arbeidsbelasting en psychische problematiek in de arbeidssituatie worden teruggedrongen? In hoeverre kunnen risico s van een ineffectieve re-integratie en het niet adequaat functioneren van het sociale zekerheidsstelsel voor klantgroepen met psychische problemen worden verminderd? De verkennende studie bestaat uit vier deelverkenningen: A. Psychosociale arbeidsbelasting (PSA); B. Ziekteverzuim als gevolg van PSA of andere psychische problemen; C. Instroom in uitkering als gevolg van psychische problemen; D. Re-integratie en toeleiding naar werk van mensen met psychische problemen. Methodiek Voor deze studie hebben de onderzoekers een uitgebreid literatuuronderzoek gedaan, gesprekken gevoerd met deskundigen binnen en buiten de Inspectie (zoals 1 Arbeidsomstandighedenwet, artikel 1, lid 3e Pagina 8 van 79

10 UWV en arbodiensten) en data opgevraagd die relevant zijn voor de beschreven thematiek (zoals meldingen bij het College voor de Rechten van de Mens). Opbrengst Deze verkenning brengt in kaart: - welke kennis er is; - of (en hoe) de onderzoeksvragen adequaat beantwoord kunnen worden; - hoe de problematiek en de onderzoekspopulatie kunnen worden afgebakend; - bij welke onderzoeksvragen nog geen bronnen beschikbaar zijn. Deze verkenning is de voorbereiding op een programmaplan voor PSA en de dienstverlening in het stelsel van Werk en Inkomen aan mensen met psychische problematiek. 1.3 Toezichtkader Het toezicht op PSA heeft artikel 3, lid 2 van de Arbeidsomstandighedenwet als basis: De werkgever voert, binnen het algemeen arbeidsomstandighedenbeleid, een beleid gericht op voorkoming en indien dat niet mogelijk is beperking van psychosociale arbeidsbelasting. Nadere regelgeving is uitgewerkt in het arbobesluit en de arboregeling. De Regeling procesgang eerste en tweede jaar ziektejaar is de basis voor de begeleiding van zieke werknemers, met een belangrijke rol voor Arbodienst of bedrijfsarts. Arbodiensten moeten gecertificeerd zijn. De Inspectie SZW ziet toe op deze certificatie. De wettelijke basis voor dit certificatiestelsel ligt in artikel 20 van de Arbeidsomstandighedenwet (persoonscertificaten en systeemcertificaten). UWV voert de ziektewet uit door de begeleiding en re-integratie van zieken zonder werkgever, zoals uitzendkrachten en werklozen. UWV beoordeelt bij instroom in de WIA het re-integratieverslag, waarin de inspanningen - van werkgever en werknemer voor re-integratie zijn vastgelegd. UWV staat, op basis van de Wet structuur uitvoeringsorganisatie werk en inkomen (SUWI), onder toezicht van de Inspectie SZW. Mensen met psychische problemen die mogelijk zijn veroorzaakt door werkgebonden factoren kunnen daardoor arbeidsongeschikt worden en instromen in een uitkering. Ze doen een beroep op de ziektewet of de WIA of in het geval van zelfstandigen, op de Wet werk en bijstand (WWB). De uitvoering van deze wetten, waarvan ook reintegratie deel uitmaakt, behoort tot de taken van respectievelijk UWV en gemeenten. Integrale benadering Bij het opstellen van het programmaplan kent het toezicht op PSA en op de dienstverlening aan uitkeringsgerechtigden met psychische problematiek een integrale benadering vanuit de gedachte één Inspectie, meer effect. Het toezicht richt zich op zowel werkgevers als op het stelsel van Werk en Inkomen en wordt ingericht in afstemming met andere processen in de beleidscyclus. Dit zijn de maatschappelijke ontwikkelingen, beleidsontwikkeling (inclusief toezicht), beleidsuitvoering (inclusief toezicht) en beleidsevaluatie (inclusief effectmeting van toezicht). Pagina 9 van 79

11 1.4 Leeswijzer verkenning Hoofdstuk 2 presenteert de hoofdlijn van de onderdelen van de verkenning in onderlinge samenhang. Hoofdstuk 3 tot en met 6 vormen een beknopte weergave van de probleemanalyse van de vier deelterreinen: welke risico s zijn er voor welke doelgroepen en wat zijn de mogelijke aangrijpingspunten voor de Inspectie? Hoofdstuk 7 geeft een doorkijkje naar de onderwerpen die op basis van de huidige kennis in het programmaplan aan bod zouden moeten komen. Bijlagen 1-4 bevatten achtergronden en data bij de analyses in hoofdstuk 3 tot en met 6. In bijlage 5 zijn de NEA-gegevens verwerkt in risicomatrices voor de verschillende sectoren. Daarnaast is een begrippenlijst opgenomen. Pagina 10 van 79

12 2 Integrale beschouwing De minister van SZW meldt de Tweede Kamer in zijn Hoofdlijnen aanpak Psychosociale arbeidsbelasting op 20 december 2013 het volgende: Psychosociale arbeidsbelasting (hierna te noemen PSA) is al jaren een van de grootste arbeidsrisico s, zo blijkt uit bijvoorbeeld de werkgeversenquête WEA, de werknemersenquête NEA en cijfers van het CBS. Een derde van het werkgerelateerde ziekteverzuim is gerelateerd aan PSA. In 2013 was in bijna 50% van de gevallen een psychische stoornis de oorzaak van arbeidsongeschiktheid na 2 jaar ziekteverzuim (tegen ruim 30% in 1998). Werkgebonden psychische aandoeningen vormen bovendien de meest voorkomende beroepsziekte. Psychosociale arbeidsbelasting (PSA) is een verzamelbegrip voor arbeidsrisico s met een psychosociale oorzaak die kunnen leiden tot gezondheidsklachten. Het begrip werd in de Arbowet van 2007 geïntroduceerd. Onder PSA vallen factoren zoals werkdruk, agressie en geweld, seksuele intimidatie, discriminatie en pesten. Met de introductie van het begrip PSA in de wet en het bijbehorende toezicht daarop wordt het klassieke instrumentarium voor bevordering van gezond en veilig werken ingezet voor het voorkomen en beperken van PSA. De beperking van PSA is lastiger in maatregelen en toezicht te vangen dan fysieke risico s zoals valgevaar en blootstelling aan gevaarlijke stoffen. De Inspectie staat voor de uitdaging haar toezichtsinstrumentarium zo creatief mogelijk in te zetten. De gevolgen van PSA variëren van lichamelijke klachten en sociale effecten tot psychische aandoeningen. PSA kan leiden tot een burn-out, depressie, overspanning of posttraumatische stressstoornis. Ook kunnen somatische ziektebeelden verergeren. Mensen met zulke klachten verzuimen daardoor van hun werk. Werkgebonden psychische aandoeningen vormen de meest voorkomende beroepsziekte: een derde van het werkgerelateerde ziekteverzuim heeft als oorzaak PSA. Als de inspanningen van werkgever en werknemer voor re-integratie niet leiden tot terugkeer op het werk bestaat de mogelijkheid dat de werknemer instroomt in een uitkering. De problematiek van mensen met psychische problemen in een uitkering groeit. Deze verkenning richt zich daarom op de ziektewet (de vangnetters) en de arbeidsongeschiktheidswetgeving (WIA en Wajong) die UWV uitvoert. Ook richt ze zich op de WWB, waarvoor gemeenten verantwoordelijk zijn. Het stelsel van Werk en Inkomen is erop gericht om zoveel mogelijk mensen in een uitkering (weer) te laten uitstromen naar werk, maar lukt dit voldoende voor mensen met psychische aandoeningen en vinden zij passend werk? Verschillende werelden De discussie over PSA en psychische problematiek speelt zich af binnen twee afzonderlijke werelden: die van de werkenden en die van de niet-werkenden. Binnen het departement is PSA en psychische problematiek verdeeld over twee bewindspersonen (minister: PSA, staatssecretaris: participatie van mensen met psychische problemen) en twee directoraten-generaal (DG Werk/GV&W: Hoofdlijnen aanpak PSA, DGP&I: Bevordering van participatie van mensen met psychische problemen). Binnen de zorg is er een verdeling tussen arbeidsgerelateerde zorg (door werkgevers gefinancierd) en publieke zorg (volgens de financieringssystematiek van de zorg). Pagina 11 van 79

13 Werk: Psychosociale Arbeidsbelasting (PSA) Figuur1: Samenhang tussen Psychosociale arbeidsbelasting op het werk en uitkeringsgerechtigden met psychische problematiek binnen het stelsel van Werk en Inkomen. Gezondheidsklachten door PSA Andere vormen van participatie Ziekteverzuim door PSA Ziekteverzuim door overige psychische problemen Reïntegratie/ uitstroom Overige uitkeringsgerechtigden met psychische problemen Instroom in WIA Instroom in WWB/ Wajong Psychische gezondheid en arbeidsparticipatie in een gezonde en veilige werkomgeving zijn twee fenomenen die met elkaar samenhangen en elkaar versterken. Gezond zijn en blijven is belangrijk om te kunnen (blijven) werken. Omgekeerd leidt participatie en gezond en veilig werk tot meer welbevinden en een betere gezondheid. Binnen de wereld van werk is een onderscheid tussen preventie (hierop ziet de Inspectie toe op basis van de Arbowet) en cure, de maatregelen die door of namens de werkgever worden genomen bij ziekteverzuim. Op dat laatste heeft de Inspectie nauwelijks toezichtbevoegdheden. Bij preventie maken we het volgende onderscheid: - Primaire preventie: voorkomen van ziekte; - Secundaire preventie: voorkomen van uitval; - Tertiaire preventie: re-integratie, beperken van de schade of hinder. Een voorbeeld van tertiaire preventie is het bevorderen van de zelfredzaamheid bij uitkeringsgerechtigden met psychische problematiek. Primaire en tertiaire preventie gaan in de werkomgeving hand in hand. Een werkomgeving waarin de PSA wordt beperkt voorkomt werkstress bij gezonde werknemers, en dat leidt tot duurzame inzetbaarheid. Ook bij re-integratie van mensen met psychische problemen is een passende werkomgeving met een beperkte PSA uitermate belangrijk. Daarmee is de cirkel van deze verkenning rond en zijn we weer terug bij de werkvloer. Het is niet bekend welk deel van de uitkeringsgerechtigden met psychische problematiek in de uitkeringssituatie is gekomen door PSA. Wel is duidelijk dat doelgroepen een deel of zelfs de gehele cirkel doorlopen. Ook stakeholders zoals sociale partners, verzuimverzekeraars, arbodiensten en re-integratiebedrijven spelen een rol in verschillende delen van de cirkel. Pagina 12 van 79

14 De werelden van de werkomgeving en de wereld van de keten van Werk en Inkomen zijn op verschillende manieren met elkaar verbonden. Deze verkenning schetst voor de verschillende groepen die bovengemiddeld last hebben van psychische problematiek welke trajecten zij bewandelen in en tussen deze werelden. Figuur 2: PSA en psychische problematiek: de omgeving van werkenden en nietwerkenden De volgende vier hoofdstukken (3 tot en met 6) van deze rapportage beschrijven elk een deel van bovenstaande figuur. Elk hoofdstuk analyseert de problematiek langs de lijn van doelgroepen en stakeholders. Pagina 13 van 79

15 3 Psychosociale arbeidsbelasting 3.1 Probleemanalyse PSA Dit hoofdstuk beschrijft de problematiek rond de verschillende factoren van psychosociale arbeidsbelasting in sectoren en voor doelgroepen. Figuur 3. Psychosociale arbeidsbelasting en risicosectoren Psychosociale arbeidsbelasting is al jaren een groot arbeidsrisico, zo blijkt uit bijvoorbeeld de werkgeversenquête WEA, de werknemersenquête NEA en cijfers van het CBS. Volgens het ministerie van SZW is PSA één van de grootste arbeidsrisico s. Een verhoogde PSA kan psychische aandoeningen veroorzaken, zoals overspanning en burn-out, beroepsgebonden depressie en posttraumatische stressstoornis. Deze aandoeningen kunnen in elkaars verlengde liggen: zo is het risico op een beroepsgebonden depressie vooral hoog bij werknemers met werkstress of een burn-out. Een verhoogde PSA draagt ook bij aan verergering van somatische gezondheidsproblemen zoals psoriasis, MS, darmziekten, astma, tinnitus of huidziekten. Diverse lichamelijke en neuropsychische ziektebeelden zijn uit te lokken door PSA, zoals hartritmestoornissen, jicht, psychosen ofschizofrenie, migraine, epilepsie en paniekstoornissen. In een grootschalige internationale studie is de verhoogde kans op het krijgen van hartaandoeningen ten gevolge van een hoge werkdruk aangetoond (zie bijlage 1). Ook zijn er aanwijzingen dat een verhoogde PSA kan leiden tot een vergrote kans op betrokkenheid bij bedrijfsongevallen. Echter, een directe relatie tussen PSA en het optreden van gezondheidsschade is lang niet altijd aantoonbaar te maken. Voor het nemen van meer gerichte maatregelen blijft onderzoek hiernaar gewenst. Werkkenmerken en persoonskenmerken De relatie tussen PSA en (psychische) gezondheidsklachten is niet alleen afhankelijk van de context van het werk: ook individuele kenmerken spelen een rol. De ene persoon kan goed overweg met een hoge werkdruk of agressie, bij een ander leidt dit tot (ernstige) gezondheidsklachten en verzuim. Mogelijk wordt deze persoon na twee jaar verzuim arbeidsongeschikt verklaard. Pagina 14 van 79

16 Werkgevers hebben de plicht om voor een gezonde en veilige werkomgeving te zorgen. Daarbij hoort het voorkomen van gezondheidsschade door PSA. Werkgevers hebben een beleidskeuze: grijpen ze in door de werkgerelateerde oorzaken voor PSA weg te nemen (dus preventieve maatregelen om de belasting te verminderen), of verhogen ze de belastbaarheid van de werknemers (persoonsgerichte ingrepen om werknemers beter te laten omgaan met PSA: dit kan zowel individueel als groepsgericht). De praktijk leert dat een combinatie van beide strategieën het meest gangbaar is en de meeste kans op succes biedt. Passend werk In de literatuur over het verbeteren van de inzetbaarheid van werknemers 2 komen steeds drie belangrijke pijlers terug die van belang zijn om werknemers optimaal te laten functioneren: - Aandacht voor competenties (worden deze gezien, versterkt en benut?); - Zich persoonlijk en sociaal verbonden voelen met het werk of de organisatie; - Ruimte voor autonomie (te vertalen in regelmogelijkheden). Het faciliteren van deze pijlers kan als goed werkgeverschap worden beschouwd. Deze pijlers of juist het ontbreken daarvan zien we terug bij de aangetoonde risico s op gezondheidsgevolgen bij een hoge werkdruk. Het risico op een psychische aandoening ten gevolge van PSA is hoger voor werknemers die te maken hebben met één van de volgende combinaties: - Hoge psychologische taakeisen en weinig regelmogelijkheden; - Veel inspanning maar weinig beloning. Bij een persoonlijke gevoeligheid voor depressie is vooral het hebben van passend werk van belang. Er is een aantoonbare relatie tussen werkstress en depressie indien er sprake is van de volgende factoren in het werk: - Weinig sociale steun op het werk - Hoge baanonzekerheid - Gebrek aan regelmogelijkheden - Minder passend werk 3 Niet alle werk levert een te hoge PSA op en niet alle werkenden hebben last van een hoge PSA. Deze verkenning zet de risicosectoren en groepen op een rij. Het recente OECD-rapport over psychische gezondheid en werk 4 vat kernachtig samen in hoeverre mensen met psychische aandoeningen meer zijn blootgesteld aan PSAverhogende factoren: - Mensen met psychische aandoeningen werken in kwalitatief mindere banen. Bij mensen met ernstige problematiek speelt dit meer dan bij mensen met minder ernstige problematiek; - Mensen met psychische aandoeningen hebben een veel hogere baanonzekerheid dan mensen zonder deze aandoeningen. Bij ernstige problematiek is er meer baanonzekerheid. 2 Zie bijvoorbeeld : Schaufeli W en A. Bakker, De psychologie van arbeid en gezondheid, Bohn Stafleu Van Loghum, 2013 of: E. Deci en R. Ryan, Overview of Self-Determination Theory: An Organismic Dialectical Perspective, in Handbook of Self-Determination Research", pp. 3-34, Rochester, Smit, et al (2013) Depressiepreventie: stand van zaken, nieuwe richtingen, Trimbos Instituut, Utrecht 4 OECD (2014), Mental health and Work; Netherlands, OECD Publishing Pagina 15 van 79

17 - Mensen met psychische aandoeningen ervaren minder erkenning en respect voor hun werk en hebben een minder passende baan dan mensen zonder deze aandoeningen. Ook hier geldt dat mensen met ernstige problematiek minder erkenning ervaren dan mensen met minder ernstige aandoeningen. - Mensen met psychische aandoeningen melden vaker werkdrukproblemen (job strain) dan andere werknemers. Hierbij valt op dat mensen met minder ernstige psychische aandoeningen de meeste last ervaren. 3.2 Risicosectoren en risicogroepen bij PSA Op basis van de NEA (2013) is een analyse gemaakt van sectoren die een verhoogd risico hebben voor PSA of voor specifieke factoren die onder PSA vallen. Vervolgens heeft de Inspectie gekeken welke inspectieresultaten bekend zijn uit deze sectoren. Risicosectoren Risicosectoren voor werkdruk Op basis van gegevens uit de NEA geven werknemers uit de volgende sectoren het vaakst aan dat (aanvullende) maatregelen nodig zijn ten aanzien van werkdruk ofwerkstress: - Onderwijs; - Zorg en welzijn; - Openbaar bestuur; - Financiële instellingen. In het onderwijs en bij financiële instellingen zijn sinds 2006 geen inspecties gedaan op dit thema, zodat voor deze sectoren geen recente uitspraken over de naleving van de arbowetgeving op het gebied van werkdruk mogelijk zijn. Risicosectoren voor agressie en geweld en ongewenst gedrag door externen Volgens werknemers zijn in de volgende sectoren aanvullende maatregelen ten aanzien van (sexuele) intimidatie (pesten, ongewenst gedrag), agressie of geweld door externen nodig: - Zorg- en welzijn; - Onderwijs; - Openbaar bestuur; - Vervoer en opslag. Risicosectoren voor agressie en geweld en ongewenst gedrag door internen Werknemers hebben behoefte aan aanvullende maatregelen voor hetzelfde gedrag maar dan door internen in de volgende sectoren: - Openbaar bestuur; - Cultuur, recreatie en sport en overige dienstverlening; - Industrie; - Vervoer en opslag. In het onderwijs, het vervoer en opslag, cultuur, sport en recreatie, overige dienstverlening en industrie zijn niet of nauwelijks inspecties gedaan op dit thema, zodat voor deze sectoren geen recente uitspraken over de naleving van de arbowetgeving op het gebied van agressie en geweld mogelijk zijn. In bijlage 1 en 5 zijn de gegevens op de verschillende deelterreinen van PSA in de verschillende sectoren uitgewerkt. Onderstaand figuur 4 vat dit samen. Pagina 16 van 79

18 Figuur 4. Risicomatrix van sectoren en aard van de risico s 5 Risicosectoren specifiek bij discriminatie Werknemers in de zakelijke dienstverlening, het openbaar bestuur en de industrie geven het vaakst aan dat men de afgelopen twaalf maanden persoonlijk gediscrimineerd is. Dossieronderzoek door het College voor de Rechten van de Mens over de periode voor deze verkenning biedt harde cijfers over het vóórkomen van discriminatie. Gekeken is naar verzoeken aan het college om een oordeel over al dan niet verboden onderscheid (discriminatie) op het terrein van arbeid. Hieruit blijkt dat discriminatie in relatie tot arbeid vooral aan de orde is bij werkenden uit grote bedrijven (in 51,2% van de verzoeken van bedrijven met 100 of meer werknemers is sprake van discriminatie) en uit de sectoren zakelijke dienstverlening (18,6%); handel (14,0%), openbaar bestuur (11,9%) en gezondheid en welzijnszorg (11,9%). Terreinen van de arbeid waar de discriminatie optreedt zijn: - discriminatie door beëindiging van de arbeidsrelatie; - discriminatie op arbeidsvoorwaarden; - discriminatie in de bejegening. De onderzoeksdata van het College voor de Rechten van de Mens rechtvaardigen een nadere analyse van discriminatie in de arbeidssituatie. 5 Gebaseerd op de NEA vraag of werknemers behoefte hebben aan meer maatregelen op het gebied van PSA. Pagina 17 van 79

19 Kwetsbare groepen Risicogroepen voor werkdruk Tot de risicogroep voor stress door werkdruk behoren werknemers die moeilijk nee kunnen zeggen tegen werk, werknemers die erg perfectionistisch zijn en werknemers met privéproblemen die veel aandacht opeisen 6. Uit onderzoek van TNO 7 blijkt dat werknemers met een vaste baan vaker onder hoge tijdsdruk werken dan werknemers met flexibele arbeidscontracten. Voor werknemers met flexibele arbeidscontracten is echter de autonomie in het werk weer lager. De combinatie van een hoge werkdruk en lage autonomie leidt vaak tot burnoutklachten. Uitzendkrachten rapporteren iets vaker burn-outklachten dan werknemers met een vaste baan. In de zorgsectoren constateren HR-managers en bedrijfsartsen 8 dat er veel mensen werken met een verhoogd risico op uitval door PSA. Dit betreft vooral laagopgeleide vrouwen met een kwetsbaarheid voor psychische problematiek. Risicogroepen voor agressie en geweld en ongewenst gedrag 9 De NEA verdeelt de PSA-factoren agressie en geweld en ongewenst gedrag in interne agressie, externe agressie, interne sexuele intimidatie, externe sexuele intimidatie, intern pesten en extern pesten. De onderstaande tabel geeft weer welke groep werknemers voor welke vormen van dit gedrag als risicogroep is te beschouwen: Factoren PSA: Agressie Sexuele intimidatie Pesten Risicogroepen: intern extern intern extern intern extern Vrouwen x x x Mannen x x Jongeren x x Middelbare leeftijd x Allochtonen x x WSW ers x x Laag-opgeleiden X Middelbaar opgeleiden X x Parttimers x Nachtwerkers x Veel klantcontacten x Risicogroepen voor discriminatie In de oordelen van het College voor de Rechten van de Mens zijn de belangrijkste gronden op basis waarvan verboden onderscheid wordt gemaakt: - leeftijd (32,9%); - geslacht (27,6%); - handicap of chronische ziekte (13,6%). Discriminatie op grond van ras, godsdienst, seksuele geaardheid, arbeidsduur of type arbeidscontract komt minder vaak voor Arbobalans 2012, TNO Cuelenaere, B et al (203) zorgen om de WIA instroom, AStri 9 NEA, 2013 Pagina 18 van 79

20 3.3 Rollen van stakeholders en aangrijpingspunten voor de Inspectie De werknemers In deze verkenning is geen expliciet onderzoek gedaan naar de rol van werknemers in het voorkomen van PSA en in het voorkomen dat PSA tot gezondheidsschade leidt. Het is een gegeven dat sommige groepen werknemers gevoeliger zijn voor PSA en dus kwetsbaarder dan andere groepen. Werknemers kunnen door het aanpassen van hun levensstijl de gevolgen van PSA beperken. Denk hierbij aan het stoppen met roken, ontspanningsoefeningen, sporten en bewegen. De werkgevers Werkgevers zijn primair verantwoordelijkheid voor het voorkomen van PSA. Werkgevers zijn verplicht een risico-inventarisatie en evaluatie (RI&E) op te stellen. Als uit de RI&E blijkt dat er binnen het bedrijf of de instelling risico bestaat op PSA dient de werkgever beleid te voeren om PSA te voorkomen of het risico te beperken. Zij moeten hiervoor maatregelen treffen en die ook daadwerkelijk uitvoeren. Onderdeel daarvan is dat werknemers worden voorgelicht over de risico s van PSA en de bijbehorende maatregelen. Het arbobesluit werkt deze verplichting nader uit in afdeling 4, artikel Ook het Burgerlijk Wetboek beschermt de werknemer tegen werkdruk. Volgens artikel 7 heeft de werkgever een zorgplicht voor de veiligheid van de werkomgeving en moet deze maatregelen treffen om te voorkomen dat de werknemer in de uitoefening van zijn werk schade lijdt. Als werkgevers niet voldoende aandacht besteden aan het terugdringen van werkdruk, kan de Inspectie SZW een boete opleggen. Minder naleving Arbowet Belangrijke arbozorgverplichtingen worden steeds slechter nageleefd en zijn vooral bij veel kleine bedrijven niet bekend. 10 Minder dan de helft van de mkb-bedrijven heeft een RI&E, veel bedrijven hebben geen preventiemedewerker en de verplichtingen in het kader van de Arbowet zijn vaak onbekend. Grote bedrijven treffen vaker maatregelen dan kleine bedrijven. Bij niet-naleven zijn inspecties bij grote bedrijven effectiever dan bij kleine bedrijven omdat meer werknemer worden bereikt. Er zijn echter aanwijzingen dat kleine bedrijven problemen op het gebied van werkdruk sneller signaleren, sneller maatregelen nemen en dat de maatregelen sneller effect hebben dan bij grote bedrijven. Er zijn vaker grote dan kleine bedrijven betrokken bij oordelen over verboden onderscheid op het terrein van arbeid van het College voor de Rechten van de Mens. Slechts een kwart van de bedrijven (en dit zijn vooral de grote bedrijven) voldoet aan de vier belangrijkste kernbepalingen van het arbobeleid, waaronder het hebben van een RI&E en het hebben van een contract met een arbodienst of andere arbodeskundigen. Van de arbeidsrisico s die in 2012 zijn onderzocht, wordt het risico op werkdruk het minst vaak onderkend in de RI&E. Slechts een kwart van de bedrijven waar dit risico speelt maakt daar melding van in de RI&E. Ook hield in 2012 slechts 1 op de 3 ondernemingsraden zich bezig met het thema PSA. De Inspectie kent een apart programma Arbozorg. Er is een link met het in te richten programma voor PSA. Het ministerie van SZW voert beleid om de naleving van de Arbowet te intensiveren. In februari 2015 wordt bijvoorbeeld een serious game geïntroduceerd om het maken van een RI&E te bevorderen. 10 Inspectie SZW 2013 Arbozorg in Nederland Pagina 19 van 79