Hoofdstuk 6 De tijd van regenten en vorsten

Transcriptie

1 Hoofdstuk 6 De tijd van regenten en vorsten Introductievragen Voor je begint 1 Je eigen antwoord. 2 Johan van Oldebarnevelt, Lodewijk XIV, Michiel de Ruyter, Rembrandt. 3 Je eigen antwoord. Controleer met behulp van de woordenlijst in je handboek. Instapverhaal: De vrede van Münster 4 De Republiek werd geregeerd door de burgers. Alle andere landen in Europa werden geregeerd door vorsten. 5 a De oorlog kostte veel geld en de Spaanse Nederlanden konden als buffer tegen het opdringende Frankrijk worden gebruikt. b Men wilde het katholicisme nog verder terugdringen en prins Maurits wilde nog een laatste roemrijke verovering op zijn naam schrijven. c Dat de oorlog te duur was, is het enige argument dat past bij onze normen en waarden. Frankrijk is geen vijand meer, in Nederland leven katholieken en protestanten vreedzaam samen en oorlog voeren om persoonlijke roem is niet meer geaccepteerd. Tijdbalk 6 In de tijd van steden en staten. In die tijd begonnen vorsten hun rijk te centraliseren en ambtenaren te gebruiken bij het bestuur. Kijken op de kaart 7 In Azië werden kleine factorijen gesticht en namen de Europeanen deel aan de handel die daar al eeuwen werd gedreven. In Amerika veroverde Spanje een enorm koloniaal rijk. De oorspronkelijke bewoners werden bijna volledig verdreven en hun plaats werd ingenomen door Europeanen. De oorspronkelijke samenlevingen werden vernietigd en vervangen door Europese. Het tijdvak 8 Burgers hadden in andere landen niets te vertellen. Regenten bestonden daar dus niet. De wereld, Europa, Nederland 9 ( ) 10 a Keizer Karel V wilde net als alle Europese vorsten zijn macht vergroten en het bestuur van zijn rijk centraliseren. Dat zou ten koste gaan van de macht van de Duitse edelen. Zij zagen in de leer van Luther een mooi excuus om de keizer niet meer te gehoorzamen. De macht van de paus en de keizer werd ondersteund door de katholieke Kerk en volgens Luther waren koningen alleen verantwoording schuldig aan god. b In de landen rondom Duitsland was één van beide partijen sterker dan de andere. In Duitsland waren beide partijen even sterk. Dat betekende dat de keizer het land niet kon centraliseren zoals in Spanje en Frankrijk. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 1

2 c Het aspect van het streven naar absolute macht door de vorsten past niet bij Duitsland. Hier kreeg de keizer juist minder macht en viel het land uit elkaar. 11 De Republiek had eenvoudig te weinig inwoners om lang een koppositie te houden. Landen als Engeland en Frankrijk hadden meer mankracht om naar koloniën te sturen en om legers mee te vullen. Heden en verleden 12 a In De Republiek was een kleine groep rijke burgers in opstand gekomen tegen de Spaanse koning omdat die hun macht wilde beperken. Het ging om hen om persoonlijke macht en die wilden ze dus ook niet delen met andere Nederlanders. Tegenwoordig horen alle Nederlanders bij elkaar en vertegenwoordigd de regering alle burgers uit het land. b Je eigen mening en onderbouwing. 6.1 Een wereldeconomie Verwerkingsvragen Specerijen uit Indië 1 Ziekten, storm en slecht weer, verraderlijke stromingen en Portugezen. 2 a Om de moordende concurrentie tussen de handelaren onderling te stoppen. b De bezitters van de onderneming zijn niet dezelfde als degenen die het bedrijf leiden. De winst wordt geïnvesteerd in het bedrijf. Om aan startkapitaal te komen, worden aandelen uitgegeven. 3 Een aandeel is een stukje van een bedrijf. Iemand die een aandeel kocht, werd mede-eigenaar van het bedrijf. Als het bedrijf winst maakte, had de aandeelhouder recht op een deel van die winst. Iemand met meer aandelen kreeg een groter deel van de winst. 4 a In India, China en Japan nam de VOC deel aan de handel omdat ze niet sterk genoeg was om zelf voorwaarden op te leggen. In Indië had de VOC met geweld afgerekend met alle concurrenten en was ze ook sterker dan de inlandse vorsten. Hierdoor kon de VOC een monopolie afdwingen en als enige bepaalde producten verhandelen. b Gebieden veroveren kost geld en je moet het daarna onder controle houden met soldaten. De VOC deed dit alleen als het land niet op een andere manier bestuurd kon worden. Als bijvoorbeeld inlandse vorsten bij herhaling niet deden wat de VOC wilde, nam ze de macht over. Slaven en suiker 5 a De VOC richtte zicht vooral op handel, de WIC richtte zich op het toebrengen van schade aan vijand Spanje. b De VOC was de belangrijkste speler in Indië en had een monopolie. De WIC was een kleine speler in Amerika en kon geen monopolie afdwingen. c Beide compagnieën werden betaald met aandelen. Het bestuur was vergelijkbaar. Allebei gebruikten ze geweld om hun doel te bereiken. 2 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 Wolters-Noordhoff bv

3 Batavia 6 a Op die manier kon de VOC precies in de gaten houden wie wat verhandelde. Als je een monopolie wilt vasthouden, is controle erg belangrijk. Het opslaan van goederen is efficiënter want je kunt schepen maximaal beladen. Een schip dat half leeg vertrekt is zonde van de ruimte en het geld. b De stad die Coen verwoestte om Batavia te bouwen, heette Jakatra. Door de hoofdstad van het land naar die stad te vernoemen, lieten de Indonesiërs zien dat ze hun onafhankelijkheid van vroeger weer terug hadden. 7 De koopman liet dit schilderij maken om te laten zien hoe rijk hij was. Op de achtergrond zie je de drukke haven met zijn schepen en producten. Met de slaven en bedienden liet hij zien dat hij een belangrijk en rijk man was die in grote luxe leefde. Oriëntatiekennis 8 De WIC werd opgericht om handel te drijven met het westen, Amerika dus. Maar daar waren de Spanjaarden de baas en de Republiek was in oorlog met Spanje sinds Om iets te kunnen verdienen, moest de WIC vaker geweld gebruiken. 9 a Shell en de VOC werken allebei met aandelen en hebben kantoren (factorijen) in landen over de hele wereld. Ze halen hun producten overal vandaan. b De VOC was de enige die in bepaalde producten handelde en Shell is niet de enige oliemaatschappij. De VOC had een eigen leger en gebruikte veel geweld om haar doelen te bereiken. Shell mag geen geweld gebruiken. c Je eigen antwoord. 10 a De VOC en Spanje gebruikten beide geweld om hun doel te bereiken. De belangen van de Europeanen gingen voor die van de inheemse bevolking. b De Spanjaarden veroverden een groot rijk waar veel Europeanen gingen wonen. De VOC veroverde alleen gebied als het niet anders kon. Er gingen maar weinig Nederlanders wonen. c Het ontstaan van een wereldeconomie is een kenmerkend aspect van de tijd van regenten en vorsten. Maar de Spaanse verovering van Amerika vond plaats in de tijd van ontdekkers en hervormers. De ontwikkeling begon dus in een eerder tijdvak. Omdat de wereldeconomie echt goed op gang kwam in de 17 e eeuw is aspect bij die eeuw geplaatst. 11 Je eigen antwoord. Reflectie 12 a De eerste Nederlandse reis naar Indië vond plaats in 1595, in de tijd van ontdekkers en hervormers dus. Daarnaast veroverde Spanje grote gebieden in Amerika in de 16 e eeuw en handelden de Portugezen al met Azië sinds het eind van de 15 e eeuw. b In de 17 e eeuw gingen alle grote Europese landen handelen met de rest van de wereld. Het effect van die handel was veel groter dan in de 15 e en 16 e eeuw. Daardoor past het aspect het best in de 17 e eeuw. 13 Het verhaal van de Engelse East India Company loopt parallel met dat van de VOC en de WIC. Een verschil is dat de VOC werd opgericht omdat de Nederlandse handelaars zoveel ruzie maakten. Samenvatting 14 Je eigen antwoord. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 3

4 6.2 De Gouden Eeuw van Nederland Verwerkingsvragen Zeven staatjes 1 a Met schikken en plooien wordt bedoeld dat er veel compromissen gesloten moesten worden in de Republiek om overeenstemming te bereiken. Er moest als het ware veel geschoven worden met standpunten en mensen moesten flexibel zijn om iets te bereiken. b Alle Nederlandse gewesten waren onafhankelijk en hadden eigen belangen. De belangen van de gewesten aan de kust als Holland, Friesland en Zeeland waren vaak heel andere dan die van binnenlandse gewesten als Gelre en Overijssel. Om het eens te worden, moesten er compromissen gesloten worden. 2 Centraal bestuur Staten-Generaal Gewestelijk bestuur Gewestelijke Staten > Stadhouder > raadpensionaris Lokaal bestuur vroedschap > steden; adel Hollands welvaren 3 a De Republiek maakte goed gebruik van de centrale ligging in Europa. De Republiek werd een stapelplaats waar goederen uit heel de wereld te koop waren. b Door de opbloeiende handel kwamen er heel veel banen bij in de Republiek. De schepen moesten gebouwd worden en dat leverde werk op voor scheepsbouwers en timmerlieden maar ook voor zeilmakers en schilders. Daarnaast moesten de goederen vervoerd worden dus had men sjouwers nodig. De rijke kooplieden wilden laten zien dat ze geld hadden en lieten hun huizen verfraaien wat weer werk opleverde voor architecten en schilders. 4 a Met de Gouden Eeuw wordt de tijd bedoeld dat het erg goed ging met de Republiek. De Republiek was het belangrijkste handelsland van de wereld en speelde ook politiek een belangrijke rol. Binnen de Republiek bloeiden de kunsten en wetenschap door een tolerante houding ten opzichte van andersdenkenden. De Gouden Eeuw valt grofweg samen met de 17 e eeuw. b Op het schilderij zie je een rijke bestuurder met zijn kinderen maar ook arme bedelaars. Hieraan kun je zien dat sommigen van de rijkdom van de Gouden Eeuw profiteerden maar anderen niet. c De burgemeester was waarschijnlijk de opdrachtgever. Met het schilderij liet hij zien dat hij met al zijn rijkdom ook goed zorgde voor zijn arme medemens. Volgens het Calvinistische geloof moeten de rijken de armen helpen. Kunst en wetenschap 5 a In de Republiek was de katholieke kerk verboden. Protestanten vonden dat beelden en schilderingen in een kerk de aandacht afleidden van de boodschap. In protestantse kerken hangt dus geen kunst. Aan kerken viel in de Republiek niet veel te verdienen. b In Frankrijk en Spanje was de Reformatie niet gelukt. In deze landen probeerde de Kerk tijdens de Contra-Reformatie juist mensen terug te winnen door de kerkgebouwen nog mooier en indrukwekkender te maken. 6 a Het schilderen van portretten en schuttersstukken, het schilderen van stillevens en literatuur. b Mogelijke verklaring: schilderijen zijn plaatjes die je maar één keer hoeft te zien. Je kunt er langs lopen zonder er moeite voor te doen. Voor het lezen van de literatuur moet je meer doen. 4 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 Wolters-Noordhoff bv

5 7 a Vanwege de grote vrijheid voor andersdenkenden. Niemand werd vervolgd vanwege zijn ideeën. Hierdoor trokken wetenschappers die in het buitenland gevaar liepen naar de Republiek. b Een koopman wil zaken verkopen en geld verdienen. Hij hoeft het met de klant niet eens te zijn: als die maar betaalt. Hoe meer mensen naar de Republiek kwamen om spullen te kopen, des te beter het was. Johan van Oldenbarnevelt 8 a De stadhouder benoemde lokale bestuurders en had dus veel invloed op hoe het land bestuurd werd. Hij was ook opperbevelhebber van het leger. De raadspensionaris was het hoofd van het belangrijkste gewest Holland. Daarnaast onderhield hij de contacten met het buitenland. b Een raadspensionaris woont veel vergaderingen bij en weet heel goed dat verschillende meningen niet altijd slecht zijn. Soms kan een andere mening heel nuttig zijn om een probleem op te lossen. Het star vasthouden aan één opvatting is dus geen goede eigenschap voor een raadpensionaris. c De Republiek was in oorlog met Spanje. Toen Oldenbarnevelt toestemming gaf om militairen te gebruiken buiten de opperbevelhebber om, ontstond het risico van een burgeroorlog binnen de Republiek. Dit gaf Maurits het excuus om Oldenbarnevelt aan te pakken. Oriëntatiekennis 9 a De Republiek was in de 17 e eeuw het belangrijkste handelsland van de wereld en speelde politiek een belangrijke rol. Ook op het gebied van de wetenschap en kunst ging het in die tijd heel goed. b De Republiek maakte gebruik van zijn centrale ligging in Europa. Er ontwikkelde zich een stapelmarkt waar goederen uit heel de wereld verzameld werden. Hierdoor konden handelaars al hun zaken afhandelen op één plek. c De mensen die veel geld hadden verdiend met de handel wilden dat geld ook uitgeven aan leuke en mooie dingen. Hierdoor kregen kunstenaars veel opdrachten en hierdoor werd het niveau steeds hoger. 10 De VOC werd opgericht om een eind te maken aan de onderlinge concurrentie van Nederlandse kooplieden. In het bestuur van de Republiek gebeurde dat niet. De gewesten bleven onafhankelijk en werkten lang niet altijd goed samen. De VOC is dus meer een uitzondering. 11 a Een stadhouder is letterlijk een plaatsvervanger en wel van de landsheer. De Republiek had na 1588 geen landsheer meer en dus was de functie van stadhouder eigenlijk overbodig. b Willem van Oranje had als stadhouder de Opstand geleid. Hierdoor veranderde de rol van de stadhouder van een dienaar van de koning van Spanje in een militaire leider van het volk. In deze rol bleef de functie na de Opstand bestaan. 12 a Filips II wilde de Nederlanden centraliseren en daartegen kwamen de Nederlandse gewesten en steden in opstand. Als tweede trad Filips hard op tegen protestanten. Veel Nederlanders waren protestant en anderen zoals Willem van Oranje vonden dat mensen vrijheid van godsdienst moesten hebben. b In de tijd van regenten en vorsten werd de Republiek niet centraal door een koning geregeerd maar door vertegenwoordigers van de afzonderlijke gewesten en steden. In de Republiek bestond grote gewetensvrijheid als gevolg van de overwinning op de Spanjaarden. 13 De terechtstelling van Oldenbarnevelt past niet goed bij de gewetensvrijheid die in de Republiek heerste. Oldenbarnevelt werd vermoord vanwege een ruzie om het geloof. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 5

6 14 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Niet alles kan geschikt worden. Hiermee laat je zien dat veel in de Republiek door overleg geregeld werd maar dat het land wel in oorlog was. b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: De stadhouder wint. Hiermee laat je zien dat tijdens een oorlog militairen meer macht hebben dan burgers. Reflectie 15 De terechtstelling van Oldenbarnevelt is geen voorbeeld van verdraagzaamheid. Ook het verbod op het katholieke geloof is geen voorbeeld van godsdienstvrijheid, hoewel katholieken wel gedoogd werden. 16 a Het uitmoorden van de bevolking van Banda, het gebruik van geweld om concurrenten uit te schakelen en slavenhandel zijn punten waar sommigen zich voor schamen. b Je eigen antwoord. Samenvatting 17 Je eigen antwoord. 6.3 Het absolutisme Verwerkingsvragen Lodewijk XIV 1 In een constitutionele monarchie moet de vorst zich aan de grondwet (constitutie) houden. Een absolute vorst hoeft zich aan geen enkele regel te houden. 2 a Door zijn ervaringen met opstandige edelen tijdens de Fronde. Hij regeerde met behulp van ambtenaren en bouwde een eigen staand leger op. Hierdoor werd hij onafhankelijk van edelen. b Lodewijk vond dat protestanten probeerden onder zijn gezag uit te komen. Omdat een absoluut vorst alles kan bepalen, kon hij ook de godsdienst van zijn onderdanen bepalen. 3 a De staat probeerde door economische maatregelen de nationale economie te versterken. Interne toltarieven werden afgeschaft, er werden wegen aangelegd, de export van nijverheidsproducten werd bevorderd, de import werd met hoge tarieven belast. b Bij mercantilisme regelt de staat de economie. In een absolute staat bestuurt de vorst ook alles zelf. Droit divin 4 Hobbes vond dat mensen neigden naar geweld tegen elkaar. Dat zou een maatschappij opleveren waar het recht van de sterkste gold. Daarom vond hij het nodig dat een vorst aan iedereen regels kon opleggen. 5 Volgens het droit divin is de macht van de koning door God gegeven. Als je dus in opstand komt tegen de koning, kom je in opstand tegen God zelf. Voor gelovige mensen is dat een enorme drempel. 6 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 Wolters-Noordhoff bv

7 Versailles 6 a Het paleis was bedoeld om te imponeren. Mensen moesten kunnen zien hoe groot de macht van de koning was. b De natuur leek te buigen voor de wil van de koning door alle kaarsrechte patronen in de tuin. Versailles was een voorbeeld voor alle koninklijke paleizen in Europa. Oriëntatiekennis 7 Overeenkomsten Filips en Lodewijk wilden beide hun land centraal besturen met behulp van ambtenaren in plaats van edelen en vrije steden. Allebei wilden ze één godsdienst in hun land. Verschillen Filips had niet te maken gehad met opstandige edelen zoals Lodewijk tijdens de Fronde. Hij vond dat hij van God het recht had gekregen om alleen te regeren. Lodewijk had geen landen die ver van Frankrijk lagen zoals Filips met de Nederlanden had. Deze vergelegen landen bleken moeilijk onder controle te krijgen en hier lukte de centralisatie van Filips dus ook niet: er brak een opstand uit en de Republiek ontstond. 8 a Politiek: Lodewijk regeerde het land centraal met behulp van ambtenaren. Godsdienstig: Lodewijk bepaalde dat alle inwoners van zijn land dezelfde godsdienst moesten hebben. Cultureel: Lodewijk stichtte een koninklijke academie voor schilder- en beeldhouwkust om kunstenaars samen te laten werken en van elkaar te leren. Economisch: door mercantilisme probeerde Lodewijk Frankrijk economisch sterker te maken dan andere landen. b De katholieke Kerk heeft de paus als leider en niet de koning van Frankrijk. Lodewijk kon de Kerk niet alles laten doen wat hij wilde. 9 Protestanten legden de nadruk op het zelf lezen van de bijbel. Mensen moesten zelf nadenken en niet zomaar aannemen wat de Kerk zei. Hierdoor konden protestantse geestelijken zelf ook minder gemakkelijk hun mening opdringen. 10 a Op afbeelding 6.11 zie je dat de gezanten een onderdanige positie aan moeten nemen. Lodewijk zit hoog verheven boven hen. Op 6.12 en 6.13 maakt het paleis van Versailles duidelijk dat de koning de macht had om gigantische projecten aan te pakken. Het paleis moest iedereen imponeren door de grootte en de overdaad aan kostbare materialen. b De koningen vóór de tijd van het absolutisme moesten altijd rekening houden met de Kerk en de adel in hun land. Ze waren van hen afhankelijk als ze zaken wilden regelen. Na de tijd van het absolutisme werden vorsten gedwongen zich te onderwerpen aan grondwetten. Hierdoor konden ze niet alles meer zelf beslissen. Reflectie 11 a In de jaren ervoor hadden de gewone mensen veel last van elkaar bevechtende edelen. Er was behoefte aan één iemand die voor rust en orde zorgde. b Je eigen antwoord. B0ijvoorbeeld: Als in Nederland politieke partijen zoveel ruzie maken dat ze elkaar letterlijk gaan bevechten. c Het onderling vechten van de adel heeft hij beëindigd door zelf een groot leger en ambtenarenapparaat op te bouwen en hij heeft de ruzie tussen katholieken en protestanten opgelost door het protestantisme te verbieden. d Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: In een samenleving waar mensen alleen maar aan zichzelf denken en met geweld nemen wat ze willen, worden de zwakste mensen het slachtoffer. In zo n geval zou één machthebber hen kunnen beschermen. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 7

8 Samenvatting 12 Van boven naar onder: Waarom wilde Lodewijk XIV absolute macht? Om de macht van de adel te beperken en zo de rust te herstellen. Hoe rechtvaardigde Lodewijk zijn absolute macht? Hij had zijn macht van God gekregen: droit divin. Vijf maatregelen: 1 Een groot staand leger 2 Een professioneel ambtenarenapparaat 3 Eén toegestane godsdienst 4 Centralisatie van kunst en wetenschap 5 Mercantilisme Beter en slechter: Beter: Slechter: Rust en vrede in het land Einde godsdienstvrijheid Opbloeiende handel en nijverheid Veel dure oorlogen in het buitenland 6.4 De wetenschappelijke revolutie Verwerkingsvragen En toch draait zij 1 De aarde staat stil in et centrum van het heelal. De zon, de maan, de sterren en de planeten draaien om de aarde heen. De aarde is een platte schijf met erboven de hemel en eronder de hel. 2 Door Johannes Kepler en Galileo Galilei. Kepler bewees op wiskundige manier dat het systeem van Copernicus klopte. Galilei ontwikkelde een telescoop waardoor mensen zelf konden zien dat de maan en de planeten van hetzelfde materiaal gemaakt zijn als de aarde. 3 De Kerk had het oude stelsel altijd gepresenteerd als de waarheid. Als dat niet klopte, zouden mensen kunnen gaan twijfelen aan andere dingen die de Kerk zei. 4 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Newton ontdekte een samenhangend systeem in de natuur waardoor alle natuurverschijnselen verklaard konden worden. Logica en experimenten 5 Da Vinci en andere wetenschappers uit die tijd waren eenlingen. Ze werkten voor zichzelf en wisselden geen informatie uit. Door de uitwisselingen in de 17 e eeuw konden wetenschappers leren van elkaar en helpen problemen op te lossen en fouten te corrigeren. 6 a Bacon zei dat je niet zomaar moest geloven wat wijze mannen in het verleden hadden gezegd. Een wetenschapper moet altijd kritisch zijn en dingen zelf onderzoeken. b Overeenkomst: beide wilden niets zomaar aannemen maar eerst onderzoeken. Verschil: Descartes vond dat we helemaal niets zeker kunnen weten. Bacon vond dat we door onderzoek de werking van de wereld kunnen begrijpen. 8 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 Wolters-Noordhoff bv

9 Vooruitgangsoptimisme 7 a Het natuuronderzoek leverde goede resultaten op: Europeanen werden de baas in de wereld en het leven werd gemakkelijker en leuker door allerlei uitvindingen. b Robert Boyle onderzocht de eigenschappen van lucht. William Harvey ontdekte de bloedsomloop. Jan Swammerdam onderzocht de anatomie van insecten. Antoni van Leeuwenhoek zag als eerste allerlei micro-organismen. Christiaan Huygens onderzocht de slingerbeweging en ontwierp het eerste nauwkeurig lopende uurwerk. 8 a Mensen (en vooral mensen met geld en macht) zagen dat de wetenschappelijke ontdekkingen echt iets opleverde. Koningen waren geïnteresseerd in betere wapens en handelaars in nieuwe producten en snellere schepen. b Mensen dachten dat het door alle uitvindingen steeds beter met de wereld zou gaan. Er werden dingen mogelijk die daarvoor onmogelijk werden geacht. Mensen begonnen te denken dat alles mogelijk was. Antoni van Leeuwenhoek 9 Hij maakte en verbeterde microscopen en onderzocht voor het eerst micro-organismen. Wetenschap was niet iets dat door een klein groepje denkers werd gedaan. Het was iets heel praktisch dat door heel veel gewone mensen werd gedaan. Oriëntatiekennis 10 a De Kerk had het oude wereldbeeld altijd gepresenteerd als de waarheid en zelfs mensen die anders dachten ter dood gebracht. Als ze deze ideeën zouden toelaten, konden mensen gaan twijfelen aan de betrouwbaarheid van de Kerk. b Nee. Door de boekdrukkunst werden de ideeën van Galilei snel verspreid. 11 a In de tijd van ontdekkers en hervormers wilden mensen weer naar de natuur kijken en niet alleen aan god denken. Mensen raakten onder de indruk van wat de mensen uit de Oudheid al wisten en wilden ook weten hoe de wereld in elkaar zat. b In de tijd van hervormers en ontdekkers is de Europese verkenning van de wereld begonnen. In de tijd van regenten en vorsten nam de kennis van de wereld steeds sneller toe doordat wetenschappers kennis uitwisselden en er steeds meer handelaars en onderzoekers over de wereld zeilden. c De wetenschap leidde tot een groot vooruitgangsoptimisme. Mensen dachten dat het steeds beter met de wereld zou gaan door alle uitvindingen. In de tijd van pruiken en revoluties ging dat nog een stap verder. De verlichters dachten dat de mens alle problemen en raadsels op kon lossen door het gezonde verstand. 12 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Onderzoekers verkennen het menselijk lichaam en delen hun kennis. 13 In de Republiek was iedereen vrij om te onderzoeken wat hij wilde. Wetenschappers die in hun eigen land gevaar liepen vanwege hun ideeën, verhuisden naar de Republiek om veilig verder te werken. Daarnaast was de Republiek het centrum van de Europese en wereldhandel. Reizigers uit de hele wereld kwamen hier samen en konden in de Republiek praten met andere mensen over wat ze hadden gezien. Hierdoor konden wetenschappers snel horen wat de nieuwste ontdekkingen waren. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 9

10 14 a Zonder de zon is er geen leven mogelijk. Door zichzelf de Zonnekoning te noemen, gaf Lodewijk aan dat hij alleen Frankrijk goed kon regeren. b Mensen wisten sinds Galilei dat de zon het middelpunt van het heelal is. Alles draait om de zon. Reflectie 15 a Je eigen antwoord. b Je eigen antwoord. Samenvatting 16 Geen onbewogen beweger maar zwaartekracht. Bacon: altijd kritisch onderzoeken. Descartes: we kunnen nooit iets zeker weten. Vooruitgangsoptimisme: het leven zal steeds beter worden dankzij de wetenschap. Kennisquiz 1 Correcte volgorde, met jaartal: 1602 (IV) Oprichting VOC (V) onthoofding Oldenbarnevelt (VII Oprichting WIC (III) Piet Heyn verovert de Spaanse zilvervloot (I) einde van de Dertigjarige Oorlog (VI) Lodewijk XIV neemt zelf de regering op zich (II) Lodewijk XIV herroept het Edict van Nantes. 2 a Gouverneur-generaal was een functie in het bestuur in Indië, niet in de Republiek. b De adel raakte juist zijn macht kwijt door het absolutisme. c Heren XVII, Coen en factorij horen bij de VOC, niet bij de WIC. d In astrologie hebben sterren en planeten magische krachten en dat hoort niet bij wetenschappelijk denken. e Brabant hoorde niet bij de zeven gewesten van de Republiek. Het was voor een deel veroverd maar mocht niet meebeslissen. f Boyle was een natuuronderzoeker. Bossuet en Hobbes waren politieke denkers die een rechtvaardiging bedachten voor de absolute macht van Lodewijk XIV. 3 De juiste combinaties 1 +e (Van Leeuwenhoek, microscoop) 2 + c (Galilei, Copernicus) 3 + j (Newton, zwaartekracht) 4 + b (Coen, Batavia) 5 + d (Colbert, mercantilisme) 6 + f (Oldenbarnevelt, remonstranten) 7 + h (Lodewijk XIV, Versailles) 8 + g (Maurits, stadhouder) 9 + i (Piet Heyn, WIC) 10 + a (Descartes, ik denk dus ik ben) 10 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 Wolters-Noordhoff bv

11 4 a De VOC kon een monopolie afdwingen, de WIC niet. De WIC begon met als doel oorlogvoeren tegen Spanje, de VOC had als eerste doel handel drijven. b Beide centrale handelsmaatschappijen gefinancierd door aandelen. Beide gebruikten geweld. c Handelskapitalisme. Beide compagnieën werden gerund door koopman-ondernemers zich met handel én nijverheid bezighielden en een deel van de winst weer in de onderneming werd geïnvesteerd. Het bezit van de compagnie was via aandelen losgekoppeld van de leiding van het bedrijf. 5 a Onjuist, het waren de Spanjaarden die de oorlog niet meer konden volhouden. b Juist. c Juist. d Onjuist, de VOC wilde alleen maar handel drijven. Gebieden veroveren kostte geld dus dat deden ze alleen als het niet anders kon. e Onjuist, Lodewijk schakelde de adel juist uit door het bestuur zelf te organiseren. Juist. f Onjuist, de Kerk was bang dat mensen zouden gaan twijfelen aan de wijsheid van de Kerk. 6 Het woord: Versailles. a Gouverneurgeneraal (v) b Regenten (e) c Wereldeconomie (r ) d Stadhouder (s) e Handelskapitalisme (a) f Mercantilisme (i) g Absolutisme (l) h Stapelmarkt (l) i Goudeneeuw (e) j Statengeneraal (s) Historisch denken 1 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Op bladzijde 102 staat dat interne toltarieven werden afgeschaft en dat de import met hoge tarieven werd belast. Dit zijn volgens mij feiten omdat ik denk dat deze twee uitspraken met documenten uit die tijd kunnen worden bewezen. 2 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ik denk dat de meeste Fransen het absolutisme wel goed vonden, omdat: - Lodewijk XIV zorgde voor een lange periode van rust en vrede; - Lodewijk de nationale economie versterkte met de maatregelen van Colbert. Voor de Fransen waren onrust, wanorde en armoede heel gewoon. Zij vonden het belangrijk dat Lodewijk zorgde voor rust, orde en welvaart. 3 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ik denk dat de meeste Nederlanders het absolutisme van Lodewijk XIV niet goed vonden, omdat: - ze geen koning hadden, maar werden bestuurd door regenten; - het strak georganiseerde Franse leger een bedreiging werd voor Nederland. Voor de Nederlanders was het leven in een republiek zonder machtige vorst normaal. Ze vonden het belangrijk dat Nederland niet werd bedreigd vanuit het buitenland. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 11

12 4 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ik denk dat de meeste Nederlanders tegenwoordig het absolutisme van Lodewijk XIV niet goed vonden, omdat: - Lodewijk alleen besliste, zonder wie dan ook om toestemming te vragen; - Lodewijk de godsdienstvrijheid afschafte en de hugenoten vervolgde. Voor Nederlanders zijn democratie en godsdienstvrijheid tegenwoordig gewoon en belangrijk. 5 Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Ik vind het absolutisme van Lodewijk XIV goed, omdat Lodewijk zorgde voor rust, orde en welvaart in Frankrijk. Veiligheid en voedsel vind ik belangrijker dan democratie en godsdienstvrijheid. Of: Ik vind het absolutisme van Lodewijk XIV slecht, omdat Lodewijk een alleenheerser was die hugenoten vervolgde. Volksinvloed en godsdienstvrijheid vind ik belangrijker dan orde en welvaart. Toepassen 1 a Er was grote ongelijkheid op de schepen. De officieren en passagiers hadden de beschikking over comfortabele hutten. De bemanning sliepen in slechte omstandigheden in het ruim. Frisse lucht was er lang niet altijd en het voedsel en drinkwater was van slechte kwaliteit. De slaven aan boord hadden te maken met vergelijkbare omstandigheden. b De slaven aan boord hadden het zwaar maar dat gold ook voor de gewone bemanningsleden. Alleen de officieren en passagiers hadden voldoende ruimte op een schip in de 17 e eeuw. 2 I wordt door beide bronnen ondersteund. II wordt niet ondersteund door bron 2. De schippers moesten hun best doen om de slaven in goede conditie af te leveren bij de klant. III wordt niet ondersteund door de bronnen. Er wordt niets verteld over de mening van de slaven. IV wordt ten dele ondersteund door bron 2. Er werden trommels meegenomen om de slaven te dansen maar er staat niet bij of dat elke dag gebeurde. 3 a Het streven van vorsten naar centralisatie van de macht. In de bron staat dat de vorst door god is aangewezen om voor zijn onderdanen te zorgen en hen te beschermen (bijvoorbeeld tegen opstandige edelen). b De koning kan niet alles zelf beslissen en de onderdanen hebben rechten die de koning niet mag schenden. c In 1215 had de Engelse koning de Magna Charta moeten ondertekenen waardoor zijn macht beperkt werd. d Bossuet zou het verschrikkelijk gevonden hebben. Hij geloofde dat de macht van de koning onbeperkt moest zijn en dat de koning alleen verantwoording schuldig was aan god. e Bron 3 is een eeuw ouder dan de Bill of Rights en er staat bijna hetzelfde in. De Nederlanders waren eraan gewend dat niemand absolute macht had. f Standplaatsgebondenheid betekent dat je mening en standpunt worden beïnvloed door de omgeving waar je vandaan komt. Iemand die is opgegroeid met het idee dat de koning heilig is, zal de Bill of Rights niet begrijpen en afwijzen. Mensen uit de republiek waren al langer gewend aan het beperken van de macht van de vorst. 4 De wethouder wordt vergeleken met Lodewijk XIV (l état c est moi). De tekenaar vindt blijkbaar dat de wethouder teveel zijn eigen gang gaat zonder rekening te houden met anderen. 5 De opzet van het paleis en de tuinen is volgens strikte wiskundige regels. De ontwerpers hebben de natuur volledig onderworpen aan hun eigen ideeën. Dit past bij de ideeën van de wetenschappers uit de 17 e eeuw. 12 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 Wolters-Noordhoff bv

13 6 Spinoza zag in de natuurwetten de goddelijke indeling van de wereld. Alles in de natuur houdt zich aan de regels van god. Hoe meer je dus de natuur onderzoekt, hoe meer je eigenlijk god onderzoekt. Wetenschappers als Descartes wilden juist gidsdienst en wetenschap zoveel mogelijk losmaken (bron 7). Ook mensen als Newton bestudeerden de natuur zonder daarbij aan god te denken als een denkend wezen. Spinoza s idee was dus eerder uitzonderlijk dan gebruikelijk. 7 a Op de afbeelding zijn een wereldbol, diverse wiskundige meetapparaten en een microscoop te zien. b In de wolken is Christus te zien. De schilder laat daarmee zien dat Christus het onderzoeken van de natuur goedkeurt en dat de mens door onderzoek dichterbij god kan komen. c Uit de afbeelding blijkt dat de schilder van mening is dat de wetenschap ervoor zorgt dat de mens dichterbij god zal komen. Hij gelooft dat de wetenschap voor goede dingen zal zorgen. Verdieping Migratie naar Nederland 1 a Protestanten uit Vlaanderen en Brabant vanaf In de eerste helft van de 17 e eeuw Portugese en Spaanse joden (Sefardim) of joden uit het Duitse rijk en Polen (Asjkenazim). Na 1685 Protestanten uit Frankrijk (hugenoten). b De Vlamingen ontvluchtten de Spanjaarden na de val van Antwerpen. De Sefardim ontvluchtten vervolging door de Spaanse koning. De hugenoten ontvluchtten Lodewijk XIV na zijn herroeping van het edict van Nantes. c De val van Antwerpen zorgde ervoor dat er een belangrijke concurrent van de Hollandse steden werd uitgeschakeld. De Vlaamse en Franse protestanten en de Sefardim namen hun kennis, geld en handelscontacten mee naar de Republiek. De Duitsers en Polen zorgden ervoor dat er voldoende goedkope arbeidskrachten waren voor de nijverheid in de Republiek. 2 a In het tekstboek staat dat de immigranten een waardevolle bijdrage leverden aan de welvaart van de republiek. In bron 1 staat juist dat de meeste van hen erg arm waren en dat discriminatie en uitsluiting gewoon waren. b Het handboek geeft een algemeen beeld zonder speciaal de immigratie te behandelen. Daardoor is het beeld veel globaler dan in bron 1. Bron 1 is een specialistische studie van immigratie. Zo n studie moet veel gedetailleerder zijn dan een handboek. 3 a De positie van moderne immigranten wordt vergeleken met die van immigranten uit de 17 e eeuw. De vergelijking legt de nadruk op continuïteit: immigratie is altijd problematisch geweest en discriminatie hoort daar in het begin bij. b Het rapport is geschreven om duidelijk te maken hoe het in Nederland gaat met de positie van allochtonen in het land. Die positie is nog niet goed. Door te verwijzen naar de 17 e eeuw laten de schrijvers zien dat de huidige situatie niet dramatisch is. Ze laten zien dat de positie van immigranten maar langzaam verandert. Met de Vlamingen en de hugenoten is het ook goed gekomen, is de boodschap. Statenbijbel 4 a De Republiek bestond uit zeven onafhankelijke gewesten die allemaal invloed wilden hebben. Je kunt dat zien aan het feit dat de bijbelcommissie bestond uit mensen uit allemaal verschillende groepen. b Door het maken van één bijbelvertaling die in de hele Republiek gebruikt werd, ontstond het begin van de Nederlandse taal zoals we die nu kennen. Alle mensen in de Republiek leerden dezelfde uitdrukkingen gebruiken en heel veel mensen leerden lezen uit de bijbel. Wolters-Noordhoff bv Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 13

14 5 a Een muggenzifter is iemand die teveel op details let en het grote geheel uit het oog verliest. b Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Het taalgebruik is minder formeel en hoogdravend geworden. c Heel veel mensen zijn opgegroeid met de oude vertalingen van de bijbel. Voor veel mensen is de bijbel daarnaast het fundament van hun levensbeschouwing. Als daar ineens dingen in worden veranderd, lijkt het alsof de oude manier niet goed was. Dat kan voor veel mensen heel bedreigend zijn. d Je eigen antwoord. Waarom werd het Westen zo rijk? 6 a In Europa ontstond in de vroegmoderne tijd een open maatschappij waarin ondernemingszin, geestelijke vrijheid en wetenschappelijke nieuwsgierigheid werden gekoesterd. Deze cultuur werkte innovatie en verandering in de hand. Dat is waar het volgens Landes op neerkomt: verschillen in cultuur en mentaliteit. Spaarzaamheid, eerlijkheid, geduld en vasthoudendheid zijn culturele waarden die bijdragen aan een hoge productiviteit. b China en de islamitische wereld werden geregeerd door een keizer en sultan die alle macht hadden. Zij bepaalden wat wel toegestaan was en wat niet. In Europa werkten als het ware veel mensen tegelijk aan een probleem. In China en de islamitische wereld konden problemen niet op die manier worden aangepakt. 7 a Je eigen antwoord. Bijvoorbeeld: Veel van die nieuwe ideeën waren in tegenspraak met wat de Kerk altijd had verteld. De Kerk was bang dat de nieuwe ideeën de geloofwaardigheid van de Kerk kapot zouden maken. Daarom werkte de Kerk de nieuwe wetenschappers uit alle macht tegen. b In Europa werd de invloed van de Kerk steeds kleiner door de Reformatie. Hierdoor gingen meer mensen (waaronder vorsten) zelf nadenken. 8 a Het was alsof de buurlanden van China gewoon bij China zelf hoorden. Mensen uit die landen werden behandeld als onderdanen van de keizer. b Uit afbeelding 6.11 blijkt dat wel. De Perzische gezanten worden door Lodewijk XIV behandeld als onderdanen net als in China. Maar Perzië is geen Europees land. Europese koningen en gezanten van de Republiek waren veel minder onderdanig tegenover Frankrijk dan de buurlanden van China. c Europese landen waren voortdurend in een concurrentiestrijd verwikkeld. Als de één een nieuw wapen ontdekte, moesten de anderen meteen volgen omdat ze anders verslagen zouden worden. Hierdoor gaven de Europese landen enorme bedragen uit aan wetenschap. Ze wilden en konden niet achterblijven. China was zoveel sterker dan alle landen er omheen dat het daar geen moeite voor hoefde te doen. De keizer was er van overtuigd dat niemand zijn macht kon bedreigen. Daarom was het ook niet nodig om veel te investeren in wetenschap en schepen. d De verklaringen passen bij elkaar. Europa ontwikkelde een open maatschappij waardoor heel veel mensen hun talenten konden gebruiken voor onderzoek en wetenschap. In China vond die ontwikkeling niet plaats. In Europa werd de wetenschappelijke ontwikkeling verder aangewakkerd door de voortdurende race om de macht tussen de Europese staten. Die race was er niet in China en dus was daar ook geen noodzaak om veel uitvindingen te doen. Keuzeopdrachten Je eigen uitwerkingen. Laat je antwoorden bekijken door je docent. 14 Geschiedeniswerkplaats TF Antwoorden Opdrachtenboek vwo hoofdstuk 6 Wolters-Noordhoff bv