Economische Berichten nr december 2014

Transcriptie

1 Economische Berichten nr december 2014 Lagere olieprijzen, manna voor de Belgische economie? De recente forse daling van de ruwe-olieprijs is voor een belangrijke positieve externe schok. Als de prijs rond het huidige lage niveau blijft, dan betekent dit een directe daling van de factuur voor ingevoerde olie van 1,5% van het bbp. Dat is meer dan gemiddeld in de eurozone, omdat de Belgische economie relatief olie-intensief is. Naar schatting bijna drie kwart van die winst komt toe aan de bedrijven, zowat een kwart aan de gezinnen en de kleine rest aan de overheid. Naast dit directe inkomenseffect heeft de olieprijsdaling indirecte positieve effecten op de economische activiteit, afhankelijk van de mate waarin gezinnen, bedrijven en de overheid hun bestedingen aanpassen. De lagere inflatie als gevolg van de olieprijsdaling leidt bovendien tot uitstel van de volgende indexaanpassing. Doordat de regering heeft beslist die volgende aanpassing over te slaan en een reële loonstop van toepassing blijft, zal allicht tot 2017 een langdurige nominale loonmatiging kennen. De verbetering van de concurrentiekracht die daarmee gepaard gaat, zorgt voor een bijkomende positieve impact op de economische activiteit. Alles samen gaan wij ervan uit dat, bij een aanhoudend lage olieprijs in een vork van dollar per vat, dit zo n 0,25% extra groei van het reële bbp kan veroorzaken in 2015 en 0,5% in Voor de overheid is de prijsdaling overigens een opportuniteit om een deel van de inkomenswinst van gezinnen en bedrijven naar zich toe te trekken via hogere belastingen op brandstoffen. Het groei-effect van de prijsdaling is dan kleiner, maar wordt opnieuw goedgemaakt in de mate dat ter compensatie de loonlasten bijkomend worden verlaagd. Beleidsmatig zou dat overigens passen in een taks shift in de richting van meer milieuvriendelijke ecofiscaliteit. De prijs van een vat Brentolie kelderde de voorbije maanden van 115 dollar eind juni tot rond 65 dollar midden december. Dat is een daling van 44% tot het laagste peil in meer dan vier jaar. In diezelfde periode apprecieerde de dollar met 9% tegenover de euro, zodat de daling van de olieprijs in euro met 39% wel wat lager lag (grafiek 1). Eén oorzaak van de prijsdaling was de zwakkere groei van de vraag naar olie als gevolg van de economische groeivertraging in China en Europa. Belangrijker echter was de verruiming van het aanbod. Sinds 2008 nam de productie van schalieolie in de VS toe met 4 miljoen vaten per dag, waardoor het land nauwelijks nog olie moet invoeren. Ook Libië en Irak wisten hun productie, ondanks oorlogsgeweld, op te voeren. In het verleden slaagde het OPEC-kartel van belangrijkste olieproducerende landen erin om zijn olie-inkomsten te stabiliseren, doordat (vooral) Saudi-Arabië de oliekraan wat meer open of dicht draaide. Op de top in Wenen eind november gaf het kartel evenwel te kennen dat het voorlopig niet van plan is om de olieproductie terug te schroeven. Het OPEC-kartel en vooral Saudi- Arabië zijn de enige partijen op de oliemarkt die het aanbod snel kunnen doen krimpen. Als dat niet gebeurt, zal het olieaanbod zich pas met vertraging aan de prijsdaling aanpassen. Het ziet er dan ook naar uit dat de olieprijs langer in de buurt van het huidige lagere niveau kan blijven. In wat volgt gaan we na wat daarvan de gevolgen kunnen zijn voor de Belgische economie. 1

2 Economische Berichten in USD (linkse schaal) in EUR (linkse schaal) Bron: Thomson Financial Datastream Grafiek 1 - Olieprijs (per vat Brentolie) USD per EUR (rechtse schaal) 1,65 1,6 1,55 1,5 1,45 1,4 1,35 1,3 1,25 1, Bron: FOD Economie Grafiek 2 - Oliebalans van (in miljoen ton, 2013) Ruwe olie Afgewerkte Half-afgewerkte Afgewerkte Half-afgewerkte Binnenlands verbruik Bunkering Eigen verbruik raffinaderijen Invoer Uitvoer Verbruik Positief ruilvoet- en inkomenseffect In eerste instantie confronteert de goedkopere oliefactuur de Belgische economie met een onmiddellijke verbetering van de internationale ruilvoet, d.i. de verhouding tussen de uitvoer- en invoerprijzen (zie schema). Door de lagere olieprijs zullen de invoerprijzen immers lager uitvallen dan zonder de olieprijsdaling het geval zou zijn geweest. Dit positieve ruilvoeteffect wordt wel getemperd in de mate dat bedrijven een deel van hun lagere oliekosten doorrekenen in hun uitvoerprijzen. Naast de invoer van ruwe olie drijft bovendien veel handel in (half)afgewerkte, waarvan de prijs eveneens aan de ruwe-olieprijsdaling onderhevig is. De impact daarvan op de ruilvoet is echter beperkt, aangezien de invoer en uitvoer van (half)afgewerkte ongeveer aan elkaar gelijk zijn (grafiek 2). D In EUR USD per EUR (rechtse schaal) Als de olieprijs rond het huidige lagere niveau blijft, betekent dit een directe daling van de oliefactuur voor ingevoerde ruwe olie van ongeveer 6 miljard euro op jaarbasis, of zowat 1,5% van het bbp. Die winst is groter dan gemiddeld in de eurozone, omdat de Belgische economie relatief olie-intensief is. consumeerde de voorbije jaren gemiddeld zo n vaten olie per dag. Gerelateerd aan de omvang van het bbp is dat bijna twee derden meer dan in de hele eurozone. Sinds het begin van de jaren 80 nam de olieconsumptie in verhouding tot het reële bbp wel met ruim een derde af, maar deze vermindering van de olieafhankelijkheid was kleiner dan gemiddeld in de eurozone, waar de olieconsumptie in verhouding tot het reële bbp nagenoeg halveerde (grafiek 3). De lagere uitgaven voor ingevoerde olie dragen op zich bij tot een verbetering van de lopende rekening van de Belgische betalingsbalans. Dit is alvast een belangrijke breuk met de Schema - Transmissie van de olieprijsdaling naar de economische activiteit olieprijsdaling olieprijsdaling = = daling invoerprijzen daling uitvoerprijzen = = ruilvoetverbetering ruilvoetverslechtering Handelspartners Gezinnen Bedrijven Overheid Niet-olieproducenten Olieproducenten lagere brandstofkosten lagere productiekosten lagere lopende uitgaven, Directe = = maar verlies aan inkomenswinst inkomensverlies inkomenseffecten reële koopkrachtwinst toename winstmarges btw op toename consumptie toename investeringen hogere algemene toename invoer afname invoer Indirecte vraag- & invoer & werkgelegenheid btw-inkomsten & = = & aanbodeffecten (en/of meer sparen) (en/of meer sparen) vennootschapsbelasting toename uitvoer afname uitvoer 2

3 Bron: EIA Eurozone Grafiek 3 - Totale olieconsumptie (1980 = 100) Aantal vaten in verhouding tot het reële bbp Aantal vaten Grafiek 4 - Olieprijs en ruilvoet (1980 = 100) Ruilvoet (linkse schaal) Reële olieprijs (rechtse schaal, geïnverteerd) Bron: AMECO database, Thomson Financial Datastream Ruilvoet (linkse schaal) trend van de voorbije tien jaar, toen de ruilvoetverslechtering als gevolg van duurdere olie- en grondstoffenprijzen precies een belangrijke oorzaak was van het wegsmelten van het lopende overschot (grafiek 4). De goedkopere oliefactuur verhoogt het inkomen dat beschikbaar is voor binnenlandse bestedingen. Er is dus een positief inkomenseffect, dat verdeeld wordt tussen gezinnen, bedrijven en de overheid. Die verdeling hangt af van de mate waarin zij zelf olie consumeren, van de mate waarin bedrijven de lagere oliekosten wel of niet doorrekenen aan hun afnemers en de mate waarin de overheid een deel van dit hoger inkomen naar zich toetrekt via hogere belastingen. Op zijn beurt heeft dit inkomenseffect indirecte positieve effecten op de economische activiteit, afhankelijk van de mate waarin gezinnen, bedrijven en de overheid hun bestedingen als gevolg van de olieprijsdaling effectief aanpassen (zie schema). Indirecte vraag- en aanbodeffecten Het directe inkomenseffect uit zich concreet in het eindverbruik van. Voor de gezinnen gaat het vooral om auto- en huisbrandstof. Zij verbruikten in 2013 zo n 10 miljard liter benzine, diesel en huisbrandolie, of zowat een kwart van het totale verbruik van in (grafiek 5). Gerekend aan de gemiddelde jaarprijs van deze drie producten komt dat overeen met ruim 12 miljard euro. Momenteel liggen de maximumprijzen voor de drie brandstoffen 12% lager dan gemiddeld in Dat is minder dan de totale prijsdaling van ruwe olie, omdat btw en accijnzen ervoor zorgen dat schommelingen in de olieprijs niet één op één doorwerken aan de brandstoftank. Als de prijzen van benzine, diesel en huisbrandolie het komende jaar constant blijven op de huidige lagere niveaus, dan komt dat voor de gezinnen neer op zo n 1,2 miljard euro minder uitgaven op jaarbasis, of circa 0,3% van het bbp. Eurozone Tenzij gezinnen de koopkracht die daardoor vrijkomt zouden Reële olieprijs (rechts, omgekeerde schaal) sparen, zal de olieprijsdaling leiden tot meer consumptie (= positief vraageffect). In vergelijking met de eurozone is dat effect in groter, omdat energiedragers in de Belgische consumptiemand een relatief belangrijker plaats innemen. Het neerwaartse effect van de prijsdaling op de algemene index is groter dan op de gezondheidsindex. Sinds de piek in juli daalde de algemene consumptieprijsindex met 0,5%, de gezondheidsindex daarentegen slechts met 0,2% omdat die de prijs van autobrandstoffen buiten beschouwing laat. Net zoals de gezinnen bij een olieprijsstijging koopkracht verliezen door het gebruik van de gezondheidsindex voor de indexering van de lonen, zien zij omgekeerd bij een daling van de olieprijs hun koopkracht via de indexering op basis van de gezondheidsindex extra ondersteund. De regering besliste evenwel om de volgende indexaanpassing over te slaan. Als gevolg daarvan zal dit voordeel worden afgeroomd en via een verbetering van de concurrentiekracht aan de bedrijven toekomen. Eigen verbruik raffinaderijen Grafiek 5 - Verbruik van in (in % totaal, 2013) Bunkering Niet-energetisch verbruik Bron: Belgische Petroleumfederatie Residentieel en gelijkgesteld Industrie Transport gezinnen Transport bedrijven 3

4 Economische Berichten Bedrijven zijn in verantwoordelijk voor bijna drie kwart van het totale verbruik van (grafiek 5). Het gros daarvan betreft niet-energetisch verbruik van olie (d.w.z. als grondstof i.p.v. brandstof) en bunkering (d.i. het tanken van bunkerolie door vliegtuigen en zeeschepen in een haven of luchthaven). De directe winst van de olieprijsdaling voor de bedrijven komt ruwweg geschat overeen met zo n 4,5 miljard euro op jaarbasis, of circa 1,1% van het bbp. Net als voor de gezinnen is de positieve weerslag in groter dan gemiddeld in de eurozone, als gevolg van de relatief hoge energieafhankelijkheid van de productie. Ongeveer 40% van de Belgische bedrijven behoort tot een energie-intensieve sector, tegenover maar 30% gemiddeld in de eurozone. Voor de bedrijven heeft de olieprijsdaling een direct positief effect op hun rendabiliteit. In de mate dat hun productiekosten sneller dalen dan hun verkoopprijzen, nemen hun winstmarges toe. Als gevolg van de hogere rendabiliteit (en ook omdat de consumptie toeneemt) zullen de bedrijven hun investerings- en rekruteringsplannen opwaarts bijstellen (= positief aanbodeffect). Ook de overheid wint op de korte termijn als gevolg van lagere lopende energie-uitgaven. Die directe winst wordt geschat op 0,1% van het bbp, wat veel beperkter is dan die van gezinnen en bedrijven gezien haar relatief lage olieverbruik. De overheid verliest wel btw-inkomsten op goedkopere. Het accijnsbedrag op brandstoffen daarentegen ligt vast en schommelt dus niet mee met de olieprijs. Indirect nemen de ontvangsten toe door hogere algemene btw-inkomsten en vennootschapsbelasting dankzij de sterkere consumptievraag en de toegenomen winstgevendheid van bedrijven. De overheid kan trouwens discretionair beslissen om de directe inkomenswinst van gezinnen en bedrijven deels naar zich toe te trekken. Zo besliste de federale regering om in het kader van haar beleid rond ecofiscaliteit het cliquet-systeem voor diesel terug in te voeren. Dat zorgt ervoor dat, wanneer diesel goedkoper wordt, de helft van de prijsdaling naar de overheid gaat in de vorm van extra accijns. Het is wel nog onduidelijk wanneer het systeem in voege zal zijn (mogelijk pas vanaf begin 2016). In de mate dat er dan nog verdere olieprijsdalingen volgen, vloeit een deel van de inkomenswinst voor de dieselrijders naar de overheid. Daarnaast uit het positieve effect van de olieprijsdaling op de economische activiteit zich ook in het verloop van de nettouitvoer. Aangezien de belangrijkste handelspartners eveneens genieten van een ruilvoetverbetering, zal indirect profiteren van een toename van de buitenlandse vraag. Anderzijds lekt een deel van de extra consumptie in via de invoer weg naar het buitenland. Het uiteindelijke handelsvolumeeffect hangt ten slotte ook af van de mate waarin olieproducerende landen door hun lagere olie-inkomsten minder vanuit zullen invoeren. De impact daarvan blijft evenwel gering, want het aandeel van de grote olie-exporteurs (de OPEClanden aangevuld met Rusland, Mexico en Noorwegen) in de Belgische uitvoer is beperkt tot slechts 4,5%. Groei-impact Naar schatting bijna drie kwart van de directe winst komt toe aan de bedrijven, zowat een kwart aan de gezinnen en de kleine rest aan de overheid De indirecte vraag- en aanbodeffecten van de olieprijsdaling geven ceteris paribus aanleiding tot een hogere economische groei. Hoe groot deze impact op de groei juist is, hangt af van onzekere factoren, waaronder de persistentie van de lagere olieprijs en de mate waarin de vraag- en aanbodeffecten zouden worden getemperd door meer slechts geleidelijk. sparen van de gezinnen en/of bedrijven. Gezinnen en bedrijven moeten immers eerst overtuigd geraken van de duurzaamheid van de prijsdaling. In tegenstelling tot de onmiddellijke effecten op de inflatie, impacteert de olieprijsdaling de reële groei daardoor De meeste studies die de groei-impact van een olieprijsverandering ramen, gaan uit van een negatieve opwaartse prijsschok. Volgens berekeningen van de Nationale Bank van (NBB) doet een stijging van de ruwe-olieprijs met 10% het Belgische reële bbp gecumuleerd na één jaar met 0,1% dalen, na twee jaar met 0,3% en na drie jaar met 0,4% (1). Dat is ruim meer dan in de eurozone, waar de bbp-daling na drie jaar gecumuleerd 0,24% bedraagt. Naast zou de impact ook in Duitsland en Italië vrij groot zijn (grafiek 6). De grotere impact in vloeit voort uit een sterker effect op investeringen en netto-uitvoer, terwijl de daling van de consumptie beperkter blijft doordat de indexering de afname van de reële lonen mildert. De grotere impact van een olieprijsschok is daarnaast ook vooral een exponent van de grotere olieafhankelijkheid van. 0-0,05-0,1-0,15-0,2-0,25-0,3-0,35-0,4-0,45 Duitsland Na 1 jaar Na 3 jaar (gecumuleerd) Bron: ECB, IEA Grafiek 6 - Impact op het reële bbp van een 10%-olieprijsstijging (in procentpunt bbp) Italië Griekenland Spanje Portugal Slowakije Nederland Oostenrijk Slovenië Frankrijk Ierland Luxemburg 4

5 Of de simulaties van de effecten van een opwaartse olieprijsschok ook omgekeerd gelden voor een neerwaartse schok is niet zeker. Uit vroegere studies van onder meer de OESO blijkt dat het effect van olieprijsschokken asymmetrisch werkt: prijsdalingen zouden een kleinere positieve impact op de groei hebben dan het negatieve effect van even grote prijsstijgingen (2). Een mogelijke verklaring is dat veranderingen in de olieprijs asymmetrische gevolgen hebben voor de onzekerheid op financiële markten. Bij een prijsstijging zal het vertrouwen sneller worden geschaad dan dat markten euforisch worden bij een prijsdaling. Een andere verklaring is de neerwaartse rigiditeit van lonen. Een olieprijsstijging vertaalt zich wel snel in loonstijgingen (en zeker in als gevolg van de automatische indexering), maar omgekeerd zal een olieprijsdaling minder makkelijk aanleiding geven tot nominale loondalingen. Op korte termijn is een hoge graad van neerwaartse nominale loonrigiditeit gunstig, omdat die het reëel beschikbaar inkomen (en dus de vraag) ondersteunt. Maar op langere termijn zet dat de concurrentiekracht van de bedrijven onder druk, wat de groei dan weer negatief beïnvloedt. Recenter onderzoek toont echter aan dat de asymmetrische impact van olieprijsschokken niet zo groot is (3). In de praktijk verschilt het belang van de neerwaartse nominale loonrigiditeit bovendien sterk van land tot land, afhankelijk van de institutionele kenmerken van de arbeidsmarkt. In is er vanwege de loonindexering nauwelijks neerwaartse nominale loonrigiditeit, maar wel een hoge graad van reële loonrigiditeit. Bij een negatieve inflatie zal de automatische indexering namelijk zorgen voor een neerwaartse aanpassing van de nominale lonen, waardoor het reële loon ongewijzigd blijft. In de mate dat de nominale lonen bij de handelspartners neerwaarts rigider zijn, verbetert bij een neerwaartse olieprijsschok de Belgische concurrentiepositie. Het automatisch indexeringsmechanisme werkt meer algemeen ook in gunstige zin als de inflatie vertraagt door een exogene schok, zoals bij de huidige olieprijsdaling. De loonstijgingen worden door de indexering dan automatisch gematigd. In de praktijk uit zich dat in het langdurig uitblijven van een volgende indexaanpassing bij lage inflatie. Zo werd het overschrijden van de volgende spilindex de voorbije maanden door de inflatiedaling al steevast vooruitgeschoven. Het ziet er nu naar uit dat die overschrijding ten vroegste in de herfst van 2015 zal plaatsvinden. Doordat de nieuwe regering bovendien heeft beslist de volgende indexaanpassing over te slaan en een reële loonstop van toepassing blijft, zal allicht tot 2017 een langdurige nominale loonmatiging kennen. De verbetering van de concurrentiekracht die ermee gepaard gaat, vormt in een bijkomend positief transmissiekanaal voor de impact van de olieprijsdaling op de economische activiteit. Manna? Alles samen gaan we ervan uit dat de lagere olieprijs zo n 0,25% extra groei van het reële bbp kan veroorzaken in 2015 en 0,5% in Alles samen gaan wij ervan uit dat de door de NBB geschatte bbp-daling als gevolg van een olieprijsstijging zich symmetrisch vertaalt in een even grote bbp-stijging bij een zelfde olieprijsdaling. Bijkomend verwachten we dat de ruwe-olieprijs zich tot eind 2016 handhaaft in een vork van dollar per vat, wat betekent dat de prijs in 2015 gemiddeld zowat een derde lager zal liggen dan in Als een 10%-prijsstijging in dollar na één jaar 0,1 procentpunt bbp kost, dan doet omgerekend een prijsdaling met een derde het Belgische reële bbp in 2015 zo n 0,3% hoger uitkomen. Na twee jaar is het gecumuleerd effect 0,9%, of 0,6% extra groei in Een deel van deze groeiwinst zal evenwel worden gecompenseerd door de verwachte verdere appreciatie van de dollar, die de olieprijsdaling in euro afzwakt. Dat brengt de uiteindelijk door ons geschatte groeiimpact op 0,25% in 2015 en 0,5% in Uiteraard betreft het hier een eenvoudige berekening die met heel wat onzekerheid is omgeven. Zij houdt bijvoorbeeld geen rekening met de nog werkzame economische gevolgen van eerdere olieprijsveranderingen. Vóór de recente prijsval was de olieprijs evenwel al lange tijd redelijk stabiel rond 110 dollar per vat, zodat we kunnen aannemen dat het positieve groei-effect van de recente prijsdaling al behoorlijk snel zichtbaar kan worden in De belangrijkste onzekerheid houdt verband met de persistentie van de lagere olieprijs. Zo gaat de NBB er in haar jongste vooruitzichten zelf van uit dat de olieprijs tegen eind 2016 opnieuw bijna 90 dollar per vat zal bedragen, wat uiteraard voor minder positieve groeiprognoses in 2015 en 2016 zorgt dan degene die op een blijvend lagere olieprijs zijn gebaseerd (4). Ten slotte kunnen de positieve effecten van de olieprijsdaling op de groei overwoekerd worden door andere negatieve effecten, bijvoorbeeld als politieke risico s verbonden aan de begrotingssanering in of andere eurolanden het vertrouwen op de helling zouden zetten. Voor de Belgische overheid ligt hier overigens een opportuniteit om een groter deel van de inkomenswinst die gezinnen en bedrijven door de olieprijsdaling opstrijken via hogere belastingen op brandstoffen (bv. via het cliquet-systeem) snel naar zich toe te trekken. Het groei-effect van de olieprijsdaling is dan kleiner, maar dat wordt goedgemaakt in de mate dat de loonlasten ter compensatie worden verlaagd. Een en ander zou beleidsmatig trouwens passen in een taks shift in de richting van meer milieuvriendelijke ecofiscaliteit. Johan Van Gompel johan.vangompel@kbc.be 5

6 (1) Zie Baugnet en Dury (2010), Energiemarkten en de macro-economie, Economisch Tijdschrift NBB, September. De berekeningen kaderden binnen een gemeenschappelijke analyse van de nationale banken van het Eurosysteem ten behoeve van het Structural Issues Report dat de Europese Centrale Bank dat jaar publiceerde. Zie ECB (2010), Energy markets and the euro area macroeconomy, Structural Issues Report. (2) Jiménez-Rodríguez, R. en M. Sánchez (2005), Oil price shocks and real GDP growth: empirical evidence from some OECD countries, Applied Economics, 37 (2), p (3) Kilian, L. en R. J. Vigfusson (2009), Pitfalls in Estimating Asymmetric Effects of Energy Price Shocks, Board of Governors of the Federal Reserve System, International Finance Discussion Papers, nr (4) Zie NBB (2014), Economische projecties voor Najaar 2014, Economisch Tijdschrift, december. Onze webstek houdt u op de hoogte van alle analyses en vooruitzichten van de KBC-economisten. Voor vragen i.v.m. de inhoud van deze publicatie kunt u terecht bij: Johan Van Gompel (32) (0) johan.vangompel@kbc.be Verantwoordelijke uitgever: Johan Van Gompel, Havenlaan 2, B-1080 Brussel Correspondentieadres & abonnementenbeheer: KBC Groep NV, Global Services, GCE, Havenlaan 2, 1080 Brussel, economic.research@kbc.be Deze publicatie komt tot stand op de Chief Economist Department van KBC Groep. Noch de mate waarin de voorgestelde scenario s, risico s en prognoses de marktverwachtingen weerspiegelen, noch de mate waarin zij in de realiteit zullen tot uiting komen, kunnen worden gewaarborgd. De prognoses zijn indicatief. De gegevens in deze publicatie zijn algemeen en louter informatief. Ze mogen niet worden beschouwd als beleggingsadvies conform de Wet van 6 april 1995 inzake secundaire markten, het statuut van en het toezicht op beleggingsondernemingen, de bemiddelaars en beleggingsadviseurs. KBC kan niet aansprakelijk worden gesteld voor de juistheid of de volledigheid ervan. Alle historische koersen, statistieken en grafieken zijn actueel tot en met 12 december 2014, tenzij anders vermeld. De beschreven meningen en vooruitzichten zijn die zoals ze gelden op 12 december 2014.