suiker in perspectief NIEUW: Feiten en fabels over suiker en zoetstoffen, Impulsen en onbewust eetgedrag, Column uit Mexico en actuele nieuwsflitsen.

Transcriptie

1 Editie 27, december 2013 / januari 2014 uitgave over suiker, voeding en gezondheid suiker in perspectief NIEUW: Feiten en fabels over suiker en zoetstoffen, Impulsen en onbewust eetgedrag, Column uit Mexico en actuele nieuwsflitsen. Meer duidelijkheid over Nederlandse consumptie suikers WAGENINGEN UNIVERSITY ONTWIKKELT NIEUWE TABEL Glutenvrije voeding hype of nieuwe epidemie?

2 8 Inhoudsopgave In deze laatste Suiker in perspectief van 2013 aandacht voor het thema Voedselconsumptiepeiling. In opdracht van Kenniscentrum suiker & voeding ontwikkelde Wageningen University een nieuwe tabel over suikers en koppelde die aan de data uit de VCP Lees ook over glutenvrije voeding, een hype of een nieuwe epidemie? Volg ons: Wageningen University ontwikkelt nieuwe tabel Onderzoeker Anouk Engelen heeft zich de afgelopen periode bezig gehouden met het ontwikkelen van de nieuwe tabel. 9 Kinderen en fruit- en frisdranken 10 Nederlanders en dranken 11 De basisanalyse van onze suikerconsumptie Blijf op de hoogte: RSS feeds abonneer Bekijk ook de eerder verschenen nummers 12 VOEDSELCONSUMPTIEPEILING 4 Nieuwe VCP-gegevens over ouderen Het RIVM publiceerde in oktober de uitkomsten van een onderzoek naar de eetgewoontes van 70-plussers. 14 Meer duidelijkheid over Nederlandse consumptie suikers Kenniscentrum suiker & voeding wil meer duidelijkheid over de huidige suikerconsumptie in Nederland. Een gesprek met prof.dr. Edith Feskens (Wageningen University). Dit is de beste voedselconsumptiemethode De betrouwbaarheid van de VCP-gegevens staat en valt met het verzamelen van de gegevens. 2 Inhoudsopgave

3 18 LASA-studie draagt bij aan gezond ouder worden Prof.dr. Marjolein Visser zet haar inzichten uiteen Glutenvrije voeding hype of nieuwe epidemie? Een gesprek met prof.dr. Lisbeth COLUMN: Fighting obesity in Mexico Ana Carla Cepeda López, PhD student Mathus-Vliegen. Wageningen University en verbonden aan de University of Monterrey (Mexico). 22 Wageningen University viert jubileum 25 jaar voedingsonderzoek ouderen Een gesprek met prof.dr. Lisette de Groot. 31 NIEUWSFLITSEN De meest recente: - EU-subsidie voor onderzoek sociale media en gezond gedrag. - Gezond overgewicht bestaat niet Multivitaminen- en mineralen- supplement na myocardinfarct. Feit of fabel? Bijscholingsbijeenkomst over suiker en zoetstoffen Voeding Nu organiseerde 1 oktober IN DE MEDIA Nieuw: - Meer vertrouwen in medemens door tryptofaan? een bijscholingsbijeenkomst: Feiten en fabels over suiker en zoetstoffen. 28 Impulsen en onbewust eetgedrag Dr. Harm Veling (Radboud Universiteit) doet onderzoek naar onbewust eetgedrag en ontwikkelde met collega s een app. COLOFON Suiker in perspectief is een uitgave van Kenniscentrum suiker & voeding. Onze publicaties zijn gebaseerd op wetenschappelijk onderzoek en staan onder toezicht van een onafhankelijke redactieraad van deskundigen. Ontwerp en realisatie: Lexenzo, geeft vorm aan communicatie Inhoudsopgave 3

4 VOEDSELCONSUMPTIEPEILING Meer duidelijkheid over Nederlandse consumptie suikers Kenniscentrum suiker & voeding wil meer duidelijkheid over de huidige suikerconsumptie in Nederland. Daarom zijn onderzoekers van Wageningen University bezig om een nieuwe suikerstabel te ontwikkelen en de consumptie van de Nederlandse bevolking te berekenen op basis van die tabel. De nieuwe gegevens maken het mogelijk om de discussie over de suikerconsumptie te voeren op basis van objectieve gegevens. Een gesprek met prof.dr. Edith Feskens (Wageningen University) 4 Meer duidelijkheid over Nederlandse consumptie suikers

5 24 KG TOTAAL SUIKER (VAN NATURE AANWEZIG PLUS TOEGEVOEGD) PER PERSOON PER JAAR GEMIDDELD In de media is de afgelopen decennia veel aandacht geweest voor de consumptie van vetten. Inmiddels is de belangstelling verschoven naar de consumptie van koolhydraten, waaronder suiker. De teneur van de berichtgeving onder andere: we eten te veel suiker en de suikerconsumptie in Nederland stijgt. In de discussie over de suikerconsumptie wordt onder andere gebruik gemaakt van de FAO-cijfers die aangeven hoeveel suiker in Nederland beschikbaar is. Maar de vraag is: blijft alle suiker wel in Nederland en wordt het allemaal door ons geconsumeerd? Beschikbaarheid is iets anders dan consumptie. De daadwerkelijke inname van suiker ligt veel lager dan de productie. Niet alles wat we kopen of bereiden, wordt opgegeten of opgedronken. Frisdrank waaruit de koolzuur is verdwenen, afgekoelde koffie of oude koekjes worden weggegooid. Suiker wordt ook gebruikt voor non-food doeleinden zoals veevoer, cement, lijm, autobanden en zeep. Om meer duidelijkheid te krijgen en zo de discussie over dit onderwerp op basis van objectieve gegevens te kunnen voeren heeft Kenniscentrum suiker & voeding Wageningen University opdracht gegeven onder andere een voedingsmiddelentabel gericht op suikers te ontwikkelen. Prof.dr. Edith Feskens, hoogleraar preventie overgewicht, diabetes en hart- en Meer duidelijkheid over Nederlandse consumptie suikers 5

6 VOEDSELCONSUMPTIEPEILING vaatziekten (Wageningen University), coördineert het project. Het is heel belangrijk om te weten hoeveel suikers we eten, maar we willen ook weten hoe het in Nederland is gesteld met de consumptie van fructose. Daarover kun je zeggen: gewoon de helft van de sacharose die we binnenkrijgen en de fructose uit fruit. Maar niemand in Nederland die het weet. Dat is de aanleiding geweest om kritisch te kijken naar onze consumptie van suikers. Want als we daarover discussiëren, waar praten we dan eigenlijk met elkaar over? Er wordt wereldwijd onderzoek gedaan naar het effect van de fructoseconsumptie op het vetgehalte c.q. vetverdeling in de lever. Vooralsnog is duidelijk dat een normale inname van fructose in een uitgebalanceerde voeding niet tot gezondheidsproblemen leidt. Feskens vertelt dat Wageningen University inmiddels bezig is om voedingsmiddelentabel te ontwikkelen voor de suikers in onze voeding (zie ook pagina 8 van dit nummer). Het effect van intrinsiek of toegevoegd maakt in het lichaam niet uit, maar we willen het wel weten. Met een gedetailleerde suikerstabel, die als basis heeft de gerapporteerde voedingsmiddelen in de VCP (Voedselconsumptiepeiling) , is het mogelijk om de consumptie van suikers van Nederlanders vast te stellen. Aperte onzin In de media is veel aandacht voor het onderwerp suikers. Het zijn vaak emotionele discussies die niet onderbouwd zijn door feiten. Ook wetenschappers spreken elkaar tegen en verpakken hun mening als feit. Feskens daarover: Wat me enorm stoort is de onwetenschappelijke benadering van diverse mensen. Iemand als bijvoorbeeld Robert Lustig (Universiteit van Californië) die beweert sugar is toxic, dat kun je als wetenschapper niet maken. Dergelijke woorden zijn aperte onzin. Lustig is van mening dat suikergebruik op zich verslavend is en leidt tot De vraag is: blijft alle suiker wel in Nederland en wordt het allemaal door ons geconsumeerd? MONO- EN DISACHARIDEN Mono- en disachariden worden ook wel suikers of - op verpakkingen van levensmiddelen - totaal suikers genoemd. Monosachariden vormen de basiseenheden. Onderscheiden worden glucose (dextrose of druivensuiker), fructose (vruchtensuiker) en galactose. Disachariden bestaan uit twee monosachariden, zoals maltose (twee glucosemoleculen) en lactose (glucose en galactose). Kristal/ tafelsuiker is de disacharide sacharose (glucose en fructose). Sacharose komt van nature voor in fruit, groente en suikerbiet en -riet. De sacharose uit bijvoorbeeld wortels en appels is dus identiek aan die van de suikerbiet. Andere producten die van nature suikers bevatten zijn melkproducten (lactose) en honing (vooral fructose). Toegevoegde suikers zijn bijvoorbeeld kristalsuiker, puur gebruikt maar ook in ijs, ketchup en bijvoorbeeld in een zuivelproduct als vla. Of suikers nu van nature in het product voorkomen of zijn toegevoegd, ze worden allemaal omgezet naar glucose en door het lichaam gebruikt als energiebron. In de Richtlijnen goede voeding van de Gezondheidsraad (2006) is geen bovengrens voor het gebruik van suiker(s) vastgesteld. 6 Meer duidelijkheid over Nederlandse consumptie suikers

7 DE CONSUMPTIE OP JAARBASIS Uit het onderzoek van Wageningen University blijkt dat de gemiddelde inname van mono- en disachariden (totaal suikers) per persoon per jaar 44 kg is, waarvan 24 kg sacharose (suiker). De mediane inname van sacharose is 61 gram per persoon per dag en is normaal verdeeld in de bevolking. Bij de inname van sacharose is geen onderscheid gemaakt tussen sacharose die van nature in de voeding voorkomt of is toegevoegd. Sacharose levert 11% van de energie-inname en 25% van de koolhydraatinname. De mediane inname van fructose is 46 gram per dag. Fructose levert gemiddeld 9% van de energie-inname en 19% van de koolhydraatinname. Het gaat om vrij fructose en 50% van de sacharose (zowel van nature aanwezig als toegevoegd). De onderschatting van de voedselconsumptie (gemeten op basis van de energie-inname) is circa 15%. soort discussies dat wij als onderzoekers allerlei feiten onder tafel schuiven. Onterecht, we moeten als wetenschappers daar tegenin gaan. Feskens refereert ook nog aan het idee van de Amerikaanse onderzoeker George Bray (Pennington Biomedical Research Center, Louisiana) dat de hoge consumptie van HFCS (High Fructose Corn Syrup: 55% fructose, 45% glucose) de veroorzaker van de obesitasepidemie zou zijn. Dat is nonsens. Dat betekent niet dat we niet calorieën moeten minderen, maar om alle schuld nu te wijten aan de consumptie van suikers, dat is onterecht. Over fructose als voedingsstof die de bloedlipiden negatief zou kunnen beïnvloeden, heeft Feskens geen negatieve verwachtingen. Voor de Nederlandse bevolking geldt dat de gemiddelde inname goed is. Maar we moeten nog nader bekijken of er uitschieters zijn. Cijfers binnenkort beschikbaar Voor de Nederlandse bevolking geldt dat de gemiddelde inname van suiker goed is. Maar we moeten nog nader bekijken of er uitschieters zijn. diverse chronische ziekten. Maar zijn visie kan niet worden onderbouwd door wetenschappelijk onderzoek, noch door de Richtlijnen goede voeding van de Gezondheidsraad, richtlijnen van de Europese Autoriteit voor Voedselveiligheid (EFSA) en vergelijkbare wetenschappelijke adviescolleges zoals het Amerikaanse Institute of Medicine. Edith Feskens: Het is jammer want dergelijke mensen brengen ons vakgebied in diskrediet. De consument denkt bij dit Over de nieuwe tabelgegevens zegt Feskens: Wij zijn nu nog bezig om de data te controleren en met het RIVM te overleggen over het NEVO-bestand. NEVO (Nederlands Voedingsstoffenbestand) bevat een groot aantal gegevens over de voedingskundige samenstelling van voedingsmiddelen en gerechten. Het is de bedoeling dat onze data worden overgedragen aan NEVO zodat ze straks voor iedereen toegankelijk zijn. Kenniscentrum suiker & voeding heeft ook opdracht gegeven om de consumptie van suiker van de Nederlandse bevolking te berekenen op basis van de nieuwe tabel. Die cijfers zijn binnenkort beschikbaar. Over de uitkomsten zegt Feskens al: Nederlanders gebruiken dezelfde hoeveelheid suiker als in de jaren zestig, maar er is wel een verschuiving opgetreden. In die tijd werd het merendeel van de suiker in het huishouden gebruikt. Nu voegen we niet zo veel meer zelf toe aan onze voeding, het meeste wordt door de producent al verwerkt in de voedingsmiddelen. Meer duidelijkheid over Nederlandse consumptie suikers 7

8 VOEDSELCONSUMPTIEPEILING Wageningen University ontwikkelt nieuwe tabel NEVO Het Nederlands Voedingsstoffenbestand (NEVO) bevat gegevens over de voedingskundige samenstelling van voedingsmiddelen en gerechten die door een groot deel van de Nederlanders regelmatig worden gegeten en die een grote bijdrage leveren aan de voorziening van energie en voedingsstoffen. Er zijn ook voedingsmiddelen opgenomen die in de praktijk van wetenschappelijk voedingsonderzoek, NIEUWE CODES TOEGEVOEGD diëtetiek en voedingsvoorlichting van belang zijn. NEVO is eigendom van het ministerie van VWS en wordt beheerd en onderhouden door medewerkers van het RIVM. Tot 2011 zijn de NEVO- gegevens in gedrukte vorm uitgegeven. Sinds 2013 wordt de papieren NEVO-tabel niet meer uitgegeven. Via NEVO-online zijn van 2194 voedingsmiddelen de gegevens over energie en 142 voedingsstoffen in te zien. Anouk Engelen (onderzoeker, Wageningen University) heeft zich de afgelopen periode bezig gehouden met het ontwikkelen van de nieuwe tabel. In de NEVO-tabel 2011 zijn van een groot aantal producten de individuele suikers vermeld. Die hebben we overgenomen in de nieuwe tabel. De waarden voor totaal koolhydraten en totaal mono- en disachariden (glucose, fructose, lactose, maltose en sacharose) zijn ook afkomstig uit de NEVO-tabel Voor de producten waarvan de gegevens voor de individuele suikers nog niet in de NEVO-tabel zijn opgenomen, hebben we gebruik gemaakt van buitenlandse tabellen (McCance & Widdowson s voedingsmiddelentabel uit Groot-Brittannië; de Deense voedingsmiddelentabel en Fineli, de Finse voedingsmiddelentabel). Maar het blijft moeilijk om te bepalen of bijvoorbeeld een Engels product te vergelijken is met een Nederlands product. Engelen vertelt dat er altijd producten overblijven waarover geen informatie bestaat. We hebben geprobeerd om die gegevens zo veel mogelijk in en aan te vullen op dezelfde manier zoals NEVO dat doet. Voor recepten zijn de hoeveelheden individuele mono- en disachariden toegewezen aan elk ingrediënt. Een lastig onderdeel vertelt ze. In het begin gaat het 8 Wageningen University ontwikkelt nieuwe tabel

9 NEVO-ONLINE GEACTUALISEERD NEVO-online is onlangs geactualiseerd. In de nieuwe NEVO-tabel zijn 142 nieuwe codes toegevoegd en 55 oude verwijderd. Diverse fabrikanten hebben inmiddels het natriumgehalte in hun producten aangepast. Gegevens over bijvoorbeeld het vitamine K-gehalte zijn nieuw. Het vitamine K-gehalte is nu beschikbaar voor groenten, fruit, peulvruchten, melk en melkproducten. Later worden nog andere productgroepen toegevoegd. Belangrijke wijzigingen in de nieuwe tabel onder andere: het vetzuurpatroon van melk en melkproducten; de opsplitsing van jonge, jong belegen, belegen en oude kaas; update margarines, halvarines en bak- en braadvetten; update glutenvrije voedingsmiddelen; het terugbrengen van het aantal op NEVO-online gepubliceerde afzonderlijke vetzuren, tot die vetzuren ook worden meegerekend in optelling van verzadigde, enkelvoudig onverzadigde, meervoudig onverzadigde en transvetzuren. Meer informatie: gemakkelijk. Dan zijn het vooral gegevens die logisch voortvloeien uit het karakter van het product. Maar het wordt steeds moeilijker, je beoordeelt dan opnieuw de buitenlandse tabellen om de keuzes te maken. Kinderen en fruiten frisdranken Hoeveel met suiker gezoete dranken en pure vruchtensappen drinken kinderen in de leeftijdscategorie 7-11 jaar? Daarover werd een vraag gesteld aan het RIVM. Om die te beantwoorden analyseerden de onderzoekers de gegevens van de VCP Ze inventariseerden de consumptie van niet-alcoholische dranken (met uitzondering van alcoholvrij bier, kokosmelk, rijstedrank en kunstmatig gezoete frisdranken, wél die met suiker én zoetstof!), siropen (stroop en vocht van fruit in blik niet meegerekend) en pure sappen. Zuiveldranken zijn in de analyse niet meegenomen. De getallen die zijn gepubliceerd zijn gebaseerd op het gemiddelde van twee meetdagen per persoon, dus niet de gebruikelijke consumptie. De gemiddelde inname van met suiker gezoete dranken - inclusief pure sappen - was bij 7-11 jarigen 646 gram per dag (199 kcal), 59 gram was afkomstig uit pure sappen en 587 gram uit frisdranken. Hun gemiddelde inname van mono- en disachariden uit fruit- en frisdranken was 48 gram. Bron: Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM), consumptie van dranken met toegevoegd suiker door kinderen van de basisschoolleeftijd. Resultaten van VCP Kinderen en fruit- en frisdranken 9

10 VOEDSELCONSUMPTIEPEILING Nederlanders en dranken Het RIVM heeft - gebruikmakend van de gegevens VCP aanvullende analyses uitgevoerd om meer inzicht te krijgen in de consumptie van dranken van de Nederlandse bevolking. Ze deden dat voor de totale populatie (7-69 jaar) en voor kinderen (7-8 jaar en 9-18 jaar) en volwassenen (19-69 jaar). De onderzoekers analyseerden de consumptie van zuiveldranken, niet-alcoholische dranken, siropen en alcoholische dranken (totale populatie) en van zuiveldranken, niet-alcoholische dranken en siropen (kinderen en volwassenen). De getallen die zijn gepubliceerd zijn gebaseerd op het gemiddelde van twee meetdagen per persoon, dus niet op de gebruikelijke consumptie. Tabel 1. Gemiddelde consumptie van zuiveldranken, fruit- en groentesappen, frisdranken, koffie en thee en alcoholische dranken (gram per dag) in Nederland per leeftijdsgroep (VCP ) jaar 9-18 jaar jaar Tabel 1. Bron: RIVM. Resultaten van VCP Nederlanders en dranken

11 24 UURS NAVRAAG De basisanalyse van onze suikerconsumptie De informatie uit de nieuwe suikerstabel heb ik gekoppeld aan de gegevens uit de Voedselconsumptiepeiling , vertelt postdoc Diewertje Sluik (Wageningen University). Op basis van die grote dataset van de representatieve steekproef uit de Nederlandse bevolking (7-69 jaar) heb ik de consumptie van suikers bij hun berekend. Sluik analyseerde onder andere de inname van de totale hoeveelheid suikers, onderverdeeld in de individuele mono- en disachariden. Het gaat nu echt om de basisanalyse, maar we hebben ook vastgesteld uit welke voedingsmiddelen die sachariden afkomstig zijn, om welke eetmomenten het gaat en hoe het is met de inname van suikerhoudende dranken. Waar je rekening mee moet houden is dat de uitkomsten op die twee dagen zijn gebaseerd. Het kan zo zijn dat mensen toevallig iets hebben gegeten, dat ze anders nooit of zelden consumeren. Om dit te ondervangen hebben we gebruik gemaakt van de MSM-methode, een statistische methode die is ontwikkeld om op basis van een korte tijdmeting WIE, WAT EN HOE In opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport worden sinds 1987 periodiek gegevens verzameld over de voedselconsumptie en de voedingsstatus van de Nederlandse bevolking. De uitkomsten van de VCP s dragen bij aan de ontwikkeling van beleid voor gezonde voeding en veilig voedsel, productinformatie, voorlichting en voedingsonderzoek. Er zijn inmiddels vier VCP s geweest: , 1992, en In 2012 is men gestart met de nieuwe VCP, eindigend in Vóór 2003 zijn de VCP s uitgevoerd door middel van een tweedaagse opschrijfmethode (twee opeenvolgende dagen). Daarna zijn de gegevens verzameld met behulp van de 24-uurs navraagmethode. Voor meer informatie: raadpleeg en dat is de 24-uurs navraag de gebruikelijke inname te kunnen meten, zodat je toch een schatting van de inname over een langere tijd krijgt. Binnenkort worden de uitkomsten van de analyse gepubliceerd. De basisanalyse van onze suikerconsumptie 11

12 VOEDSELCONSUMPTIEPEILING 70 PLUSSERS van Nederlandse mannen en vrouwen van 70 jaar en ouder. De onderzoekers inventariseerden onder andere de consumptie van de diverse voedselgroepen, de inname van energie en nutriënten, het gebruik van voedingssupplementen en plaats en tijdstip van consumptie. De gegevens uit de VCP-studies worden onder meer gebruikt om voedingsbeleid te ontwikkelen en productinformatie en voorlichting aan te scherpen. Nieuwe VCP-gegevens over ouderen Het RIVM publiceerde in oktober de uitkomsten van een uitvoerig onderzoek naar de eetgewoontes van zelfstandig wonende 70-plussers. Ze eten meer verzadigde vetzuren en zout, en minder volkoren producten, fruit en vis dan wordt aanbevolen. KOOLHYDRATEN Percentage ouderen waarvan de koolhydraat-inname lager is dan energie% (EFSA) De mediane koolhydraatinname. Respectievelijk 42,7 en 44,0 energie% Dit najaar is het RIVM-rapport over de voeding van zelfstandig wonende ouderen verschenen. De studie die deel uitmaakt van het Nederlandse Voedselconsumptiepeilingsysteem is uitgevoerd om inzicht te krijgen in de kwaliteit van de voeding 66% 58% gram/dag man gram/dag vrouw gram/dag man gram/dag vrouw 12 Nieuwe VCP-gegevens over ouderen

13 METHODE In de periode oktober 2010 tot februari 2012 deden in 15 gemeenten (verdeeld over Nederland) 739 mannen en vrouwen mee aan het onderzoek. Alle voedselconsumptiegegevens werden in detail vastgelegd. Getrainde diëtisten vroegen tijdens twee huisbezoeken niet alleen wat, maar ook waar en wanneer er gegeten en gedronken is. Lengte, gewicht en arm- en middelomtrek werden gemeten en de deelnemers vulden een algemene vragenlijst in. Verbeterpunten De VCP Ouderen geeft inzicht in de voedselconsumptie van relatief vitale zelfstandig wonende 70-plussers. Ze eten meer verzadigde vetzuren en zout, en minder volkoren producten, fruit en vis dan wordt aanbevolen. De verbeterpunten voor hun dagelijkse voeding verschillen daarmee niet van die van de overige Nederlandse bevolking (gemeten in de VCP ; 7-69 jaar). Eén op de vijf ouderen heeft ernstig overgewicht. En slechts één op de vier 70-plussers volgt het advies om extra vitamine D te slikken. De ouderen eten en drinken vooral thuis. In vergelijking met vijftigers en zestigers eten ze minder vlees, sauzen en graanproducten. Ze gebruiken ook minder alcoholische dranken. Daarentegen eten ze meer fruit, suiker, zoetwaren, en vetten die tijdens de broodmaaltijd en in de keuken worden gebruikt. Meer informatie RIVM. Dutch National Food Consumption Survey Older Adults Raadpleeg: of De mediane inname voor monoen disachariden. Vooral geleverd door zuivel (21%), suiker en snoepgoed (21%), fruit, noten en olijven (19%), en gebak (14%) De mediane inname van polysachariden. Belangrijkste bronnen graan en graanproducten (57%), aardappelen en knollen (16%), en gebak (11%) De mediaan van de inname van voedingsvezel. Vooral geleverd door graan en graanproducten (39%), groente (18%) en fruit, noten en olijven (15%). Advies EFSA: 25 gram per dag gram/dag man gram/dag vrouw gram/dag man gram/dag vrouw gram/dag man gram/dag vrouw Nieuwe VCP-gegevens over ouderen 13

14 VOEDSELCONSUMPTIEPEILING 15 DE ONDERSCHATTING VAN DE VOEDSELCONSUMPTIE IS CIRCA 15% De betrouwbaarheid van de VCP-gegevens staat en valt met het verzamelen van de gegevens. Over de keuze van de methodiek zegt dr.ir. Marga Ocké (RIVM) onder andere: Die kent natuurlijk z n beperkingen. Want je doet een beroep op het geheugen van mensen en in de praktijk blijkt men ook sociaal wenselijke antwoorden te geven. Dat leidt tot onderrapportage. Maar haar conclusie: Dit is de beste. De beste voedselconsumptiemethode Een gesprek met dr.ir. Marga Ocké over de methodiek Er zijn altijd beperkingen, maar dit is de beste methode, zegt dr.ir. Marga Ocké, senior voedingskundige bij het RIVM (Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu) in Bilthoven naar aanleiding van de vraag hoe betrouwbaar de VCPgegevens zijn. In de VCP s maken we gebruik van een marktonderzoekpanel. Het mooie is dat je tijdens een dergelijk onderzoek goed kan sturen en zorgt voor bijvoorbeeld een goede verdeling van de leeftijdsopbouw en verdeling van de respondenten in de regio. Maar merkt ze op: Je weet niet goed of het bijvoorbeeld mensen zijn die graag aan panels mee 14 Dit is de beste voedselconsumptiemethode

15 Dit is de beste voedselconsumptiemethode 15

16 VOEDSELCONSUMPTIEPEILING Deze uitgave Zo eten jongvolwassenen in Nederland bevat een deel van de resultaten van de Voedselconsumptiepeiling Alle hoofdstukken zijn voorzien van een toelichting op de gerapporteerde gegevens die in overzichtelijke tabellen en grafische overzichten zijn weergegeven. In de verschillende hoofdstukken wordt informatie gegeven over: de gemiddelde consumptie van groepen voedingsmiddelen. Daarbij wordt meer in detail ingegaan op de consumptie van groenten en fruit. de gemiddelde inneming van energie en voedingsstoffen en de vergelijking met de aanbevelingen. Meer in detail worden gegevens vermeld over de inneming van energie, vet, verzadigde vetzuren en transvetzuren. welke groepen voedingsmiddelen belangrijke bronnen zijn voor de inneming van energie, vet, verzadigde vetzuren en transvetzuren. de consumptie van fruit, groenten, energie, vet, verzadigde vetzuren en transvetzuren per maaltijdmoment (ontbijt, lunch, diner en tussendoor) en per locatie (buitenshuis en thuis). de consumptie van verrijkte producten en voedingssupplementen. de verschillen tussen de VCP-2003 en de voorgaande VCP s. Bestelnummer 763 Postbus CK Den Haag Zo eten jongvolwassenen in Nederland doen. Theoretisch kan het een selectie zijn, dat zou een soort vertekening kunnen geven. Het meten van de voedselconsumptie bestaat uit twee 24-uursvoedingsnavragen, tussen de twee dagen zit ongeveer een maand. Voor de jongste en oudste leeftijdsgroepen wordt deze manier van gegevens verzamelen gecombineerd met dagboekjes. De voedingsnavragen worden uitgevoerd met een speciaal ontwikkeld computergestuurd interviewprogramma. Volwassen deelnemers worden telefonisch geïnterviewd. Kinderen tot de leeftijd van 15 jaar worden met een ouder of verzorger thuis geïnterviewd. Over de methodiek zegt Ocké: Die methode is natuurlijk niet perfect, want je doet een beroep op het geheugen van mensen en in de praktijk blijkt men ook sociaal wenselijke antwoorden te geven. Dat leidt tot onderrapportage. De onderschatting van de voedselconsumptie is geanalyseerd aan de hand van een objectieve maat als de inname van energie. De onderschatting, gemeten op basis van die energie-inname, is circa 15%. De software van het interviewprogramma is gevalideerd. De inname van eiwit, gekoppeld aan metingen in de urine, zijn gebruikt als controlemethode en daaruit blijkt dat de onderrapportage ook circa 15% is. Onze conclusie: het meten van de voedselconsumptie heeft z n beperkingen, maar dit is de beste methode. Zo eten jongvolwassenen in Nederland Resultaten van de Voedselconsumptiepeiling 2003 Dutch National Food Consumption Survey Zo eten jongvolwassenen in Nederland Van pen naar computer Voordat het computergestuurd interviewprogramma werd geïntroduceerd, maakten de onderzoekers sinds de start van de VCP s (1987) gebruik van de dagboekmethode. Die dagboeken werden met de pen door de respondenten ingevuld en vervolgens verwerkt. Dat was veel werk achteraf. Marga Ocké vertelt dat één dagboek voor het gehele gezin werd gebruikt, met een aanvullend dagboekje voor de activiteiten buitenshuis van de individuele gezinsleden. De dagboekmethode was kwalitatief uitstekend. Maar de consumptie is inmiddels veel individueler geworden. Voor de deelnemers bleek het invullen een grote belasting te zijn, met als gevolg een lagere respons dan we graag wilden. In 2003 is een pilot-vcp met het nieuwe computerprogramma uitgevoerd bij jong-volwassenen. Op deze manier bleken we voedselconsumptiegegevens met meer detail te kunnen verzamelen. In is de methodiek toegepast bij het onderzoek onder de algemene bevolking van 7 tot 69 jaar (VCP-Basis). Eind 2012 is gestart met de volgende VCP. De leeftijdsgroep is verruimd naar 1 tot 79 jaar. Gereedschap voor voedingsbeleid De gegevens dragen in de praktijk bij aan nieuw voedingsbeleid. Ocké noemt als voorbeeld de ontwikkeling van nieuwe richtlijnen. We zien dat met de inhoud van de rapporten die we hebben gepubliceerd, bij het Voedingscentrum nu bijvoorbeeld wordt gewerkt aan de nieuwe Richtlijnen Voedselkeuze. Ook worden de gegevens gebruikt in het kader van de herformulering van voedingsmiddelen. Zo kan bijvoorbeeld worden gekeken welke voedingsmiddelen het meest bijdragen aan de consumptie van zout en verzadigd vet. En over de nieuwe Richtlijnen goede voeding die de Gezondheidsraad op dit moment herziet, zegt ze: De commissie van de 16 Dit is de beste voedselconsumptiemethode

17 DE NIEUWE VCP Uitspraken over trendgegevens komen al dichterbij als de gegevens van de nieuwe VCP worden Heeft gepubliceerd. u nog vragen? In 2012 is begonnen met Voor meer informatie over dit onderzoek kunt u tijdens kantooruren telefonisch contact opnemen met TNS Nipo via het gratis telefoonnummer de verzameling van die gegevens ( ) U kunt ook een sturen naar: voeding@tns-nipo.com of de website bezoeken: in de leeftijdsgroep 1-79 jaar. De uitvoering is in handen van het RIVM Centrum voor Voeding, Preventie en Zorg, de data wordt verzameld door TNS Nipo. Wat eet Nederland? Voedselconsumptiepeiling Informatiefolder fotografie Voedingscentrum raad inventariseert wat de relatie is tussen factoren in de voeding en chronische ziekten en kijkt vervolgens naar de consumptie. Wat moet er in Nederland gebeuren ten aanzien van de voedingspatronen? De Gezondheidsraad stelt ons bijvoorbeeld vragen Dit is een uitgave van: naar aanleiding van de gegevens. Je ziet meteen de Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu relevantie van het verzamelen van de data. Een rijke Postbus BA Bilthoven bron van gegevens benadrukt ze. Niet alleen te september 2012 gebruiken bij het vaststellen van het voedingsbeleid, maar ook voor onderzoek en voor het bedrijfsleven. Van de VCP-gegevens kan gratis gebruik worden gemaakt. Als iemand graag een kleine analyse wil laten uitvoeren, zijn daar doorgaans geen kosten aan verbonden. Bij een uitgebreidere analyse wordt een offerte gemaakt. Raadpleeg de website (ww.rivm.nl/ vcp) voor meer informatie over de aanvraag van gegevens en gebruiksmogelijkheden of mail naar vcp@rivm.nl. Trendgegevens vragen om geduld Is de consumptie van bepaalde voedingsstoffen of voedingsmiddelen de afgelopen decennia sterk veranderd? Zijn de VCP-data bruikbaar om trends vast te stellen? Marga Ocké: Omdat de methode van onderzoek na verloop van tijd is veranderd, is het lastig om een uitspraak over trends te doen. De eerste VCP dateert uit 1987, in 2003 hebben we Informatiefolder Voedselconsumptiepeiling de nieuwe methode geïntroduceerd bij de doelgroep jongvolwassenen en in de VCP bij de 1-69 jarigen. Je zou inmiddels voorzichtig een uitspraak kunnen doen over de consumptie van jongvolwassenen. Maar over de milleniumgrens heen moet je zeer voorzichtig zijn. Als er gigantische veranderingen zijn, is het onwaarschijnlijk dat het komt door de nieuwe methode. Voor het overige moeten we geduld hebben. Ze geeft nog een voorbeeld van de consequenties van het veranderen van de meetmethode. In de dagboekperiode codeerden we het chocoladekoekje voor 90% als koekje en voor 10% als chocolade. Nu is dat voor 100% de analyse van het chocoladekoekje geworden. Dat moet je weten als je bijvoorbeeld op zoek zou zijn naar gegevens over de chocoladeconsumptie in Nederland. Dit is de beste voedselconsumptiemethode 17

18 Is gewichtsverlies bij ouderen in alle gevallen nadelig? Als het wordt veroorzaakt door een medische reden, blijkt het een goede voorspeller voor sterfte te zijn. Maar afvallen veroorzaakt door sociale redenen, is dat niet, aldus prof.dr. Marjolein Visser over de LASA-studie. De onderliggende reden voor afvallen moet meer specifiek bekeken worden, zodat tijdig maatregelen kunnen worden genomen. LASA-studie draagt bij aan gezond ouder worden We kijken in LASA naar het verouderen van mensen op verschillende domeinen: lichamelijk, sociaal, cognitief en emotioneel. En dan vooral ook naar de oorzaken daarvan, van genen tot religie, dus heel breed, zegt prof. dr. Marjolein Visser, één van de sprekers tijdens het symposium Gezonde voeding, gezond ouder worden. LASA is de afkorting voor Longitudinal Aging Study Amsterdam die met financiële steun van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS) sinds 1991 wordt uitgevoerd door de Vrije Universiteit en VU medisch centrum in Amsterdam. Het is een longitudinale studie die in drie regio s in Nederland wordt uitgevoerd onder jarigen! Elke drie jaar worden deelnemers uit de cohorten weer onderzocht. Visser vertelt dat het voedingsonderzoek zich onder andere richt op overgewicht en ondergewicht, op vitaminedeficiënties en de voedselconsumptie. We willen bijvoorbeeld weten wat ouderen eten, hoe ze hun voeding inschatten wat betreft het voldoen aan de Nederlandse Richtlijnen goede voeding en wat de kosten zijn van hun voeding. De uitkomsten gebruiken we om interventies te ontwikkelen. In 2014 start onderzoek onderdeel van een groot Europees project waarin de voedselconsumptie en het voedingsgedrag uitgebreid zullen worden gemeten. Toenemend aantal obese ouderen De prevalentie van overgewicht onder ouderen is hoog. Van hen is 14% echt obees, en dat zijn dan nog de cijfers van het CBS (Centraal Bureau van de Statistiek) die zijn gebaseerd op het zelfgerapporteerde gewicht. Het percentage dat wij meten in LASA, op basis van gemeten lengte en gewicht, is nog veel hoger. Visser heeft gekeken naar trends in 18 LASA-studie draagt bij aan gezond ouder worden

19 'Aantal mensen met obesitas neemt toe, bij mannen is zelfs sprake van een verdubbeling' Cruciale parameters ondervoeding de tijd. Er is een toenemend aantal mensen met obesitas, bij mannen is er in tien jaar tijd zelfs sprake van een verdubbeling (van 9,5% in 1992 naar 18,7% in ). In diezelfde periode is er een teruggang in lichamelijke activiteit van circa 20%. En hoe ontwikkelen de uitkomsten zich in de nieuwe generatie ouderen die Visser en collega s onderzoeken? Binnenkort kan dat worden uitgezocht met de nieuwe gegevens verzameld in Als je aan te zware ouderen vraagt hoe ze denken over hun gewicht, dan zegt 8-9% van hen dat ze tevreden zijn. De overige deelnemers zijn een beetje tevreden (56,3% van de vrouwen en 64,4% van de mannen), ontevreden (respectievelijk 18,1% en 19,5%) of ze weten het niet. We moeten overgewicht bij ouderen dus serieus nemen, aldus Visser. LASA inventariseert ook de prevalentie van ondervoeding. Hoe kun je ondergewicht op een efficiënte en betrouwbare manier bepalen? Op welke wijze hangen armomtrek en BMI samen met sterfte? Wij zijn op zoek gegaan naar cruciale parameters die met dunheid te maken hebben en kwamen tot de ontdekking dat de armomtrek een bruikbare maat is. Als de meetgegevens uit LASA, de huisartspraktijk en de thuiszorgorganisatie worden vergeleken, blijkt de prevalentie in de laatste categorie het hoogste te zijn. De vraag is of gewichtsverlies in alle gevallen nadelig is. Het kan een sociale reden hebben, zoals verhuizing of de sterfte van de partner, of een medische reden. Die laatste reden blijkt een goede voorspeller van sterfte te zijn, met name bij de jongere ouderen. Ook ouderen die geen idee hebben waarom ze zijn afgevallen, hebben een hoger sterfterisico. Maar ouderen die door sociale redenen afvallen, hebben dat niet. Het maakt dus wel uit hoe en waarom je afvalt. Daar moet meer specifiek naar worden gekeken, zodat tijdig maatregelen kunnen worden genomen. De LASA-studie draagt zo bij aan het gezond ouder worden en de wens van de meeste ouderen om zo lang mogelijk zelfstandig te kunnen blijven. LASA-studie draagt bij aan gezond ouder worden 19

20 Glutenvrije voeding hype of nieuwe epidemie? Oprah Winfrey propageert een glutenvrije voeding, tijdschriftredacties houden hun kolommen vrij voor recepten zonder gluten en de internetfora over het onderwerp worden goed bezocht. Kortom, glutenvrije voeding: een tijdelijke hype of een nieuwe epidemie? Een gesprek met prof.dr. Lisbeth Mathus-Vliegen. De vraag is of de aandacht voor dit onderwerp reëel is, constateert ze. Prof.dr. Lisbeth Mathus-Vliegen (hoogleraar Klinische Voeding, Academische Medisch Centrum Amsterdam) is maag-darm-leverspecialist. Ze vertelt dat over het effect van een glutenvrije voeding op aspecifieke klachten als buikpijn, moeheid en opgeblazen gevoel in de wetenschappelijke literatuur bijna niets is verschenen. Er bestaat wel iets als een overgevoeligheid voor gluten, maar dat is iets heel anders dan coeliakie waaraan iedereen bij dit onderwerp denkt (zie elders op deze pagina). Coeliakie beschadigt de darmen, veroorzaakt deficiënties en gaat gepaard met andere auto-immuunziekten en verhoogt de kans op maligniteiten. Een brood- of tarweallergie is een IgE gemedieerde allergie en hierbij is anafylaxie een levensbedreigende situatie. Maar een glutenintolerantie is - net zoals een lactose-intolerantie - ongevaarlijk. Het is wel vervelend, maar het is geen allergie. Slechts drie serieuze artikelen Mensen die menen een overgevoeligheid/intolerantie voor gluten te hebben, omschrijven klachten die veel gelijkenis vertonen met het prikkelbare darmsyndroom of irritable bowel syndrome (IBS). Er is voor IBS-patiënten doorgaans geen duidelijke behandeling voor klachten als opgeblazen gevoel en diarree. Op zoek naar eventuele alternatieve behandelmogelijkheden is de uitgebreide media-aandacht van invloed. Mathus-Vliegen vertelt dat er op dit moment weinig objectieve criteria zijn op basis waarvan de diagnose glutenintolerantie kan worden gesteld. Ik heb bij de zoektocht in mijn literatuur gericht op coeliakie, tarweallergie en glutenovergevoeligheid - drie serieuze artikelen gevonden. Uit onderzoek bij mensen die geen coeliakie maar wel darmklachten hadden, is een eliminatie-provocatietest gedaan. Tijdens de eliminatiefase mag geen tarwe, rogge, gerst, ei, koemelk, chocolade en tomaat worden gegeten. Na die eliminatieperiode was een derde van de patiënten zonder klachten. De problemen kwamen terug na provocatie met gluten. 20 Glutenvrije voeding hype of nieuwe epidemie?

21 COELIAKIE Coeliakie is een chronische ontstekingsziekte in de dunne darm (genetisch bepaald) die wordt veroorzaakt door een immunologische reactie tegen gluten. Gluten komen voor in tarwe, rogge, gerst en hoewel bediscussieerd in haver. De ontstekingsreactie beschadigt het weefsel in de dunne darm. Er ontstaat vlokatrofie, diarree en malabsorptie. LITERATUUR Pietzak M. Celiac disease, wheat allergy and gluten sensitivity: when gluten free is not a fad. JPEN 2012;36 suppl 1:68S-75S (overzichtsartikel) Biesiekierski JR, Newnham ED, Irving PM et al. Gluten causes gastrointestinal symptoms in subjects without celiac disease: a double-blind randomized placebo-controlled trial. Am J Gastroenterol 2011;106: Dat waren aspecifieke klachten zoals moeheid en een opgeblazen gevoel. Op darmniveau werd niets gevonden. Een andere studie vond in een crossover provocatie design geen enkel effect en ook geen dosis-response relatie met gluten. Er bestaat misschien dus wel iets, concludeert Mathus-Vliegen. Maar we hebben geen beeld van wat het nu precies is. Biesiekierski JR, Peters SL, Newnham ED ET AL. No effects of gluten in patients with self-reported non-celiac gluten sensitivity after dietary reduction of fermentable, poorly absorbed, short-chain carbohydrates. Gastroenterology 2013;146: Carroccio A, Mansueto P, Iacone G et al. Non-celiac wheat sensitivity diagnosed by double-blind placebo-controlled challenge: exploring a new clinical entity. Am J Gastroenterol 2012;107: Andere stoffen Worden de klachten bij mensen die zo n glutenovergevoeligheid hebben nu veroorzaakt door de gluten of zijn het wellicht andere stoffen? Ze vertelt dat in producten die gluten bevatten bijvoorbeeld ook fructanen voorkomen. Fructanen zijn polysachariden van fructosemoleculen, al dan niet met één glucosemolecuul (voorbeelden: inuline, levaan en graminaan). Misschien veroorzaken die stoffen wel de problemen. Dat weet je niet. En er is weinig geld beschikbaar voor dit type onderzoek. Diëtisten kennen deze soort stoffen al in het ontraden van FODMAPs (Fermenteerbare Oligosachariden, Disachariden en Monosachariden en Polyolen) bij het prikkelbare darm syndroom. De vraag is of de aandacht voor dit onderwerp reëel is, constateert ze. En over de adviezen voor de dagelijkse praktijk merkt Lisbeth Mathus-Vliegen op: Intolerantie is een complex onderwerp. Bedenk dat met een voeding waaruit je de gluten verwijdert, mogelijk ook andere stoffen niet meer binnenkomen. Het is dus ingewikkeld. Wil je iemand echt meer duidelijkheid bieden, dan moet je eerst zorgvuldig elimineren en dan weer dubbelblind provoceren. Met hulp van een diëtist, want je moet ook in die fase een evenwichtige voeding gebruiken. Glutenvrije voeding hype of nieuwe epidemie? 21

22 WAGENINGEN UNIVERSITY VIERT JUBILEUM 25 jaar voedingsonderzoek ouderen Preventieve maatregelen moeten niet alleen zijn gericht op ziekte, maar ook op functionaliteit en participatie in de maatschappij, vindt prof.dr. Lisette de Groot (Wageningen University) tijdens de viering van 25 jaar voedingsonderzoek gericht op ouderen. Dat vraagt om multidisciplinaire samenwerking en communicatie. Niet altijd gemakkelijk maar het levert wel veel op. Add life to years rather than years to life, dat was eind jaren tachtig in Wageningen de slogan om aan Wageningen University (afdeling Humane Voeding) de leeropdracht Voeding van de oudere mens van de grond te krijgen. November 2013 is het 25-jarig jubileum in Wageningen gevierd met een symposium dat Gezonde voeding, gezond ouder worden als thema had. Over de voeding van de oudere mens was in 1988 nog weinig bekend, vertelde Wija van Staveren. Ze was de eerste hoogleraar in Europa met een leeropdracht gericht op voeding van ouderen. Voedingsrichtlijnen (zowel de nationale als internationale) richtten zich op de diverse leeftijdscategorieën, maar de 65-plusser maakte daar geen deel van uit. De vraag was richten we ons op ouder worden of op de oudere mens? De keuze is destijds snel be jaar voedingsonderzoek ouderen

23 paald, want in Europa (het Euronut project Nutrition and the elderly) was men sterk geïnteresseerd in de voeding en voedingstoestand van de mens. Onder leiding van Van Staveren werden onder andere observationele studies onder ouderen uitgevoerd, met name gericht op voedingspatronen en leefstijl. Later werden dat ook interventiestudies waarin voedselcomponenten werden bestudeerd. Een aantal sleutelvragen Prof.dr. Lisette de Groot de opvolger van Wija van Staveren richt de aandacht ook op belangrijke eindpunten als gezondheid en overlevingskansen. Er is een aantal sleutelvragen. Zijn we geïnteresseerd in voedingsonderzoek bij ouderen of in het fenomeen van veroudering? Kijken we naar de hele 25 jaar voedingsonderzoek ouderen 23

24 voeding of naar specifieke onderdelen? Wat willen we bereiken vanuit de biologie of de gezondheidszorg? Oud worden is voor een deel genetisch bepaald stelt ze vast. Maar voor het overige zijn omgevings- en leefstijlfactoren van groot belang. Ze beïnvloeden mogelijk via inflammatie (inflammageing) orgaanfuncties, risicoprofielen en uiteindelijk ook de functionaliteit. De Groot noemde enkele gezondheidsproblemen van ouderen in relatie met voeding: osteoporose en vitamine D/calcium; sarcopenie en eiwit; dementie en omega-3-vetzuren; anorexia/ondervoeding veroorzaakt door ouder worden. In Wageningen richten we ons binnen het onderzoeksmodel met name op de voeding die samenhangt met het behouden van de functionaliteit en het afwenden van de afhankelijkheid van zorg. We gaan gebruik maken van ICT-technologieën om voedingspatronen beter in beeld te brengen.' De komende jaren voeren we onderzoek uit op het gebied van cognitieve performance, sarcopenie en ondervoeding. Dat moet leiden tot het initiëren van veranderingen in het brein en in de spier die door andere voeding teweeg wordt gebracht. Ze vertelt dat de kwaliteit van de voeding een verschil van 25% kan maken in mortaliteit. Die kwaliteit van de voeding is ook op hoge leeftijd zeer belangrijk. Een adequate inname van vitamine D, vitamine B12, eiwit en energie speelt een hoofdrol. Met hulp van ICT-technologieën De boodschap van Lisette de Groot: het onderzoek gaat naar een totale geïntegreerde benadering. Er zijn zoveel factoren van belang, zo veel verschillende gebieden die van invloed zijn bij het ouder worden, dat je ze niet uitsluitend geïsoleerd kunt bekijken. Ze noemt als voorbeeld het NuAge-project. Dat is helemaal gericht op subklinische inflammatie die samenhangt met ouder worden. Veel orgaansystemen hebben invloed op chronische ziekten, op ons brein en ons botweefsel. De samenwerking in het grote Europese consortium richt zich onder andere op de cardiovasculaire aspecten, op de epi-genetica en de invloed van voeding op de expressie van genen. Ze benadrukt dat het oude niet allemaal wordt losgelaten. Er blijven knelpunten waaraan we moeten werken. Er is bijvoorbeeld veel aandacht voor de vitamine D-voorziening. Terecht, omdat er een fysiologische verklaring is voor de waargenomen deficiënties. We moeten kiezen voor een geïntegreerde benadering van de voeding. Dat betekent dus aandacht voor voedingspatronen. We gaan gebruik maken van ICT-technologieën om voedingspatronen beter in beeld te kunnen brengen. Maar er blijft zeker ook aandacht voor de interactie tussen nutriënten. Naar verwachting zullen ouderen straks op afstand digitaal kunnen worden gevolgd (met hulp van een digibox ). De Groot: Dat stelt ons in staat om al in een vroeg stadium signalen op te vangen die de gezondheid nadelig beïnvloeden. Ook de ontwikkeling van de e-healthwereld biedt mogelijkheden. Preventieve maatregelen moeten niet alleen zijn gericht op ziekte, maar ook op functionaliteit en participatie in de maatschappij, aldus Lisette de Groot. Dat vraagt om multidisciplinaire samenwerking en communicatie. Niet altijd gemakkelijk maar het levert wel veel op jaar voedingsonderzoek ouderen

25 FEIT OF FABEL? Bijscholingsbijeenkomst over suiker en zoetstoffen Op 1 oktober 2013 organiseerde het vaktijdschrift Voeding Nu - in samenwerking met Beroepsvereniging Gewichtsconsulenten Nederland - een bijscholingsbijeenkomst over het thema Feiten en fabels over suiker en zoetstoffen. Bijscholingsbijeenkomst over suiker en Nieuwsflitsen zoetstoffen 25 Suiker in perspectief, Suiker in december perspectief, 2013 december / januari

26 Gewichtsconsulenten begeleiden mensen met gewichtsproblemen om een gezondere leefstijl te realiseren. Zowel de consulenten als hun cliënten worden regelmatig geconfronteerd met ronduit verwarrende berichtgeving in de media over suiker en zoetstoffen. De publicaties spreken elkaar tegen. Is het een feit of toch een fabel? De bijeenkomst van 1 oktober was bedoeld om de voedingskennis op te frissen en de deelnemers te informeren over de meest recente ontwikkelingen. Prof.dr.ir. Gertjan Schaafsma was, naast Stephan Peters, één van de deskundigen die hen op de hoogte bracht van de huidige stand van zaken. Hij was ook betrokken bij de beantwoording van vijftien feiten en fabels (zie elders op deze pagina). Het is voor Schaafsma een duidelijke zaak: als de balans tussen voeding en bewegen goed is (iemand eet gezond en heeft een actieve leefstijl) dan is er geen reden om suiker in de ban te doen. Dr. Stephan Peters (Voedingscentrum) Prof.dr.ir. Gertjan Schaafsma (Schaafsma Advisory Services, Scherpenzeel) Koolhydraatarm dieet FEIT OF FABEL? SUIKER EN OVERGEWICHT Suiker is geen specifieke dikmaker. Mensen met overgewicht moeten proberen de inname van calorieën te verminderen door minder producten met een hoge energiedichtheid te kiezen en de consumptie van dranken met suikers te beperken. Het advies is om voorzichtig te zijn in het gebruik van vloeibare koolhydraten. Niet vanwege de koolhydraten, maar omdat ze minder lijken te verzadigen en kunnen daardoor gemakkelijker leiden tot inname van te veel calorieën. Televisie, radio, kranten, van tijd tot tijd melden ze dat een koolhydraatarm dieet dé oplossing is voor gewichtsproblemen. Een feit of toch een fabel? Schaafsma: Alle verteerbare koolhydraten dragen bij aan de glucosebehoefte van het lichaam. Voor zowel kinderen als volwassenen geldt dat tenminste 130 g glucose per dag nodig is voor de hersenen (EFSA, 2010). Er is g glucose per dag nodig om ketose (verhoogde concentratie ketonen in het bloed door vetverbranding bij een tekort aan koolhydraten) te voorkomen. Bij een extreem koolhydraatarm dieet komt onder andere de nutriëntenvoorziening in gevaar, is er een vezeltekort, verlies van spiermassa, verhoogd LDL-gehalte en gewichtsverlies door dehydratie. Dat zijn ongewenste veranderingen. En zei Schaafsma: Er is geen evidentie dat op lange termijn een koolhydraatbeperkt dieet effectiever is 26 Bijscholingsbijeenkomst over suiker en zoetstoffen

27 Feiten en fabels over suiker en zoetstoffen dan een vetbeperkt dieet. Hij besteedde ook aandacht aan de negatieve berichtgeving over het effect van fructose op onze gezondheid. Fructose komt onder andere voor in vruchten, honing en kristalsuiker. Het is duidelijk dat een hoge inname van fructose het triglyceridengehalte in het bloed kan verhogen en zo de kans op het ontstaan van hart- en vaatziekten vergroot. Die ongewenste effecten op het bloedlipidenprofiel kunnen zich voordoen bij een fructose-inname die hoger is dan 12 energieprocent. Er is geen bewijs dat onze huidige fructose-inname van gram per dag invloed heeft op dat profiel, aldus Schaafsma. Een dergelijke consumptie van fructose is niet nadelig voor de gezondheid. Zoetstoffen Uit Europees consumentenonderzoek naar het gebruik van zoetstoffen in frisdrank blijkt dat 20% van de Nederlanders geen twijfel heeft over de veiligheid van zoetstoffen, 70% weet het niet zeker en gebruikt ze wel, 10% van hen is niet overtuigd van de veiligheid en gaat ze uit de weg. Zoetstoffen die in voedingsmiddelen worden gebruikt, zijn uitvoerig getest op hun veiligheid. Er is een ADI (Aanvaardbare Dagelijkse Inname) vastgesteld die zo blijkt uit de concumptiecijfers vrijwel nooit wordt overschreden. Bij de berekeningen van de ADI gaan de onderzoekers uit van de hoeveelheid van een stof die per kg lichaamsgewicht door de mens, levenslang en elke dag, kan worden ingenomen zonder dat er gezondheidsproblemen ontstaan. De overheid houdt bij of de consumptie van zoetstoffen werkelijk onder de vastgestelde ADI blijft en neemt indien nodig maatregelen als overschrijding dreigt. FEIT OF FABEL? VAN ZOETSTOFFEN RAAKT JE SUIKER- BEHOEFTE UIT BALANS EN KRIJG JE NOG MEER TREK IN ZOETIGHEID Er is geen bewijs voor een mechanisme dat zoetstoffen de suikerbehoefte zouden veranderen, of de glucosebalans in het lichaam verstoren. De suikerbehoefte is vooral een aangelegenheid van de zintuigen. In hoeverre gebruik van zoetstoffen invloed heeft op ons eetgedrag, en op de inname van energie op langere termijn, is nog onvoldoende onderzocht. Dat zoetstoffen verantwoordelijk zouden zijn voor een verstoorde suikerbehoefte, is dus een fabel. VEEL MEER FEITEN EN FABELS Raadpleeg Feiten en fabels over suiker en zoetstoffen onder meer informatie boeken en brochures voor de uitgebreide toelichting van de vijftien feiten en fabels op SUIKER KAN VERSLAVEND WERKEN Fysiologisch gezien bestaat suikerverslaving niet, maar houden van zoete producten wel. Dat is gewoontegedrag dat is aangeleerd door conditionering van prikkels die met 'houden van zoet' hebben te maken, niet met suiker. Dat suiker verslavend zou zijn, is dus een fabel. Bijscholingsbijeenkomst over suiker en zoetstoffen 27

28 Impulsen en onbewust eetgedrag Leiden impulsen tot onbewust eetgedrag? Kunnen ze worden gemeten? En zo ja, zijn ze dan ook te remmen? Dr. Harm Veling (Radboud Universiteit) doet daar onderzoek naar en ontwikkelde met collega s een app. Wij richten ons op de automatische component van eetgedrag, maar het staat nog in de kinderschoenen. Ik houd me bezig met onderzoek dat zich richt op de vraag in hoeverre het zien van hoogcalorische en laagcalorische producten leidt tot een impuls om eten op te pakken en op te eten. Aan het woord is dr. Harm Veling, universitair docent Radboud Universiteit, afdeling Sociale en Cultuur Psychologie. Als dat gedrag wordt gestart door motorprogramma s, helpt het dan om dat motorprogramma te veranderen? Bijvoorbeeld bij het veranderen van de keuze en de hoeveelheid die iemand eet? Een motorprogramma reageert op een prikkel die als het ware in de mens zit ingebakken. Je let even niet op en zonder dat je het door hebt, is een schaal of zak leeg. Het zijn wel vaak mensen die gevoelig zijn voor impulsen of chronisch lijnen. Veling noemt als voorbeeld het verhaal dat Frans Bauer onlangs in een televisieprogramma vertelde. Bauer heeft het druk, niet veel tijd om te eten, haalt een zak mini-candybars bij het tankstation en eet die zak al autorijdend leeg. Maar hij is zich niet bewust van het feit dat hij die zak leeg eet. Terwijl het nogal wat vergt om de verpakking van elke mini-candybar los te maken en de volgende te pakken. Het is een voorbeeld dat mensen soms heel onbewust eten. Simpele taak Veling heeft vier à vijf jaar onderzoek gedaan om te kijken of impulsen die leiden tot onbewust eetgedrag, kunnen worden gemeten. En zo ja, zijn ze ook te remmen? Hij vertelt dat er een simpele taak is ontwikkeld die vervolgens in een laboratoriumsetting is uitgevoerd. Doordat je een stopsignaal herhaaldelijk koppelt aan plaatjes van hoogcalorische producten zou de impuls voor het eten van deze hoogcalorische producten, bijvoorbeeld dropjes, af kunnen nemen. Wij hebben in ons onderzoek 28 Impulsen en onbewust eetgedrag

29 inderdaad gevonden dat iemand die chronisch lijnt, daar baat bij heeft. De chronische lijners gebruikten in het onderzoek minder van voedsel dat consequent werd gekoppeld aan een no go-signaal. Veling en collega s willen deze uitkomsten inzetten in de strijd tegen overgewicht. We zijn dus op zoek gegaan naar een leuke taak die je buiten de labsituatie kunt gebruiken. Dat moet een simpele taak zijn die iedereen kan doen en niet veel technische knowhow vraagt. Er is een eerste studie uitgevoerd antwoordt hij: Dat is wel een veel kleiner plaatje natuurlijk. En we hebben er nog niet uitgebreid onderzoek naar gedaan. Voor we de app breder gaan aanbieden, moeten we wel weten of het werkt. Er wordt een nieuwe website gemaakt waarbij mensen de keuze hebben of ze de stop taak via smartphone, ipad of de website uitvoeren. Veling heeft subsidie aangevraagd voor onderzoek om vast te stellen of de keuze van het medium van invloed is op de effectiviteit van het veranderen van het gedrag. via internet met plaatjes op het beeldscherm. En werkt zoiets ook als je de taak via smartphone kunt uitvoeren? We hebben naar aanleiding van de internetstudie een app ontwikkeld. Op de vraag of het gebruik van die app (zie kadertekst) effectief is, Er zijn in ieder geval wel duidelijke aanwijzingen dat het beïnvloeden van het gedrag via een beeldscherm werkt. Automatische gedragscomponent AppEdieet De app die Veling en collega s hebben gemaakt, laat foto s met een blauwe rand zien van voorwerpen (niet eten) waarop de gebruiker moet drukken. Er zijn ook foto s met een grijze rand van eten (vooral snacks en energiedranken) waarop de gebruiker niét moet drukken. Elke foto is ongeveer 1 seconde in beeld. Wie te laat of op een foto met een grijze rand (eten) drukt, ziet een groot rood kruis verschijnen. Een hoogcalorisch product wordt gekoppeld aan niet drukken. Daardoor zou de impuls om bij het zien van lekker voedsel te gaan eten geringer worden. Minder impulsief reageren zou via die route kunnen leiden tot minder ongezonde keuzes. Harm Veling brengt onder de aandacht dat de overheid steeds minder adviezen aan de bevolking geeft. Het aantal massamediale campagnes is bijvoorbeeld geringer geworden. Maar wat moet de consument dan doen? Welke instrumenten zouden ze moeten gebruiken? Er verschijnen wel met de regelmaat van de klok nieuwe diëten die zouden helpen om af te vallen, maar dat vraagt ook om verandering van de automatische gedragscomponent. Wij richten ons op die automatische component, maar het staat nog in de kinderschoenen. Werkt onze benadering bij mensen met overgewicht? Maakt het nog uit of iemand een BMI van heeft of 35? We hebben de komende jaren nodig om antwoord te vinden op de vraag voor wie deze aanpak nuttig is en voor wie niet. Impulsen en onbewust eetgedrag 29