Begrippenlijst Geschiedenis Hoofdstuk 1 t/m 8

Transcriptie

1 Begrippenlijst Geschiedenis Hoofdstuk 1 t/m 8 Begrippenlijst door R woorden 29 juni ,2 8 keer beoordeeld Vak Methode Geschiedenis Werkplaats Kernbegrippen H1 Agrarisch = heeft te maken met landbouw Cultuur = het denken en doen van een groep/ samenleving Landbouwrevolutie = ingrijpende verandering waarbij mensen overgaan van een samenleving van jager-verzamelaar naar een landbouwsamenleving Landbouwsamenleving = maatschappij met landbouw als belangrijkste middel van bestaan Landbouwstedelijke samenleving = maatschappij waarin een klein deel van de bevolking in steden met handel en nijverheid woont Samenleving van jagers-verzamelaars = maatschappij van nomaden die leven van wat ze vinden en vangen in de natuur Stad = van het platteland afgescheiden plaats waar relatief veel mensen geconcentreerd wonen H1 Archeologie = wetenschap die het verleden bestudeert aan de hand van ongeschreven bronnen beschaving = zie cultuur mythe = verhaal waarin goden of andere bovennatuurlijke verschijnselen een hoofdrol spelen nomade = iemand zonder vaste woonplaats nijverheid = het maken en bewerken van goederen polytheïsme = godsdienst met meerdere goden prehistorie = eerste periode in de geschiedenis die duurde tot de uitvinding van het schrift omstreeks 3000 v.c. sedentaire leefwijze = leven op een vaste woonplaats tijd van boeren en jagers = zie Prehistorie Kernbegrippen H2 Pagina 1 van 11

2 Burger = inwoner van een stad of staat met alle rechten die daar aan verbonden zijn Christendom = monotheïstische godsdienst van de christenen Grieks- Romeinse cultuur = de door de grieken en Romeinen beïnvloede cultuur in het Romeinse rijk Imperium = groot rijk Jodendom= monotheistische godsdienst van de joden Klassiek = voortreffelijk, iets wat tot voorbeeld dient zoals de grieks-romeinse cultuur Monotheïsme = godsdienst met maar een god Politiek = wat met het bestuur van een gebied te maken heeft Stadstaat = staat die bestaat uit een stad met het omliggende platteland Vormentaal = stijl, wat vormen uitdrukt bijv. klassieke cultuur Wetenschap = (1) kennis, (2) systematisch en rationeel onderzoek Aristocratie = staat geleid door een groep aanzienlijke Barbaar = onbeschaafde vreemdeling Bijbel = het heilige boek van de christenen Burgeroorlog = binnenlandse oorlog Democratie = bestuur waar het volk beslist Diaspora = verspreiding van joden Dictator = alleenheerser Expansie = groei, uitbreiding Filosoof = wijsgeer, denker met rationeel wetenschappelijke manier van denken Keizerrijk = monarchie met een keizer aan het hoofd Kerk = christelijks gebedshuis of organisatie van christenen Martelaar = iemand die sterft voor zijn geloof Monarchie = staat met een vorst aan het hoofd Oligarchie = staat geleid door een kleine groep Orthodox = strikt volgens de officiële leer Oudheid = tijd van de Grieken en Romeinen Pax romana = de romeinse vrede, periode van orde en rust in het rijk Pagina 2 van 11

3 Rationeel = Redelijk, met behulp van verstand Republiek = staat zonder vorst aan het hoofd Romanisering = onder invloed van de Grieks-Romeinse cultuur brengen Senaat = wetgevende vergadering van het romeinse rijk Staatsgodsdienst = godsdienst waarvan het staatshoofd en dienaren van de staat aanhanger van moeten zijn Tenach = heilige boek van de joden Tijd van Grieken en romeinen = Oudheid Tiran = alleenheerser die met geweld de macht heeft gegrepen Tirannie = bestuur van een tiran, wrede onderdrukking Volksverhuizing = migratie van het volk, in het romeinse rijk de invasie van de germanen Wereldrijk = rijk in meerdere continenten Zuil = ronde paal die een dak ondersteunt Kern begrippen H3 Autarkie = zelfvoorzienende gemeenschap, zonder handel met de buitenwereld Feodalisme = bestuursysteem waarbij koningen en andere hoge leenheren grond en ambten in leen geven aan vazallen Hofstelsel = landbouwstelsel waarbij horige boeren op een autarkisch domein gebonden zijn aan een heer of klooster Horigheid = toestand waarbij halfvrije boeren hun land niet mogen verlaten Islam = monotheistische godsdienst van moslims Abt = hoofd van een klooster Adel = bevoorrechte groep in de samenleving Ambt = openbare functie Bisdom = gebied waarover een bisschop het kerkelijk bestuur heeft Bisschop = hoogste christelijke geestelijke in een kerkelijk gebied Domein = landgoed, stuk land van een heer Dopen = ritueel waarbij mensen door onderdopeling met water toetreden tot het christendom Dynastie = vorstenhuis Emir = islamitische vorst Geestelijke = iemand die in dienst is van de kerk en godsdienstige handelingen verricht Pagina 3 van 11

4 Graaf = machthebber over een gebied in een middeleeuws rijk Graafschap = gebied onder leiding van een graaf Heiden = iemand die volgens de christenen/moslims niet de juiste godsdienst aanhangt Heilige = gestorvene die volgens de kerk aanbeden en vereerd mag worden Herendienst = werk dat gratis gedaan moet worden voor een heer Hertog = machthebber over een groot en belangrijk gebied in het middeleeuws rijk Hertogdom = gebied dat onder leiding staat van een hertog Hoeve = boerderij met land Jihad = inspanning voor verbreiding van de islam, vaak opgevat als heilige oorlog Kalief = hoogste geestelijke en politieke leider in de islamitische wereld Kerstenen = bekeren tot het christelijke geloof Klooster = gebouw waar monniken of nonnen samenwonen Koran = heilige boek van de islam Leenheer = vorst of andere hoge edelman die grond of ambten uitleent aan een vazal Leenman = vazal Leenstelsel = feodalisme Middeleeuwen = derde periode Missionaris = geestelijke die eropuit is gezonden om heidenen te bekeren tot het christendom Monnik = man die afgezonderd van de wereld leeft om zijn leven aan god te wijden Moor = moslim uit of in Afrika Moskee = islamitisch gebedshuis Moslim = aanhanger van de islam Non = vrouw die afgezonderd van de wereld leeft om haar leven aan god te wijden Paus = bisschop van Rome en leider van de rooms-katholieke kerk Profeet = iemand die een openbaring heeft gehad van god en dat door moet geven aan mensen Reconquista = christelijke herovering van spanje en portugal op het islam Relikwie = overblijfsel van een heilige dat in de rooms-katholieke kerk vereerd wordt Rentmeester = iemand die voor een ander een landgoed beheerst Ridder = strijder te paard Pagina 4 van 11

5 Ridderschap = adellijke vereniging van ridders Rooms-katholieke kerk = kerk onder leiding van de paus Schisma = scheuring Sjiiet = lid van de minderheidsgroep binnen de islam die alleen ali en zijn nakomelingen erkennen als opvolgers van Mohammed Soenniet = lid van de grootste geloofsrichting binnen de islam Sultan = islamitische vorst Tweezwaardenleer = het idee dat de geestelijke macht en de wereldlijke macht elk hun eigen macht hebben over hun eigen gebied Tijd van monniken en ridders = vroege middeleeuwen Vazal = edelman die trouw heeft gezworen aan een vorst of andere hogere edelman Wereldlijk = alles wat buiten de godsdienst valt Kernbegrippen H4 Ambacht = beroep waarbij met geschoold handwerk een product wordt gemaakt of bewerkt Centralisatie = ontwikkeling waarbij een land steeds meer vanuit een hoofdstad wordt bestuurt Expansie = uitbreiding Handel = het kopen en verkomen van producten en diensten Kruistocht = gewapende tocht om Jeruzalem voor het christendom te veroveren Primaat = oppergezag Staatsvorming = vorming van een overheid met ambtenaren en een door de overheid betaalt leger Baljuw = door een edelman aangestelde rechter en bestuurder in een stad of op het platteland Ban = kerkelijke straf waarbij iemand uit de kerk wordt gezet Drieslagstelsel = akkerbouw waarbij telken een derde deel van het land braak ligt, een derde deel bezaait met zomergraan en een derde deel met wintergraan Geestelijkheid = alle geestelijken van een kerk Gilde = stedelijke organisatie van zelfstandig beoefenaren van een bepaald ambacht Giro = betalingsysteem waarbij geld van de ene op het ander bankrekening wordt overgemaakt Hanze = organisatie van verschillende handelssteden die bij elkaar handelskantoren hebben en gezamenlijk optraden om hun belangen te behartigen Pagina 5 van 11

6 Heks = man of vrouw die volgens de kerk samenwerkt met de duivel Huursoldaat = iemand die zich verhuurt als soldaat vaak in dienst van een buitenlands leger Inquisitie = kerkelijke rechtbank die onderzoek deed naar ketters en heksen en veroordeeld Investituur = plechtige overhandiging van de tekenen van gezag Ketter = gelovige die de leer van de kerk verwerpt Leek = (1) iemand die niet tot de geestelijk hoort, (2) iemand die geen deskundige is Markt = plaats waar producten en diensten worden verhandeld Parlement = volksvertegenwoordiging Pelgrim = gelovige die reist naar een heilige plaats Privileges = speciale rechten van een groep mensen Schepen = een lid van het bestuur en de rechtbank in een middeleeuwse stad Schutterij = gewapende burgerwacht die zorgde voor de veiligheid van de stad Specerij = plantaardige geur en kleurstof Stadsrechten = privileges van een stad Stand = groep met privileges Staten-generaal = volksvertegenwoordiging Tijd van steden en staten = het vierde tijdvak Tol = belasting voor het gebruiken van een weg, rivier of brug Wisselbrief = brief waarmee handelaren geld konden opnemen bij een bank Kernbegrippen H5 Erfgoed = wat is geërfd van eerdere generaties Hervorming = beweging in de 16 de eeuw die de rooms-katholieke kerk wilde veranderen, waarbij een splitsing ontstond in de kerk Mensbeeld = het idee dat mensen hebben van de mens Nederlandse opstand = opstand van Nederland tegen koning Filips II die leidde tot de vestiging van een onafhankelijke staat Protestantisme = geloofsleer van kerkgemeenschappen die zich losmaakten van de rooms-katholieke kerk in de 16 de eeuw Reformatie = beweging in de 16 de eeuw die de rooms-katholieke kerk wilde veranderen, waarbij een splitsing ontstond in de kerk Pagina 6 van 11

7 Renaissance = vernieuwing van de europese cultuur van de 15 de eeuw met een herboren belangstelling voor de Grieks-Romeinse cultuur Wereldbeeld = het idee dat mensen hadden van de wereld Bestand = wapenstilstand, onderbreking van een oorlog Calvinisme = protestantse leer gebaseerd op de denkbeelden van johannes calvijn Celibaat = het verplicht ongetrouwd blijven van katholieke geestelijken Godsdienstvrijheid = het recht om een eigen godsdienst uit te oefenen Hugenoten = franse calvinisten Humanisme = stroming van geleerden die de klassieke cultuur bestudeerde, levensbeschouwing die de nadruk legt op de menselijke waardigheid en vrijheid Landsheer = vorst met soevereiniteit over meerdere Nederlandse gewesten Landvoogd = bestuurder die namens een vorst regeert Plakkaat van Verlatinghe = Nederlandse onafhankelijkheidsverklaring uit 1581 Republiek = afkorting van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden Stadhouder = plaatsvervanger van de landsheer in een gewest; in de Republiek de hoogste functionaris in dienst van de gewesten onder meer als opperbevelhebber Staten = gewestelijk bestuur dat bestond uit de vertegenwoordigers van de standen Tachtigjarige oorlog = de Nederlandse opstand tegen spanje Tijd van ontdekkers en hervormers = vijfde tijdvak ( ) Unie van Utrecht = militair en politiek verbond van de noordelijke gewesten Vroegmoderne tijd = vierde historische periode ( ) Kernbegrippen H6 Absolutisme = regeringssysteem waarbij de macht van de vorst niet wordt beperkt door een grondwet of rechten van anderen Gouden eeuw = economisch en culturele bloeiperiode van Nederland in de 17 de eeuw Handelskapitalisme = economisch systeem waarbij koopman ondernemers zich met handel en nijverheid bezighielden en een deel van de winst in hun onderneming investeerden Kapitalisme = economisch systeem waarbij de productie middelen privébezit zijn en personen geld in een onderneming investeren met het doel om winst te maken Wereldeconomie = economisch systeem met wereldwijde handels contacten Pagina 7 van 11

8 Wetenschappelijke revolutie = doorbraak van een wetenschappelijke manier van denken in de 17 de eeuw Constitutionele monarchie = koninkrijk met een grondwet Factorij = handelsnederzetting Gereformeerd = calvinistisch Gewetensvrijheid = het recht om een eigen overtuiging of geloof te hebben Godsdienstvrijheid = het recht om je eigen godsdienst uit te oefenen Gouverneur-generaal = hoogste bestuurder van de VOC Kaapvaart = piraterij met toestemming van een overheid Mercantilisme = economisch systeem waarbij de overheid ingrijpt in de nationale economie door productie en export te bevorderen en import te beperken Multinational = onderneming met vestigingen in het buitenland Pauper = zeer arm persoon Plantage = tropisch landbouw bedrijf Regent = bestuurder Stapelmarkt = plaats waar goederen in pakhuizen worden opgeslagen om zo de prijzen te beïnvloeden Tijd van regenten en vorsten = zesde tijdvak ( ) Volkenrecht = regels voor het gedrag van staten Kernbegrippen H7 Abolitionisme = beweging voor de afschaffing van slavenhandel en slavernij Ancien regime = de oude orde in samenlevingen, voorafgaand aan democratische revoluties Democratische revoluties = ingrijpende politieke verandering, waarbij een democratische grondwet wordt ingevoerd Grondrechten = basisrechten voor alle burgers, vastgelegd in een grondwet Grondwet = wat waarin staat hoe een land geregeerd wordt en wat de rechten en plichten van de burgers zijn Plantages = grote landbouwbedrijven in de tropen Rationalisme = toepassing van de redelijkheid, gebruik van gezond verstand Sociale verhoudingen = de verhouding en omgang tussen sociale groepen in een samenleving, meestal met aandacht voor sociale verschillen Staatsburger = iemand die burgerrechten in een staat heeft Trans-Atlantische slavenhandel = handel tussen zwarte Afrikaanse slaven die van Afrika naar Amerika werden Pagina 8 van 11

9 gebracht Verlicht absolutisme = systeem waarbij een vorst de absolute macht heeft en verlicht hervormingen van bovenaf invoert Verlicht denken = volgens de ideeën van de verlichting Verlichting = beweging die meende dat met de rede alles kan worden verklaard en dat een op de rede gebaseerde samenleving opgebouwd moest worden Amerikaanse revolutie = opstand van de 13 kolonies in Noord-Amerika tegen Groot-Brittannië, waarbij de Verenigde staten van Amerika ontstonden Atheïst = iemand die aanneemt dat er geen god is Bataafse revolutie = democratische revolutie in Nederland die leidde tot het ontstaan van de Democratisch Bataafs Republiek Deïst = iemand die aanneemt dat god de wereld wel heeft geschapen, maar zich er nu niet meer me bemoeit Driemachtenleer = theorie van Montesquieu over een staatsvoor met drie gescheiden machten, de wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht Eenheidsstaat = staat met centraal gezag waaraan lagere organen ondergeschikt zijn Franse revolutie = democratische revolutie in Frankrijk Mensenrechten = rechten waarop ieder mens aanspraak kan doen Moederland = land met koloniale bezittingen Radicaal = grondig, ingrijpend, volledig, extreem Rechtsstaat = staat waarin de rechten en plichten van burgers en overheid zijn vastgelegd in wetten Soevereiniteit = opperste macht Tijd van pruiken en revoluties = zevende tijdvak Volkssoevereiniteit = het hoogste gezag berust bok jet volk, dat de staatsmacht toevertrouwt aan een gekozen regering Westerse wereld = landen en gebieden met een oorspronkelijke uit West-Europa afkomstige cultuur, zoals de VS, Australië en Nieuw-Zeeland Kernbegrippen H8 Confessionalisme = politiek maatschappelijke stroming die uitgaat van het geloof Democratisering = groei van invloed van het volk in de politiek en samenleving Emancipatie bewegingen = beweging die streeft naar gelijkberechtiging van achtergestelde groepen Pagina 9 van 11

10 Feminisme = politiek maatschappelijke stroming die streeft naar emancipatie van vrouwen Industriële revolutie = omwenteling in productie methoden, waarbij handarbeid vervangen wordt door machines Liberalisme = politiek maatschappelijke stroming die de vrijheid van het individu centraal stelt Modern imperialisme = europese expansie vanaf 1870, waarbij europese mogendheden hun koloniale bezit uitbreiden en hun grondgebieden grondiger exploiteren Nationalisme = voorliefde voor je land, politiek maatschappelijke stroming die streeft naar vorming van een natiestaat Politieke stroming = beweging die wilt deelnemen aan het staatsbestuur met bepaalde opvattingen over de inrichting van de staat en maatschappij Sociale kwestie = vraagstuk van de armoede en de slecht leef- en woonomstandigheden van de arbeiders in de 19 de eeuw Socialisme = politiek maatschappelijke stroming en emancipatiebeweging van de arbeiders die streeft naar vermindering van verschillen in macht en inkomen Agrarische revolutie = verbetering van de landbouwmethodes van de 18 de eeuw Algemeen kiesrecht = kiesrecht voor alle meerderjarige mannen en vrouwen Budgetrecht = recht van het parlement om uitgaven van de regering goed of af te keuren Burgerij = in de 19 de eeuw alle groepen tussen de adel en de arbeiders Cencuskiesrecht = kiesrecht dat afhankelijk is van het bedrag dat betaald wordt aan belasting Conservatisme = politiek maatschappelijke stroming die de historische gegroeide verschillen in macht en invloed wil behouden Districten stelsel = kiesstelsel waarbij een land is verdeeld in districten die hun eigen kandidaten kiezen voor het parlement Economisch liberalisme = politiek waarbij de vrije markt alle ruimte krijgt Fabriek = bedrijfsgebouw met machines Guerrillaoorlog = oorlog waarbij een militair zwakkere tegenstander zich verschuilt onder de bevolking en de sterke vijand met kleine aanvallen probeert te verzwakken Industrialisatie = toename en uitbreiding van fabrieken tijden de industriële revolutie Industrie sector = het deel van de economie dat bestaat uit industrie en mijnbouw Inheems = uit het land zelf Invloedssfeer = gebied dat door een buitenlandse mogendheid wordt overheerst Pagina 10 van 11

11 Kanselier = duitse regeringsleider Mechanisatie = vervanging van handarbeid door machines Minister-president = regeringsleider Moderne tijd = vijfde periode (1800-heden) Mogendheid = machtig land Nachtwakersstaat = staat met een overheid die alleen zorgt voor orde en veiligheid Natiestaat = staat voor een volk Parlementair stelstel = politiek systeem waarin de volksvertegenwoordiging de hoogst macht heeft Parlementaire democratie = politiek systeem waarbij de regering verantwoording schuldig is aan een met algemeen kiesrecht gekozen parlement Sociaaldemocratie = gematigde vleugel van het socialisme die de parlementaire democratie aanvaardt en het kapitalisme wil beperken Technologische vooruitgang = verbetering van technieken Tijd van burgers en stoommachines = achtste tijdvak ( ) Transport revolutie = ingrijpende verbetering van vervoersmiddelen Vakbond = vereniging van werknemers uit hetzelfde vak die met werkgevers afspraken maakt over lonen en andere arbeidsvoorwaarden Pagina 11 van 11