Eline Baes. Promotor: Prof. dr. Herbert Roeyers Begeleiding: Eva Bruyneel. Studentennummer:

Transcriptie

1 DE INVLOED VAN MOEDER-KIND INTERACTIE EN GEDEELDE AANDACHT OP TAALONTWIKKELING BIJ JONGERE BROERS EN ZUSSEN VAN KINDEREN MET EEN AUTISMESPECTRUMSTOORNIS Eline Baes Studentennummer: Promotor: Prof. dr. Herbert Roeyers Begeleiding: Eva Bruyneel Masterproef II voorgelegd voor het behalen van de graad Master of Science in de Psychologie in de richting Klinische Psychologie Academiejaar:

2 Ondergetekende, Eline Baes, geeft toelating tot het raadplegen van de Masterproef door derden.

3 Voorwoord Deze masterproef is het eindproduct van een uitgewerkt onderzoeksproject, en mijn interesse in wetenschappelijk onderzoek en statistische data-analyse alleen maar heeft versterkt. Graag wil ik van de gelegenheid gebruik maken om enkele personen hartelijk te bedanken. Vooreerst een bijzondere dank aan mijn begeleidster Mevr. Eva Bruyneel. Dank je dat ik steeds terecht kon voor het nalezen van mijn thesis, de constructieve feedback en vooral voor de goeie moed en het vertrouwen die je me gaf om door te zetten. Mijn promotor Prof. Dr. Herbert Roeyers wil ik hartelijk danken voor de kans die ik gekregen heb om me te verdiepen in autismespectrumstoornis en de bijhorende interpersoonlijke factoren, alsook voor het nalezen en de feedback op mijn thesis. Mijn vriend Kenny en mijn broer Robrecht voor het doornemen van mijn thesis en voor de betrokkenheid in mijn leerproces: heel erg bedankt. Veel dank aan mijn beste vriendin Evelyne waar ik zowel in goede als slechte dagen op kan rekenen, alsook voor de momenten van vermakelijkheden om even stoom af te blazen. Mijn ouders alsook mijn broer Hendrik wil ik ten slotte bedanken voor de onvoorwaardelijke steun en het vertrouwen in mijn kunnen.

4 Abstract Inleiding. Broers en zussen van kinderen met een autismespectrumstoornis (ASS; hoog-risico kinderen) hebben een verhoogd risico op ASS, het bredere autistische fenotype (BAP) en andere beperkingen in de ontwikkeling. Dit prospectief longitudinaal onderzoek focust op gedeelde aandacht, moeder-kind interactie en taal bij hoog-risico kinderen en jongere broers en zussen van kinderen met een typische ontwikkeling (laag-risico kinderen). Taal, gedeelde aandacht en moeder-kind interactie worden tussen deze groepen vergeleken. Vervolgens worden verbanden nagegaan tussen gedeelde aandacht, moeder-kind interactie en taal. Methode. Deelnemers bestaan uit 30 laag-risico kinderen en hun moeders en 30 hoog-risico kinderen en hun moeders. Het taalniveau wordt onderzocht met de MSEL en de N-CDI (14 en 24 maanden), gedeelde aandacht met de ESCS (10 maanden) en moeder-kind interacties met de CIB. Resultaten. Op 10 maanden hebben hoog-risico kinderen een lager niveau in geïnitieerde gedeelde aandacht (IJA) + gedragsmatige verzoeken (IBR) dan laag-risico kinderen. Er worden ook verschillen op taalniveau gevonden. Hoog-risico kinderen hebben op 14 maanden een lager taalbegrip. Daarnaast heeft de voornoemde groep op 24 maanden een lager niveau van taalproductie, woordbegrip- en productie. Bijkomend zijn moeders van hoog-risico kinderen op 24 maanden minder responsief-sensitief alsook is er minder dyadische wederkerigheid. Daarnaast zijn er correlaties tussen gedeelde aandacht en taal op 14 en 24 maanden bij lage en hoge risico kinderen. Er werden geen correlaties gevonden tussen moeder-kind interactie en taal en tussen moeder-kind interactie en gedeelde aandacht. Discussie. Verklaringen, beperkingen en sterktes van deze studie en suggesties voor toekomstig onderzoek en klinische implicaties worden aangereikt.

5 Inhoudsopgave Inleiding... 1 Autismespectrumstoornis (ASS)... 1 Algemeen... 1 Prevalentie... 2 Oorzaken... 3 Het multifactorieel model... 3 Genetica... 3 Omgevingsfactoren... 4 Neurobiologie... 4 Prospectief Onderzoek bij Jongere Broers en zussen van Kinderen met ASS... 5 Belang van prospectief onderzoek bij hoog risico kinderen... 5 Taalontwikkeling en Gedeelde Aandacht... 6 Taal bij kinderen met een typische ontwikkeling... 6 Taal en gedeelde aandacht bij kinderen met een typische ontwikkeling... 7 Taal bij kinderen met ASS... 8 Taal en gedeelde aandacht bij kinderen met ASS... 9 Taal bij hoog-risico kinderen Taal en gedeelde aandacht bij hoog-risico kinderen Moeder-Kind Interactie Moeder-kind interactie bij kinderen met een typische ontwikkeling Moeder-kind interactie bij kinderen met ASS Moeder-kind interactie bij hoog-risico kinderen Moeder-kind interactie, Taal en Gedeelde Aandacht bij Kinderen met ASS Moeder-kind interactie, Taal en Gedeelde Aandacht bij Hoog-risico Kinderen Onderzoeksvragen en Hypothesen Gedeelde aandacht Taalniveau Moeder-kind interactie... 17

6 Methodiek Deelnemers Procedure Meetinstrumenten Taal MSEL N-CDI Gedeelde aandacht Moeder-kind interactie Preliminaire analyse Resultaten Onderzoeksvraag Onderzoeksvraag Verschillen in taalontwikkeling Verschillen in moeder-kind interactie Onderzoeksvraag Gedeelde aandacht 10 maanden en taal 14 maanden Gedeelde aandacht 10 maanden en taal 24 maanden Onderzoeksvraag Onderzoeksvraag Discussie Bevindingen Taal Gedeelde aandacht Koppeling taal en gedeelde aandacht Moeder-kind interactie Koppeling moeder-kind interactie en taal Koppeling moeder-kind interactie en gedeelde aandacht Beperkingen en Sterktes in het Onderzoek Toekomstig Onderzoek Klinische Implicaties Referenties... 44

7 Autismespectrumstoornis (ASS) Algemeen De Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, Fifth Edition (DSM-5, American Psychiatric Association (APA), 2014) definieert autismespectrumstoornis (ASS) als een neurobiologische ontwikkelingsstoornis met persisterende beperkingen op twee grote domeinen van symptomen, namelijk 'sociale communicatie en sociale interactie' en 'beperkte repetitieve gedragspatronen, interesses of activiteiten'. Enkele voorbeelden van symptomen in de sociale communicatie en interactie zijn een slecht geïntegreerde verbale en non-verbale communicatie, het niet in staat zijn tot een typische gespreksinteractie en moeite met deelnemen aan fantasiespel. Voorbeelden van beperkte, repetitieve gedragspatronen zijn speelgoed op een rij zetten, voorwerpen ronddraaien, rigide denkpatronen of een preoccupatie met ongebruikelijke voorwerpen. De klinische diagnose ASS kan pas gesteld worden wanneer beperkingen op de twee voornoemde domeinen aanwezig (APA, 2014). Bovendien moeten symptomen aanwezig zijn in de vroege ontwikkelingsperiode, doch kunnen pas volledig manifest worden wanneer sociale eisen de begrensde vaardigheden overstijgen, of doordat ze worden gemaskeerd door aangeleerde strategieën op latere leeftijd. Tenslotte moet ASS ook klinisch significante lijdensdruk of beperkingen in het sociale of beroepsmatige functioneren veroorzaken (APA, 2014; Volkmar & McPartland, 2014). De opkomst van de DSM-5 bracht enkele grote wijzigingen met zich mee. Vooreerst hanteerde de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders-IV-Text Revision (DSM-IV-TR, APA, 2000) de 'pervasieve ontwikkelingsstoornissen' als overkoepelende stoornis voor de subcategorieën 'autisme stoornis', 'syndroom van Rett', 'desintegratiestoornis van de kindertijd', 'syndroom van Asperger' en 'atypisch autisme'. Deze subcategorieën (met uitzondering van Rett) worden in de DSM-5 geïntegreerd in de classificatie 'autismespectrumstoornis' (APA, 2014; Volkmar & McPartland, 2014; Young & Rodi, 2014). Een tweede aanpassing in de DSM-5 is de triade van symptoomdomeinen. De DSM-IV-TR had namelijk drie in plaats van twee domeinen: 'kwalitatieve beperkingen in de sociale interacties', 'in de communicatie' en 'beperkte, zich herhalende stereotiepe patronen van gedragingen, belangstellingen en activiteiten' (APA, 2000; Volkmar & McPartland, 2014; Young & Rodi, 2014). Verder introduceert de DSM-5 specificaties om de ernst en de comorbiditeit te beschrijven. Specificaties zijn onder meer de samenhang met een verstandelijke beperking of een taalstoornis. ASS gaat namelijk veelal gepaard met diverse stoornissen, syndromen of problemen. 1

8 Om de comorbiditeit met de taalstoornis te bepalen, moet het actuele niveau van het verbale functioneren worden beoordeeld en beschreven. Gezien het receptieve taalvermogen bij ASS zich mogelijks langzamer kan ontwikkelen dan het expressieve taalvermogen, moeten deze twee taaldomeinen apart beoordeeld worden (APA, 2014). Prevalentie Voor het volledige spectrum wordt de globale mediaan geschat op 62 per kinderen (Elsabbagh et al., 2012). Meer dan de helft van de variantie kan worden verklaard door de leeftijd van de populatie, plaats van onderzoek, strengheid in diagnostische criteria en de aard van het onderzoek (Williams, Higgins, & Brayne, 2006). De gerapporteerde geslachtsratio van ASS is 3 à 4 jongens versus 1 meisje (Fombonne, 2009). Onderzoekers spreken echter van een 'sex/gender bias', dat zichtbaar is in de prevalentiecijfers. Daarmee wordt bedoeld dat het effect van 'geslacht' (biologisch/psychologisch construct) versus 'gender' (sociaal-maatschappelijk construct) op autisme moeilijk van elkaar te onderscheiden is (Lai et al., 2015). Een recente epidemiologische studie toont aan dat er een stijging is in de prevalentie en incidentie door methodologische factoren, namelijk de gewijzigde DSM-IV-TR criteria, de leeftijd waarop een diagnose gesteld wordt en de volledigheid van de diagnosticering (Wazana, Bresnahan, & Kline, 2007). Met betrekking tot het effect van de DSM-5 criteria zijn bevindingen tussen studies inconsistent. Een studie toont namelijk aan dat in vergelijking met de DSM-IV-TR, minder kinderen de diagnose ASS zouden krijgen op basis van de DSM-5 (Maenner et al., 2014). De studie van Kim, Macari, Koller, en Chawarska (2015) beaamt dit niet en stellen vast dat de meerderheid van de kinderen met een pervasieve ontwikkelingsstoornis via de DSM-IV-TR criteria, ook voldoet aan de DSM-5 criteria voor ASS. Een dalende invloed van de DSM-5 op de prevalentie kan eventueel op termijn worden getemperd door onder meer diagnostici te trainen in het toepassen van de vernieuwde criteria op casussen (Maenner et al., 2014). 2

9 Oorzaken Het multifactorieel model. ASS kent een interactie tussen diverse risico- en beschermingsfactoren op genetische, neurologische, (neuro)psychologische en gedragsmatige niveaus. Op elk niveau kan de omgeving positieve en/of negatieve effecten hebben (Morton & Frith, 1995; Pennington, 2006). ASS en andere ontwikkelingsstoornissen worden daarom benaderd vanuit een multifactoriële etiologie in plaats van een unifactorieel deficit. In het multifactorieel model staan interacties en correlaties tussen risico- en beschermingsfactoren op genetische, neurologische, (neuro)psychologische en gedragsmatige niveaus centraal, al dan niet onder invloed van omgevingsfactoren. Onderzoek naar ontwikkelingsstoornissen moet zich daarom richten op deze niveaus en de daarbij horende risico- en beschermingsfactoren. Er moet dus rekening worden gehouden met deze etiologische complexiteit en de diverse ontwikkelingspaden tussen individuen (Eagle, Romanczyk, & Lenzenweger, 2010; Pennington, 2006). Daarnaast wordt comorbiditeit tussen ontwikkelingsstoornissen veelal verklaard aan de hand van het multifactorieel model met gemeenschappelijke risicofactoren op dezelfde niveaus (Antshel, Zhang-James, & Faraone, 2013; Pennington, 2006). Genetica. Vooreerst stelt onderzoek op het genetische niveau vast dat ASS bij monozygote tweelingen vaker samen voorkomt dan bij dizygote tweelingen (Bailey et al., 1995). De mediaan voor de concordantie van ASS ligt op 88% bij monozygote tweelingen en 31% bij dizygote tweelingen (Ronald & Hoekstra, 2011). Gegeven deze substantiële heritabiliteit, hebben jongere broers en zussen van individuen met ASS (hoog-risico kinderen) een groter risico om ASS te ontwikkelen (Lauritsen, Pedersen, & Mortensen, 2005). In het onderzoek van deze masterproef zal de focus gelegd worden op hoog-risico kinderen in vergelijking met jongere broers en zussen van typisch ontwikkelde kinderen (laag-risico kinderen). Verder stellen Ronald et al. (2006) vast dat de twee symptoomdomeinen 'sociale interactie en communicatie' en 'beperkte repetitieve gedragingen, interesses of activiteiten' van ASS een genetische heterogeniteit kennen. Dit betekent dat er niet 1 gen verantwoordelijk is voor de ontwikkeling van ASS, maar eerder een complexe combinatie van diverse genen. 3

10 Omgevingsfactoren. Om gen-omgevingsinteracties in kaart te brengen wordt veel onderzoek verricht naar omgevingsfactoren met betrekking tot voor, tijdens en na de zwangerschap (Kolevzon, Gross, & Reichenberg, 2007; Morton & Frith, 1995; Pennington, 2006). Prenatale omgevingsfactoren die een risicofactor kunnen zijn voor ASS zijn onder andere leeftijd van de ouders, bloedingen en medicatiegebruik tijdens de zwangerschap (Gardener, Spiegelman, & Buka, 2011). Foliumzuur tijdens de zwangerschap is daarentegen een protectieve factor tegen ASS (Lyall, Schmidt, & Hertz-Picciotto, 2014). Perinatale en postnatale risicofactoren zijn onder meer de geboorte van een meerling, zuurstoftekort, een laag geboortegewicht, een keizersnede, een aangeboren afwijking, neonatale bloedarmoede en problemen met het voeden van de baby (Gardener et al., 2011). Neurobiologie. Neuropathologisch onderzoek bemerkt onder meer een abnormale structuur van de minikolommen, disfuncties in het cerebellum en de hemisferen en een reductie van bepaalde cellen (Parellada et al., 2014). Deze bevindingen moeten echter met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd worden. Onderzoek naar de neuropathologie gebeurt namelijk vooral bij kinderen met ASS, in comorboditeit met een verstandelijke beperking of epilepsie waardoor deze resultaten niet te generaliseren zijn (Amaral, Schumann, & Nordahl, 2008). Verder is er een hypoconnectiviteit vastgesteld tussen frontale en pariëtale en tussen frontale en temporolimbische regio's in het brein (Belger et al., 2011). Dit impliceert dat de integratie tussen de hersengebieden en behandeling van hogere-orde informatie minder doeltreffend verloopt (Parellada et al., 2014). Deze vaststelling heeft geleid tot een andere interpretatie ten aanzien van de neurobiologische etiologie van ASS. De aard van de stoornis wordt daardoor verschoven van een 'regionale hersendisfunctie' naar een 'grootschalige neurale netwerkstoornis' (Belger et al., 2011). 4

11 Prospectief Onderzoek bij Jongere Broers en Zussen van Kinderen met ASS Belang van prospectief onderzoek bij hoog-risico kinderen. Onderzoek bij jongere broers en zussen van kinderen met ASS (hoog-risico kinderen) is relevant omwille van volgende redenen. Vooreerst is het herhalingsrisico op ASS bij hoog-risico kinderen 18.7%. Het herhalingsrisico kan hoger of lager zijn naargelang twee factoren, namelijk het geslacht van de jongere broer of zus en de gezinsgrootte. Het risico op ASS ligt op 25.9% bij jongens en 9.6% bij meisjes. Het effect van de gezinsgrootte op het herhalingsrisico ligt in het feit dat de kans hoger is bij meer dan 1 broer of zus met ASS (32.2% versus 13.5%). Bovendien wordt binnen prospectief onderzoek bij hoog-risico kinderen ook het 'Bredere fenotype van autisme' (Broader Autism Phenotype, BAP) nagegaan. De reden daarvoor is een verhoogd risico (10 à 20 %) op BAP (Messinger et al., 2013; Rogers, 2009). BAP is een verzamelnaam voor subklinische kenmerken van ASS die gerelateerd zijn aan de twee domeinen van ASS (Ozonoff et al., 2014). De kenmerken van BAP zijn dus hetzelfde als die van ASS, doch zijn milder en beperken het functioneren niet voldoende om de diagnose ASS te bekomen (Bailey, Palferman, Heavey, & Le Couteur, 1998). Reeds vanaf de leeftijd van 12 maanden kunnen BAP kenmerken gedetecteerd worden binnen diverse ontwikkelingsdomeinen, zoals taal, motoriek, sociaal en cognitief. Voornamelijk binnen het sociaal-communicatieve luik staan BAP kenmerken op de voorgrond binnen deze risicogroep (Ozonoff et al., 2014). Verder hebben hoog-risico kinderen ook meer kans op het ontwikkelen van moeilijkheden in ontwikkelingsdomeinen die niet noodzakelijk ASS gerelateerd zijn (Bolton, Pickles, Murphy, & Rutter, 1998; Drumm & Brian, 2013). Het herhalingsrisico en de fenotypische ontwikkeling van ASS, BAP of andere moeilijkheden in de ontwikkeling worden helder door middel van prospectief en longitudinaal onderzoek bij hoog-risico kinderen en ze te vergelijken met laag-risico kinderen (Landa & Garrett-Mayer, 2006). Gezien onderzoek rond de wisselwerking tussen communicatieve vaardigheden en sociale interacties bij hoog-risico kinderen reeds weinig onderzocht is (Northrup & Iverson, 2015), focust deze masterproef zich op de taalontwikkeling, de gedeelde aandacht en de moeder-kind interactie bij hoog-risico kinderen in vergelijking met laag-risico kinderen. 5

12 Taalontwikkeling en Gedeelde Aandacht Taal bij kinderen met een typische ontwikkeling. De studie van DeCasper en Spence (1986) toont aan dat het aanleren van taal reeds aanwezig is in de prenatale periode. Het prenataal horen van de moederstem leidt tot het prefereren van de stem van de moeder bij pasgeboren baby's. Verder zijn jongens algemeen trager in het aanleren van taal dan meisjes (Fenson, Dale, & Reznick, 1994). De twee grote domeinen van taal zijn receptieve (taalbegrip) en expressieve taal (taalproductie). Bij jonge kinderen ontwikkelt de receptieve taal zich veelal in een sneller tempo dan de expressieve taal. Gezien een kind zijn geproduceerde woorden ook moet begrijpen, is dit een logische en noodzakelijke volgorde (Fenson et al., 1994; Hudry et al., 2014; Schaerlaekens, 2008). Het eerste levensjaar is een cruciale ontwikkelingsperiode van receptieve taal. Voor een typische receptieve taalontwikkeling moet er een goed en gevarieerd taalaanbod in de omgeving zijn, een intact gehoor van het kind alsook interesse van het kind in de omgeving (Schaerlaekens, 2008). Op de leeftijd van 6 maanden heeft ervaring met de moedertaal effect op het begrijpen van klanken (Kuhl et al., 1992). Tijdens deze leeftijd zijn typisch ontwikkelde baby's meer responsief ten aanzien van klanken uit de moedertaal, dan ten opzichte van klanken uit een vreemde taal (Kuhl et al., 1992; Pascalis, De Haan, & Nelson, 2002). Daarnaast zijn typisch ontwikkelde baby's tussen 6 en 9 maanden responsief ten aanzien van familiaire woorden (Bergelson & Swingley, 2012). Tussen 8 en 16 maanden begrijpt een kind tussen de 20 en 196 woorden en tussen de 5 en 18 familiaire zinnen (Fenson et al., 1994). Op de leeftijd van 24 maanden verwacht de omgeving nog niet dat een kind alles begrijpt wat gezegd wordt. Vanaf ongeveer 36 maanden gaat de omgeving ervan uit dat het kind begrijpt wat er tegen hem gezegd wordt (Schaerlaekens, 2008). De expressieve taalontwikkeling begint rond de 6 weken met korte en langere rustige geluidjes. Het brabbelen van klanken gaat van start tussen de 4 en 8 maanden (Schaerlaekens, 2008). Rond het eerste levensjaar produceert een kind zijn eerste woordjes (Bergelson & Swingley, 2012). Vanaf ongeveer 16 maanden is er een enorme uitbreiding in de woordenschat. Rond de leeftijd van 18 maanden produceert een kind ongeveer 50 woorden en twee-woordzinnen. Tussen 24 en 30 maanden is een kind in staat om zijn zinsbouw verder uit te breiden (Fenson et al., 1994). Vanaf 36 maanden gaat het aanleren van nieuwe woordjes gepaard met de cognitieve ontwikkeling van het kind. Dit impliceert onder meer het kunnen benoemen van kleuren, tijdsaanduidingen, het gebruik van kwantitatieve begrippen en bijvoeglijke naamwoorden. 6

13 Kinderen zijn dan ook in staat tot het adequaat gebruik van zelfstandige naamwoorden, differentiatie van de voornaamwoorden en het correct gebruik van zowel de bepaalde als onbepaalde lidwoorden (Schaerlaekens, 2008). Taal en gedeelde aandacht bij kinderen met een typische ontwikkeling. Het groeiproces van de woordenschat van een kind na de leeftijd van ongeveer 24 maanden komt tot stand door diverse leerstrategieën, waaronder gedeelde aandacht (JA). Gedeelde aandacht is een sociaal-communicatieve vaardigheid en speelt een belangrijke rol in de taalvaardigheid (Carpenter, Nagell, & Tomasello, 1998). Gedeelde aandacht wordt gedefinieerd als 'de triadische coördinatie van aandacht tussen een kind, een tweede persoon en een derde object, gebeurtenis of persoon'. Het 'triadische' staat voor het integreren van een object, een gebeurtenis of een persoon in de sociale interactie (Bakeman & Adamson, 1984). Er zijn twee vormen van gedeelde aandacht, namelijk actieve 'geïnitieerde' (IJA) en passieve 'responsieve' gedeelde aandacht (RJA). De actieve vorm impliceert het zelf gaan initiëren van gedeelde aandacht. De passieve vorm houdt in dat iemand in een interactie de blik van de ander gaat volgen door in dezelfde richting te kijken (Butterworth, 1991; Corkum & Moore, 1998). Bijkomend wordt er onderscheid gemaakt in de functie van gedeelde aandacht. Dit kan ofwel imperatief zijn met een instrumentele functie, ofwel declaratief dat eerder een sociale functie heeft. Wanneer de functie instrumenteel is, wordt gedeelde aandacht aangewend om iets te bekomen. Een voorbeeld is een verzoek tot het doorgeven van een speeltje door het maken van oogcontact of aanwijzing (Mundy, Sigman, & Kasari, 1993). Een declaratieve, sociale functie houdt in dat gedeelde aandacht wordt toegepast om de aandacht of interesse te delen met de ander. Het kind gaat bijvoorbeeld door een speeltje te beschrijven nagaan of de ouder ook het speeltje gezien heeft (Camaioni, Perucchini, Bellagamba, & Colonnesi, 2004). Een triadische coördinatie door RJA start ongeveer rond de 6 maanden en soms zelfs vroeger door het responsief heen-en-weer richten van de blik tussen de ouder en een stimuli (De Groote, Roeyers, & Striano, 2007; Newson & Newson, 1975). Tussen de 9 en 15 maanden wordt gedeelde aandacht uitgebreid en is een kind in staat tot het refereren naar een object in de interactie (IJA). Het kind zal bijvoorbeeld in de interactie het object aanwijzen en JA initiëren (Carpenter et al., 1998; Harding & Golinkoff, 1979). Moeders spelen een belangrijke rol in het aanleren van RJA en IJA ten aanzien van objecten, gebeurtenissen of personen (Bakeman & Adamson, 1984; Siller & Sigman, 2002). Het onderzoek van Tomasello en Todd (1983) is de eerste studie die vond dat het toepassen en behouden van JA in de moeder-kind interactie 7

14 positief gerelateerd is aan taalontwikkeling van het kind. Dit is een bidirectioneel effect; het taalgebruik van het kind wordt ondersteund door JA en het taalgebruik heeft een positief effect in het gebruik en behoud van JA (Tomasello & Farrar, 1986). Taal bij kinderen met ASS. Het lang uitblijven van de eerste woordjes bij een kind dat later ASS ontwikkelt is binnen onderzoek een welbekende marker. Onderzoek op groepsniveau toont aan dat zowel expressieve- als receptieve taalvaardigheden een achterstand hebben, maar expressieve taal doet het iets beter dan receptieve taal (Boucher, 2012; Charman, Drew, Baird, & Baird, 2003a; Hudry et al, 2010). Opvallend is dat peuters en jonge kinderen met ASS minder woorden begrijpen dan typisch ontwikkelde kinderen, terwijl hun taalproductie gemiddeld beter is (Luyster, Kadlec, Carter, & Tager-Flusberg, 2008). Typisch ontwikkelde peuters die bijvoorbeeld meer dan 200 woorden begrijpen zullen ongeveer 45 woorden produceren (Fenson et al., 1994). Peuters met ASS begrijpen pas meer dan 200 woorden wanneer zij in staat zijn tot het produceren van ongeveer 55 (Luyster et al, 2008) tot 126 woorden (Charman et al., 2003a). Echter mag dit beeld van de taalontwikkeling tijdens de vroege kindertijd bij kinderen met ASS niet veralgemeend worden. Er is namelijk een subgroep van kinderen met ASS waarbij de taalontwikkeling typisch verloopt (ASS-TT) (Hudry et al., 2010; Kjelgaard & Tager-Flusberg, 2001; Luyster et al., 2008). Gezien taalvaardigheden bij kinderen met ASS op een continuüm ligt, zijn groepen van 'kinderen met ASS-TT' en 'kinderen met atypische taalontwikkeling' (ASS-AT) binnen studies een artificiële indeling (Boucher, 2012). Dit is bijvoorbeeld zichtbaar in resultaten tussen studies bij kinderen met een ASS-TT profiel omtrent de fonologische ontwikkeling. Een studie rond ASS-TT stelt bijvoorbeeld vast dat de articulatievaardigheden relatief normaal zijn, maar een ander onderzoek bemerkt articulatiefouten bij 41% van de onderzochte ASS-TT kinderen, waarbij gebreken in articulatie in 12% van de ASS-TT groep significant waren (Cleland et al., 2010; Kjelgaard & Tager-Flusberg, 2001). De expressieve en receptieve woordenschat zou intact zijn, maar hogere orde taalvaardigheden ten aanzien van de receptieve taal bij ASS-TT zijn mogelijks verstoord (Kjelgaard & Tager-Flusberg, 2001; Saalasti et al., 2008). Wanneer er toch een discrepantie tussen receptieve en expressieve taalvaardigheden bij de ASS-TT participanten wordt vastgesteld, zou dit te wijten zijn aan testgerelateerde variabelen, waaronder volgehouden aandacht en taakvereisten (Kjelgaard & Tager-Flusberg, 2001). 8

15 Kjelgaard en Tager-Flusberg (2001) concluderen dat het linguïstisch patroon van ASS-AT te vergelijken valt met specifieke taalontwikkelingsstoornissen (SLI). Een studie rond de subgroep ASS-AT toont aan dat de meerderheid van de onderzochte kinderen (63%) een receptieve/expressieve taalstoornis heeft met tekorten van fonologische en grammaticale aard. Een minderheid van de ASS-AT kinderen (37%) hebben een hogere orde taalstoornis, vooral zichtbaar ten aanzien van de receptieve betekenisverlening (Rapin & Dunn, 2003). Bij de meeste kinderen met ASS-AT is een fonologische en grammaticale onderontwikkeling duidelijk zichtbaar tot de leeftijd van ongeveer 6 jaar (Boucher, 2012). Een longitudinale studie merkt inderdaad op dat de taalvaardigheden niet statisch zijn, maar veranderen over de leeftijd bij kinderen met ASS-AT. Tijdens de kleuterleeftijd vertonen deze kinderen een duidelijk atypische taalontwikkeling, maar tussen de 7 en 9 jarige leeftijd hebben 11% van de onderzochte kinderen goede taalvaardigheden ontwikkelt. 73% van de onderzochte kinderen hebben intacte articulatievaardigheden en milde tot matige moeilijkheden in hogere orde betekenisverlening en syntactisch begrip (Rapin et al., 2009). Dit is congruent met de bevindingen van Geurts en Embrechts (2008). Tijdens de kleuterleeftijd hebben de meerderheid van de kinderen een typisch ASS-AT profiel, met fonologische en syntactische disfuncties. Vanaf de lagere schoolleeftijd verdwijnt dit en zijn er enkel moeilijkheden in hogere orde betekenisverlening en pragmatisch/sociaal aangepast taalgebruik. Taal en gedeelde aandacht bij kinderen met ASS. Sociaal-communicatieve vaardigheden zijn belangrijke voorlopers van de taalontwikkeling (Carpenter et al., 1998). Studies bij kinderen met ASS stellen een achterstand in de taalontwikkeling vast door een gebrek aan JA (Charman et al., 2003b; Sigman & Ruskin, 1999). Onderzoek bij kinderen met een leeftijd van 18 tot 33 maanden is echter inconsistent omtrent de invloed van het type van de JA op de twee taaldomeinen (Luyster et al., 2008). Bij kinderen van 36 tot 60 maanden is vastgesteld dat de RJA een voorspeller is van de receptieve taalontwikkeling (Luyster et al., 2008; Murray et al., 2008). Andere studies beamen dit en stellen vast dat jonge kinderen met ASS die frequenter reageren op een verzoek tot gedeelde aandacht, een betere receptieve taal ontwikkelen over een periode van 1 jaar dan kinderen met ASS die minder frequent reageren op een verzoek tot gedeelde aandacht (Mundy, Sigman, & Kasari, 1990). De expressieve taalontwikkeling zou daarentegen niet afhankelijk zijn van JA (Luyster et al., 2008). Het onderzoek van Charman et al. (2003b) toont ook aan dat RJA enkel een impact heeft op receptieve taal, en niet op expressieve taal. 9

16 Het onderzoek van Sigman en Ruskin (1999) bemerkt daarentegen dat zowel RJA als IJA positieve voorspellers zijn van expressieve taal, en niet van receptieve taal. Taal bij hoog-risico kinderen. Studies gaan prospectief de taalontwikkeling van hoog-risico kinderen na op diverse leeftijden. Wat betreft expressieve taal (brabbelen, lachen) op de leeftijd van 6 maanden is de literatuur inconsistent. Er worden geen significante verschillen in expressieve taal op 6 maanden vastgesteld tussen hoog risico kinderen en laag risico kinderen (Landa & Garrett-Mayer, 2006). De studie van Paul en collega's (2011) suggereert daarentegen dat de score op de Mullen Scales of Early Learning (MSEL; Mullen, 1995) op de leeftijd van 6 maanden voor expressieve taal lager is bij hoog-risico kinderen die op termijn ASS ontwikkelen dan bij laag-risico kinderen. Vanaf 12 maanden wordt een vertraging vastgesteld in het begrijpen van korte zinnen bij hoogrisico kinderen die op lange termijn de diagnose ASS krijgen (Mitchell, Zwaigenbaum, Roberts, & Szatmari, 2006). Verder is op de leeftijd van 12 maanden de intonatie van hoog-risico kinderen die later de diagnose ASS krijgen atypisch (Macari et al., 2012; Paul et al., 2011). De studie van Hudry et al. (2014) bevestigt dat op 14 maanden expressieve taal beter ontwikkeld is dan receptieve taal bij hoog-risico kinderen. Rond de leeftijd van 18 maanden wordt bij hoogrisico kinderen met op termijn de diagnose ASS een vertraging in het begrijpen en produceren van woorden vastgesteld (Mitchell et al., 2006). Jones et al. (2014) suggereren dat de vertraging in de verworven woordenschat zou kunnen verklaard worden door een moeizame ontwikkeling van essentiële leerstrategieën. Echter wordt een vertraging op 18 maanden in receptieve en expressieve taal bij hoog-risico kinderen die ASS ontwikkelen niet consistent vastgesteld. Het onderzoek van Talbott, Nelson, en Tager-Flusberg (2015) stelt namelijk geen problemen vast in expressieve en receptieve taal op 18 maanden bij 9 hoog-risico kinderen die later ASS ontwikkelen. Vanaf 24 maanden is expressieve taal bij hoog-risico kinderen met ASS significant beter ontwikkeld dan receptieve taal. Bij hoog-risico kinderen zonder ASS is dit een omgekeerd patroon, wat overeenkomt met een typische ontwikkeling. Vanaf 36 maanden is expressieve taal bij hoog-risico kinderen met ASS minder goed ontwikkeld dan bij hoog-risico kinderen zonder ASS. Hieruit wordt geconcludeerd dat taalontwikkeling een voorspeller kan zijn voor het ontwikkelingsbeloop ten aanzien van ASS bij hoog-risico kinderen (Hudry et al., 2014). 10

17 Taal en gedeelde aandacht bij hoog-risico kinderen. Onderzoek merkt op dat hoog-risico kinderen met een gemiddelde leeftijd van 14 maanden significant verschillen in IJA ten aanzien van laag-risico kinderen (Goldberg et al., 2005; Rozga et al., 2011). Andere onderzoekers stellen daarentegen geen significante disfunctie vast in IJA bij kinderen tussen 14 en 52 maanden (Toth, Dawson, Meltzoff, Greenson, & Fein, 2007; Yirmiya et al., 2006). De studie van Presmanes, Walden, Stone, en Yoder (2007) toont aan de hand van een responsieve gedeelde aandachtstaak aan dat hoog-risico kinderen lager scoren op RJA dan laagrisico kinderen. Meer concreet wordt gevonden dat hoog-risico kinderen minder accuraat zijn in RJA door oogcontact en verbale informatie van de onderzoeker of door het uitlokken van verbalisaties bij het kind. De hoge en lage risico kinderen verschillen echter niet in de accuraatheid tot RJA wanneer geen verbale informatie wordt uitgewisseld; tussen 12 en 23 maanden is dit voor beide groepen te moeilijk. Er wordt ook geen verschil tussen hoge en lage risico kinderen gevonden wanneer RJA gepaard gaat met een combinatie van volgende signalen: oogcontact, het geven van verbale informatie én aanwijzing door de onderzoeker. Tussen de 12 en 23 maanden is dit voor zowel lage als hoge risico kinderen relatief eenvoudig. Dit is congruent met de bevindingen van Goldberg et al. (2005) en Yirmiya et al. (2006). De onderzoekers vonden inderdaad geen significant verschil in RJA door aanwijzing. De relatie tussen gedeelde aandacht en taalontwikkeling is bij hoog-risico kinderen tot op heden weinig onderzocht. Er wordt aangetoond dat er een significante positieve samenhang is tussen RJA en receptieve en expressieve taalontwikkeling tussen 12 en 23 maanden bij hoog-risico kinderen, doch niet bij laag-risico kinderen (Presmanes et al., 2007). Dit wordt bevestigd door Sullivan et al. (2007). Deze studie stelt bij de hoog-risico kinderen ook een significante positieve correlatie vast tussen RJA op 14 maanden en receptieve en expressieve taal tussen 30 en 36 maanden, dit impliceert echter geen causaliteit. 11

18 Moeder-Kind Interactie Moeder-kind interactie bij kinderen met een typische ontwikkeling. De kwaliteit van de interactie tussen moeder en kind heeft belangrijke effecten op de emotionele, cognitieve en gedragsmatige ontwikkelingsniveaus van het kind (Harrist & Waugh, 2002). De interactie heeft een bidirectioneel karakter, doordat zowel moeder als kind hun invloeden reguleren en aan elkaar aanpassen (Bell, 1968; 1971; 1979; Clark, Kochanska, & Ready, 2000). Een kind is geen passieve actor in de interactie met de moeder. Daarbij speelt de leeftijd van het kind een rol, waarbij een peuter een actieve actor is door zijn toegenomen cognitieve capaciteiten en mobiliteit (Harrist & Waugh, 2002). Verder tonen studies het belang aan van dyadische wederkerigheid in de moeder-kind interactie voor de ontwikkeling van een kind (Harrist & Waugh, 2002; Isabella & Belsky, 1991). Wederkerigheid is een overkoepelende term voor diverse interactieve gedragingen, waaronder responsiviteit, synchroniciteit en gedeeld affect. De koppeling met het dyadische aspect, betekent dat zowel moeder als kind zich dynamisch aan elkaar aanpassen via diverse gecoördineerde gedragingen, waarbij JA een essentiële component is (Harrist & Waugh, 2002). Dyadische wederkerigheid zorgt ervoor dat de interactie vlot verloopt, bijvoorbeeld doordat beide partners elkaar laten uitspreken (Harrist & Waugh, 2002; Vizziello, Ferrero, & Musicco, 2000). De studie van Wilson en Durbin (2012) gaat de invloed na van actorfactoren bij moeders en hun kinderen op de responsiviteit van beide partners in de interactie. Concreet houdt responsiviteit in dat de partner de aandacht en interesse van de andere partner op een object erkent en behoudt door bijvoorbeeld het aanwijzen, het voortonen of door erover te praten. Daarbij is het van belang dat de partner de acties van de andere partner niet gaat ombuigen (Haebig, McDuffie, & Weismer, 2013; McDuffie & Yoder, 2010; Siller & Sigman, 2002; 2008). De mate en de kwaliteit van responsiviteit bij de moeder wordt bidirectioneel beïnvloed door responsiviteit van het kind. De mate aan responsiviteit van het kind is op zijn beurt afhankelijk van kenmerken eigen aan het kind (bijvoorbeeld temperament). Daarnaast is de mate van responsiviteit bij de moeder ook afhankelijk van haar eigen kenmerken (bijvoorbeeld positief affect) (Wilson & Durbin, 2012). Wanneer een moeder weinig responsief is zal zich dat uiten in een fysiekcontrolerende en assertieve stijl in interactie met hun kind (Clark et al., 2000). Op basis van deze onderzoeksgegevens kan geconcludeerd worden dat zowel kind- als oudereffecten en interactie-effecten van belang zijn in het beloop van de interactie. 12

19 Moeder-kind interactie bij kinderen met ASS. Het opvoeden van een kind met een atypische ontwikkeling kan moeizaam verlopen en heeft invloed op diverse levensdomeinen (Meirsschaut, Roeyers, & Warreyn, 2010; Taylor & Warren, 2012). Moeders van kinderen met ASS beleven unieke moeilijkheden, eigen aan de symptomatologie waardoor stress de interactie negatief kan beïnvloeden (Estes et al., 2009; Kasari & Sigman, 1997). In tegenstelling tot andere ontwikkelingsstoornissen zijn de sociale vaardigheden in interacties bij ASS atypisch, waaronder JA (Dawson et al., 2004; Watson, 1998). Er wordt bijvoorbeeld vastgesteld dat kinderen met ASS tijdens JA minder goed in staat zijn hun emoties daaraan te koppelen dan typisch ontwikkelde kinderen (Dawson et al., 1990; Kasari, Sigman, Mundy, & Yirmiya, 1990). Een belangrijk gevolg van de beperkte sociaalcommunicatieve vaardigheden van kinderen met ASS, is dat moeders frequenter interesse uiten in aspecten die niet binnen de focus van het kind liggen dan moeders van typisch ontwikkelde kinderen (Watson, 1998). Er worden meer gelijkenissen dan verschillen gevonden tussen moeder-kind interactie tussen de 2 groepen (Kasari, Sigman, & Mundy, 1988; Kasari & Sigman, 1997; Watson, 1998). Studies tonen aan dat moeders van kinderen met ASS in gelijke mate responsief zijn (Doussard- Roosevelt, Joe, Bazhenova, & Porges, 2003; Kasari et al., 1988; Watson, 1998) en dus even frequent de focus van het kind gaan erkennen dan moeders van typisch ontwikkelde kinderen (Kasari et al., 1988; Watson, 1998). Om sociale beperkingen van hun kind te compenseren, stellen studies ook vast dat ouders van kinderen met ASS een andere kwalitatieve interactiestijl zouden aannemen dan ouders van typisch ontwikkelde kinderen (Kasari & Sigman, 1997; Meirsschaut, Roeyers, & Warreyn, 2011a; Watson, 1998). Ouders van kinderen met ASS zouden eerder een intrusieve interactiestijl hanteren, zodat er bidirectioneel meer responsiviteit en engagement kan ontstaan bij het kind (Spiker, Boyce, & Boyce, 2002). Concreet wordt door ouders van kinderen met ASS meer verbale en non-verbale communicatie gehanteerd om op een hoger niveau de aandacht van het kind te stimuleren, dit in vergelijking met ouders van kinderen met ofwel een normale ontwikkeling ofwel een verstandelijke beperking (Lemanek, Stone, & Fishel, 1993). De ouders van kinderen met ASS gebruiken vooral fysieke toenaderingen en meer intrusief-controlerende gedragingen dan ouders van kinderen met een typische ontwikkeling (Doussard-Roosevelt et al., 2003; Kasari et al., 1988; Lemanek et al., 1993). Deze bevindingen liggen in de lijn van de resultaten van Meirsschaut, Roeyers en Warreyn (2011a). 13

20 Zij tonen aan dat moeders van kinderen met ASS meer pogingen ondernemen om te interageren dan moeders van kinderen zonder ASS. Zij hanteren daarvoor meer imperatieve of instrumentele initiatieven (een verzoek) en minder declaratieve of sociale initiatieven (interesse delen) dan moeders van typisch ontwikkelde kinderen. Verder gaan moeders van kinderen met ASS meer gaan ontkennen dan moeders van typisch ontwikkelde kinderen en gaan ze meer stimuleren tot het uitbreiden van het spel naar een hoger niveau, terwijl moeders van kinderen zonder ASS meer het spelniveau dat hun kind verkiest blijven aanhouden. Moeder-kind interactie bij hoog-risico kinderen. Ouders behandelen hun kinderen niet altijd op een gelijke manier (Rivers & Stoneman, 2008). Differentieel ouderschap is vooral merkbaar in een gezin waar een van de kinderen een disfunctie heeft (McHale & Pawletko, 1992). Een verschil in interactie van moeders naar hun kinderen met ASS en de hoog-risico kinderen toe is meermaals onderzocht. Studies binnen families tonen aan dat er meer non-verbale fysieke initiatieven worden gehanteerd bij het kind met ASS en daarnaast ziet men een verhoogde responsiviteit ten aanzien van de hoog-risico kinderen. Omtrent een hogere responsiviteit suggereren onderzoekers dat moeders meer zelfstandigheid verwachten van hun oudste kind, ongeacht de diagnose ASS. Ten aanzien van de hoeveelheid initiatieven dat moeders nemen is er geen verschil tussen de 2 groepen. Moeders gebruiken dezelfde hoeveelheid declaratieve/sociale en imperatieve/instrumentele initiatieven bij hun kind met ASS en de hoog-risico kinderen, maar niet in vergelijking met laag-risico kinderen (Doussard-Roosevelt, Joe, Bazhenova, & Porges, 2003; Meirsschaut, Warreyn, & Roeyers, 2011b). Omtrent het vermogen tot initiatie bij de kinderen met ASS en de hoog-risico kinderen zonder ASS is er een significant effect van de context (een taak of vrij spel). Tijdens een taak initiëren beide groepen significant minder en worden meer declaratieve/sociale initiatieven gehanteerd. Met betrekking tot responsiviteit op initiatieven, zijn de oudere broers en zussen met ASS enkel tijdens vrij spel minder responsief op sociale initiatieven dan op instrumentele, terwijl hoog-risico kinderen zonder ASS responsief zijn op beide vormen. Deze resultaten suggereren dat zowel oudere broers of zussen met ASS als hoog-risico kinderen zonder ASS gevoelig zijn voor omgevingsfactoren (Meirsschaut et al., 2011b). Er zijn ook studies beschikbaar die peilen naar de moeder-kind interactie tussen families van hoog-risico kinderen en van laag-risico kinderen (Wan et al., 2012; Zwaigenbaum et al., 2005). Daaruit blijkt dat ouders van hoog-risico kinderen meer directief en minder responsief zijn dan ouders van laag-risico kinderen. 14

21 Ouders van hoog-risico kinderen gebruiken tijdens vrij spel meer initiatieven van een hogere intensiteit en in een non-verbale fysieke vorm, zijn veeleisender en passen meer negatieve gedragingen en commentaren toe. De interactie is daardoor vooral oudergericht (Doussard- Roosevelt et al., 2003; Wan et al., 2012). Studies bemerken dat deze ouder-effecten niet los staan van bidirectionele kind-factoren. In vergelijking met de laag-risico kinderen, vertonen hoog-risico kinderen immers beperkingen in JA (Doussard-Roosevelt et al., 2013). Verder tonen hoog-risico kinderen een lager fysiek activiteitenniveau, alsook minder initiatief (Wan et al., 2012). Andere studies beamen aan de hand van ouderrapportage en video-opnames een lager activiteitenniveau rond de leeftijd van 6 maanden bij hoog-risico kinderen (Saint-Georges et al., 2011; Zwaigenbaum et al., 2005). De directiviteit van de ouders van hoog-risico kinderen is net zoals bij kinderen met ASS, mogelijks een adaptatie om sociaal-communicatieve vaardigheden van het kind te bevorderen (Doussard- Roosevelt et al., 2013; Spiker, Boyce, & Boyce, 2002; Wan et al., 2012). Moeder-Kind Interactie, Taal en Gedeelde Aandacht bij Kinderen met ASS De interactie met de zorgverlener speelt een belangrijke rol voor de ontwikkeling van sociale vaardigheden bij het kind met ASS (Siller & Sigman, 2002). Voordat een kind bekwaam is zijn aandacht actief te coördineren tussen een object en zijn ouder, is zoals reeds aangehaald de moeder belangrijk ter bevordering van JA (Bakeman & Adamson, 1984). Onderzoekers suggereren namelijk dat responsiviteit van de ouders tijdens spel predictief is ten opzichte van JA en taal. Een hoge responsiviteit van de ouders op de aandacht en de activiteiten van hun kind voorspelt een betere taalvaardigheid en JA bij hun kinderen met ASS (Siller & Sigman, 2002). Andere onderzoeken bekrachtigen deze resultaten (Haebig et al., 2013; McDuffie & Yoder, 2010; Siller & Sigman, 2008) en stellen bijkomend dat responsiviteit van de ouders significant taalbevorderend is wanneer het taalniveau van de ouder aangepast is aan de verbale capaciteiten van het kind met ASS (Haebig et al., 2013; McDuffie & Yoder, 2010). Ouders van kinderen met ASS hanteren echter niet dezelfde mate aan responsiviteit. De oorzaak waarom de ene ouder meer responsief is dan de andere is nog niet helemaal zeker. De studie van Siller en Sigman (2008) bemerkt dat dit afhankelijk zou kunnen zijn van de perceptie van de ouders ten aanzien van bepaalde kenmerken van het kind. De studie van McDuffie en Yoder (2010) toont namelijk aan dat ouders voldoende kansen moeten krijgen om responsief te kunnen zijn. 15

22 Kinderen die lang genoeg hun aandacht vasthouden aan een stimulus verhogen de mate aan responsiviteit. Verder wordt er een positief effect op taalontwikkeling vastgesteld wanneer de ouder een actie verzoekt (imperatieve/instrumentele initiatieven). De voorwaarde om tot een positief effect te komen bij kinderen met ASS is dat de actie samenhangt met de focus van het kind. Een voorbeeld is dat het kind een bal vasthoudt en de mama verzoekt om de bal naar haar te rollen (Haebig et al., 2013; McDuffie & Yoder., 2010). Daarnaast is er een verbetering in taal wanneer RJA van kinderen met ASS in de ouder-kind interactie frequent is (kind-effect) Het effect van IJA op de taalontwikkeling is echter niet significant na controle op RJA (Siller & Sigman, 2008). Moeder-Kind Interactie, Taal en Gedeelde Aandacht bij Hoog-risico Kinderen Weinig tot geen studies hebben zich reeds gefocust op de invloed van de bidirectionele ouderkind interactie op taal en/of gedeelde aandacht bij hoog-risico kinderen. De longitudinale studie van Northrup en Iverson (2015) bij hoog-risico kinderen tussen de 5 en 36 maanden neemt de invloed van de moeder-kind interactie op taal onder de loep. Zij concluderen dat de coördinatievaardigheden van het kind in de interactie een voorspeller zijn ten aanzien van de taalontwikkeling bij hoog-risico kinderen. De hoog-risico kinderen die later een taalachterstand hebben zijn sterker geneigd om tussen de moeder door te vocaliseren dan kinderen met een typische ontwikkeling. De interacties met hoog-risico kinderen die een taalachterstand ontwikkelen zijn minder gecoördineerd om tijdig een antwoord te genereren. Deze coördinatiekenmerken zijn een dyadisch interactie-effect, in plaats van een kind- of oudereffect Onderzoeksvragen en Hypothesen 'Zijn er significante verschillen in gedeelde aandacht op 10 maanden tussen laag-risico kinderen en hoog-risico kinderen?' Gedeelde aandacht De vaardigheden in JA bij kinderen met ASS zijn minder goed ontwikkeld dan bij typisch ontwikkelde kinderen (Dawson et al., 2004; Sigman & Ruskin, 1999; Watson, 1998). Onderzoek bij hoog-risico kinderen merkt op dat er significante verschillen zijn in IJA ten aanzien van laagrisico kinderen (Goldberg et al., 2005; Rozga et al., 2011), andere onderzoekers beamen dit niet 16

23 (Toth, Dawson, Meltzoff, Greenson, & Fein, 2007; Yirmiya et al., 2006). Daarnaast toont onderzoek aan dat enkel onder bepaalde meetprocedures hoog-risico kinderen lager scoren op RJA dan laag-risico kinderen. Op basis van de ESCS wordt geen significant verschil in JA gevonden (Goldberg et al., 2005; Presmanes, Walden, Stone en Yoder, 2007; Yirmiya et al., 2006). Er wordt in deze studie geen significante verschillen verwacht in RJA (gemeten met de ESCS) en IJA op 10 maanden. 'Zijn er significante verschillen in taalniveau en moeder-kind interactie op 14 en 24 maanden tussen laag-risico kinderen en hoog-risico kinderen? Taalniveau Reeds vanaf de leeftijd van 12 maanden kunnen bij hoog-risico kinderen BAP kenmerken gedetecteerd worden, voornamelijk binnen het (sociaal-)communicatieve luik (Ozonoff et al., 2014). Onderzoek bij kinderen met ASS toont aan dat zowel expressieve- als receptieve taalvaardigheden een achterstand hebben, maar expressieve taal doet het iets beter dan receptieve taal (Boucher, 2012; Charman, Drew, Baird, & Baird, 2003a; Hudry et al, 2010). Vanaf 12 maanden wordt ook bij hoog-risico kinderen een vertraging vastgesteld in taalbegrip die op lange termijn de diagnose ASS krijgen, doch niet bij hoog-risico kinderen die later geen ASS ontwikkelen (Mitchell, Zwaigenbaum, Roberts, & Szatmari, 2006). De studie van Hudry et al. (2014) toont aan dat op 14 maanden expressieve taal beter ontwikkeld is dan de receptieve taal bij hoog-risico kinderen, ongeacht een ASS diagnose op lange termijn. Vanaf 24 maanden is expressieve taal bij hoog-risico kinderen met ASS significant beter ontwikkeld dan receptieve taal (Hudry et al., 2014). Bij hoog-risico kinderen zonder ASS is dit een omgekeerd patroon, zoals bij kinderen met een typische ontwikkeling. Er wordt daarom verwacht dat hoog-risico kinderen op 14 en (eventueel) op 24 maanden een lager taalbegrip hebben dan laag-risico kinderen. Moeder-kind interactie Onderzoek toont aan dat er meer gelijkenissen dan verschillen in moeder-kind interacties mogelijk zijn tussen kinderen met ASS en kinderen met een typische ontwikkeling (Kasari, Sigman, & Mundy, 1988; Kasari & Sigman, 1997; Watson, 1998). Studies bemerken dat ouders van hoog-risico kinderen meer directief en minder responsief zijn dan ouders van laag-risico 17

24 kinderen. Mogelijks is dit een aanpassing van de ouders om meer responsiviteit en betrokkenheid van hun kind te kunnen verkrijgen (Doussard-Roosevelt et al., 2003; Wan et al., 2012). Er wordt daarom een lagere dyadische wederkerigheid en responsiviteit van de moeder verwacht op 14 en 24 maanden bij hoog-risico kinderen dan bij laag-risico kinderen. 'Is er een samenhang tussen gedeelde aandacht op 10 maanden met taalontwikkeling op 14 en 24 maanden bij laag-risico kinderen en hoog-risico kinderen?' Sociaal-communicatieve vaardigheden zijn belangrijke voorlopers van taalontwikkeling (Carpenter et al., 1998). Onderzoek bij kinderen met ASS is echter inconsistent omtrent de invloed van het type JA op de twee taaldomeinen (Luyster et al., 2008). De relatie tussen JA en de taalontwikkeling is bij hoog-risico kinderen nog maar weinig onderzocht. Er wordt aangetoond dat er een significante positieve samenhang is tussen RJA en receptieve en expressieve taalontwikkeling bij hoog-risico kinderen, maar niet bij laag-risico kinderen (Presmanes et al., 2007). De studie van Sullivan et al. (2007) stelt eveneens een positieve voorspeller vast van RJA op 14 maanden en receptieve en expressieve taal op latere leeftijd bij hoog-risico kinderen. Op basis van de literatuurstudie wordt er in de huidige masterproef verwacht dat er enkel een positieve samenhang is tussen RJA op 10 maanden en receptieve en expressieve taal op 14 en 24 maanden. 'Is er een samenhang tussen responsiviteit van de moeder en dyadische wederkerigheid op 14 en 24 maanden met taalniveau op 14 en 24 maanden bij laag-risico kinderen en hoog-risico kinderen?' Weinig tot geen studies hebben zich reeds gefocust op de invloed van de bidirectionele ouderkind interactie op taal en/of gedeelde aandacht bij hoog-risico kinderen (Northrup en Iverson, 2015). Onderzoek bij kinderen met ASS suggereert dat responsiviteit van de ouders predictief is ten opzichte van taalontwikkeling. Een hoge responsiviteit van ouders voorspelt een betere taalontwikkeling bij hun kinderen met ASS dan ouders met een lage mate aan responsiviteit (Haebig et al., 2013; McDuffie & Yoder, 2010; Siller & Sigman, 2002; Siller & Sigman, 2008). Op basis hiervan wordt een significante positieve samenhang verwacht tussen responsieve moeder en taalvaardigheden bij hoog-risico kinderen. De studie van Northrup en Iverson (2015) bij hoog-risico kinderen op 9 maanden toont aan dat het coördinatievermogen in de interactie een voorspellende factor is ten aanzien van de 18