Onderzoek onder chronisch zieken, ouderen, lichamelijk en verstandelijk gehandicapten

Transcriptie

1 Gevolgen van de AWBZ pakketmaatregelen Onderzoek onder chronisch zieken, ouderen, lichamelijk en verstandelijk gehandicapten Eindrapport Een onderzoek in opdracht van de landelijke cliëntenorganisaties en ouderenbonden drs. S.M. van Klaveren drs. E.P.L.G. Noordhuizen drs. ir. F.M. van Vree Projectnummer: B3602/3604 Zoetermeer, 3 februari 2010

2 De verantwoordelijkheid voor de inhoud berust bij Research voor Beleid. Het gebruik van cijfers en/of teksten als toelichting of ondersteuning in artikelen, scripties en boeken is toegestaan mits de bron duidelijk wordt vermeld. Vermenigvuldigen en/of openbaarmaking in welke vorm ook, alsmede opslag in een retrieval system, is uitsluitend toegestaan na schriftelijke toestemming van Research voor Beleid. Research voor Beleid aanvaardt geen aansprakelijkheid voor drukfouten en/of andere onvolkomenheden. 2

3 Voorwoord Op 1 januari 2009 zijn de AWBZ pakketmaatregelen ingevoerd. De maatregelen hebben tot gevolg dat mensen met een lichte beperking niet langer begeleiding vanuit de AWBZ krijgen maar een beroep moeten doen op hun eigen netwerk c.q. op andere publieke domeinen. De landelijke cliëntenorganisaties en ouderenbonden willen weten wat de gevolgen van deze maatregelen voor de cliënten zijn en heeft Research voor Beleid opdracht gegeven hier onderzoek naar uit te voeren. Het onderzoek richt zich op de gevolgen voor drie doelgroepen: ouderen, mensen met een chronische ziekte en lichamelijk en verstandelijk gehandicapten. In deze rapportage beschrijven we het beeld dat uit het onderzoek naar voren komt. In de media begint de berichtgeving over de AWBZ pakketmaatregelen langzaamaan toe te nemen, maar feit blijft dat er nog veel onduidelijk is over de gevolgen van de pakketmaatregelen voor cliënten. Gemeenten en aanbieders zijn bereid om te zorgen voor de cliënten maar zeggen niet goed te weten om welke mensen het gaat. Er is daardoor nog weinig actie ondernomen. Cliënten, van hun kant, houden zich vooralsnog stil. Zij melden zich nauwelijks bij gemeentelijke Wmo-loketten of MEE om geholpen te worden bij het vinden van alternatieve begeleiding. Mogelijk hebben zij een oplossing gevonden binnen hun eigen netwerk of met behulp van een vrijwilliger. Het kan ook zijn dat zij zich kunnen redden zonder de begeleiding die zij voorheen hadden. De vraag die dan ook voor ligt is of de huidige rust de welbekende stilte voor de storm is. Hebben de maatregelen inderdaad geen negatieve gevolgen voor de cliënten? Of zullen we na 1 januari 2010 merken dat tal van cliënten met een situatie geconfronteerd worden die zij niet hebben voorzien? Deze rapportage geeft u antwoord op deze vragen. Félicie van Vree Manager cluster Zorg en Welzijn 3

4 4

5 Inhoudsopgave Samenvatting en conclusies 7 Deel A: Beleidscontext AWBZ pakketmaatregelen en achtergrond onderzoek 17 1 Beleidscontext AWBZ pakketmaatregelen AWBZ pakketmaatregelen Mitigeren van negatieve effecten Doel en onderzoeksvragen Onderzoeksopzet Leeswijzer 25 Deel B: Gevolgen AWBZ pakketmaatregelen voor cliënten en hun zoektocht naar een alternatief 27 2 Wie zijn de cliënten en wat is hun zorgvraag? Algemene bevindingen Wat zijn de achtergrondkenmerken van de respondenten? Hoe ziet hun indicatie voor begeleiding eruit? Wat is hun zorgvraag? 33 3 Waaruit bestaat de behoefte aan begeleiding? Algemene bevindingen Waarbij hebben cliënten begeleiding nodig? Wat doen de cliënten met de begeleiding? 36 4 Wat verandert voor cliënten en wat zijn voor hen de gevolgen? Algemene bevindingen Wat is veranderd in de toegang? Wat zijn de veranderingen in het totaalplaatje van zorg? Wat zijn de gevolgen van de verandering 46 5 Hoe zoeken cliënten naar een oplossing? Algemene bevindingen Wie gaat op zoek? Hoe zoeken cliënten? Wat is het resultaat en hoe gaan cliënten verder? Hoe wordt het zoeken ervaren? 61 6 Welke oplossingen worden gevonden? Algemene bevindingen Welke oplossingen zijn gevonden? Hoe structureel is de gevonden oplossing? Waar zijn de zoekenden nu het meest mee geholpen? Drie organisaties nader bekeken 69 5

6 Deel C: Hoe reageren gemeenten en aanbieders op de AWBZ pakketmaatregelen? 71 7 Inzicht in gevolgen van de pakketmaatregelen Algemene bevindingen Wat is landelijk bekend over mensen die minder/geen begeleiding krijgen? Wat is er lokaal bekend over de gevolgen? Wat is bij MEE bekend? Wat is er bij aanbieders bekend over de gevolgen? Welke mensen zijn of raken uit zicht? 79 8 Welke ontwikkelingen zijn er aan aanbodzijde? Algemene bevindingen Gemeenten en zorgaanbieders Ontwikkelingen in gebruik van het huidige aanbod Ontwikkeling en kansen voor nieuw aanbod 90 Literatuurlijst 95 Bijlage 1 Onderzoeksopzet 97 Bijlage 2 Totaaloverzicht zoekroutes 101 Bijlage 3 Rechte tellingen 105 Bijlage 4 Casusverslagen contextanalyse 119 6

7 Samenvatting en conclusies A. Inleiding Aanleiding, doel en opzet onderzoek Mensen met een lichte beperking kunnen per 1 januari 2009 niet langer aanspraak maken op begeleiding uit de AWBZ. Ook wordt begeleiding uit de AWBZ vanaf die datum niet meer ingezet om participatie te bevorderen. Om inzicht te krijgen in de gevolgen van deze maatregel voert Research voor Beleid in opdracht van de landelijke cliëntenorganisaties en ouderenbonden een onderzoek uit onder ouderen, chronisch zieken en verstandelijk en lichamelijk gehandicapten. De hoofdvraag van dit onderzoek is: Wat zijn de effecten van de smallere toegangspoort voor begeleiding in de AWBZ en het versterken van het inclusief beleid voor cliënten met verschillende soorten ondersteuningsbehoeften? Deze rapportage betreft de resultaten van de eerste van twee metingen, waarin we met clienten, gemeenten en zorgaanbieders spreken over de gevolgen van de AWBZ pakketmaatregelen en de wijze waarop de verschillende partijen daarmee omgaan. Het onderzoek bestaat uit twee delen. In het cliëntenonderzoek hebben we 438 mensen telefonisch geïnterviewd met als doel de gevolgen van de verandering in de aanspraak op begeleiding in kaart te brengen. De cliënten zijn door het CIZ uitgenodigd deel te nemen aan het onderzoek en hebben zelf hun contactgegevens aan Research voor Beleid verstrekt. Tijdens de interviews zijn we ingegaan op de gevolgen van de pakketmaatregelen voor de cliënten en of zij, als zij minder begeleiding krijgen dan gewenst, op zoek gaan naar een alternatief, welk zoekpad zij daarbij volgen en wat dit hen oplevert. Daarnaast hebben we een contextanalyse uitgevoerd om ontwikkelingen aan de aanbodszijde te inventariseren. Na overleg met landelijke (belangen)organisaties hebben we acht regio s geselecteerd. 1 Per regio hebben we een deskresearch uitgevoerd waarin we het gemeentelijk beleid ten aanzien van de pakketmaatregelen in kaart hebben gebracht. Daarnaast hebben we groepsgesprekken gevoerd met cliënten enerzijds en gemeenten, zorgaanbieders, MEE, welzijnsorganisaties, mantelzorg- en vrijwilligersorganisaties anderzijds. 1 In het onderzoek zijn de volgende regio s betrokken: Apeldoorn, Den Haag, Dordrecht/Zwijndrecht, Enschede/Losser, Haarlem/Heemstede, Hoogeveen/Meppel, Heerlen/Landgraaf en Tilburg. 7

8 B. Gevolgen voor cliënten en hun zoektocht naar een alternatief Wat is de ondersteuningsbehoefte van mensen die begeleiding aanvragen op grond van de AWBZ? Oudere respondenten maken vooral gebruik van de dagopvang en begeleiding bij zelfstandig leven (o.a. zelfverzorging, regelen zaken thuis). Chronisch zieken hebben vooral begeleiding bij het leggen en onderhouden van contacten, het doen van de administratie en bij dagbesteding. Dit geldt ook voor lichamelijk en verstandelijk gehandicapten. Deze respondenten hebben daarnaast ook vaak behoefte aan begeleiding bij het plannen en structureren van de dag. De respondenten hebben een zeer brede zorgvraag: bijna driekwart van de geïnterviewden heeft bij 5 tot 7 van de voorgelegde activiteiten/domeinen (persoonlijke verzorging, verpleging, bewegen en verplaatsen, communicatie, huishoudelijke zaken, zaken regelen, sociale activiteiten) enige tot veel hulp nodig. Dit geldt vooral voor ouderen. Tweederde van de respondenten krijgt zorg in natura (ZIN) en een derde een persoonsgebonden budget (PGB). Van de mensen die ZIN krijgen, krijgt de helft individuele begeleiding, een derde begeleiding in groepsverband en de overigen krijgen zowel individuele als groepsbegeleiding. Wat is veranderd in de toegang tot begeleiding uit de AWBZ? In hoeverre krijgen mensen de gewenste begeleiding op grond van de AWBZ? Driekwart van de geïnterviewden maakte in 2008 gebruik van de functie begeleiding uit de AWBZ (herindicaties). Bijna de helft van deze mensen krijgt na de herindicatie minder of geen begeleiding meer. Er zijn verschillen tussen de doelgroepen. Ouderen krijgen na de herindicatie vaak geen begeleiding meer of juist meer begeleiding. Bij mensen met een chronische ziekte blijft de begeleidingsintensiteit vaak gelijk maar neemt ook in een groot aantal gevallen af. Bij mensen met een verstandelijke of lichamelijke handicap neemt de begeleiding juist vaker af en blijft in sommige gevallen gelijk. Ook zijn er verschillen naar zorgvorm. Zo krijgt 19% van de PGB-houders na de herindicatie geen budget meer voor begeleiding en krijgt 38% van hen een lagere indicatie en een lager budget. Van de mensen die individuele begeleiding in natura krijgen, krijgt 10% na de herindicatie geen begeleiding meer en krijgt 32% minder begeleiding. Bij begeleiding in groepsverband wordt de indicatie in 26% van de gevallen stopgezet en bij 9% van de cliënten zijn er minder dagdelen geïndiceerd. De vermindering van begeleiding lijkt niet te worden vervangen door andere zorg vanuit de AWBZ, er is geen duidelijke toename van andere functies waar te nemen. Wat zijn de gevolgen als mensen door de herindicatie minder of geen begeleiding (meer) ontvangen? Ruim tweederde van de mensen bij wie de indicatie lager uitviel dan verwacht of dan voorheen, verwacht hierdoor problemen te krijgen. Ouderen denken te maken te krijgen met een verminderd psychisch welbevinden, minder buiten komen en minder sociale contacten. Mensen met een chronische ziekte verwachten minder buiten te komen, dat hun lichamelijke conditie afneemt, dat zij minder sociale contacten hebben en dat zij problemen ondervinden in de vrijetijdsbesteding. Verstandelijk en lichamelijk gehandicapten verwachten meer dan de andere doelgroepen een toename van de belasting van mantelzorgers en problemen in de gezinssfeer. 8

9 Cliënten bij wie de indicatie nog niet is ingegaan, signaleren meer problemen dan cliënten bij wie dit al wel het geval is. Mogelijk blijken na effectuering van de indicatie minder problemen op te treden dan cliënten vooraf hadden verwacht. Om deze problemen op te lossen of te voorkomen, gaan drie van de vijf respondenten op zoek naar een andere vorm van begeleiding. Verstandelijk en lichamelijk gehandicapten lijken daarbij vaker op zoek te gaan naar alternatieven dan de andere doelgroepen. Daarnaast gaan cliënten met een PGB, minder vaak op zoek naar een alternatief in vergelijking met cliënten die begeleiding in natura krijgen. Hoe zoeken deze mensen naar een oplossing? Langs welke wegen vinden mensen de gewenste begeleiding indien deze niet meer of niet meer volledig binnen het domein van de AWBZ valt? Respondenten bewandelen diverse wegen om een oplossing voor de verminderde, weggevallen of niet gekregen begeleiding te vinden. Er zijn nauwelijks routes die door meerdere mensen zijn gevolgd. Bijna de helft van de mensen heeft (tot nu toe) bij één organisatie aangeklopt en een derde heeft bij twee organisaties aangeklopt. De rest van de mensen benaderde drie tot zeven organisaties. Ongeveer 60 van de bijna 160 zoekers heeft dan een oplossing gevonden. Van de mensen die (nog) niet voldoende begeleiding hebben gevonden, stopt een derde met zoeken zonder een alternatief te hebben gevonden. De eerste stap van het zoekproces lijkt cruciaal: na het benaderen van de eerste organisatie haken veel mensen af zonder een oplossing te hebben gevonden. Organisaties die door veel respondenten zijn benaderd zijn MEE, het lokale Wmo-loket, een vrijwilligersorganisatie, maatschappelijk werk, zorgaanbieders, psychologen en huisartsen. Wat voor oplossingen vinden de mensen? De respondenten hebben vooral begeleiding gevonden bij zelfstandig leven en het leggen en onderhouden van contacten. Deze oplossingen worden voornamelijk geboden door de directe omgeving, maatschappelijk werk, een vrijwilligersorganisatie of het gemeentelijke Wmo-loket. Respondenten die nog geen oplossing hebben gevonden, willen vooral de begeleiding in zijn huidige vorm behouden. Zij lijken moeite te hebben de begeleiding die zij krijgen los te laten. Waarom zoeken sommige mensen niet (meer)? Sommige respondenten gaan niet op zoek of stoppen hun zoektocht voordat zij een oplossing hebben gevonden. Redenen hiervoor zijn onder meer dat zij niet weten welke organisatie zij kunnen benaderen, dat ze denken niet in aanmerking te komen voor een alternatief, geen energie of niet de moed hebben om een nieuwe organisatie te benaderen of dat ze denken geen oplossing te zullen vinden. Een enkeling zoekt niet (verder) omdat hij/zij kan leven met de lager uitgevallen indicatie voor begeleiding. Kortom, van de mensen die voorheen begeleiding kregen, krijgt de helft geen of minder begeleiding. Van de mensen die voor het eerst een indicatie voor begeleiding hebben aangevraagd, is één op de vijf niet tevreden over de gestelde indicatie. Bijna tweederde van deze twee groepen mensen met een begeleidingsvraag gaat op zoek naar alternatieve begeleiding. Slechts een kwart van hen heeft in 2009 dankzij de zoektocht de gewenste begeleiding gevonden. Van de mensen die nog geen oplossing hebben gevonden, gaat de helft verder met zoeken en een tiende misschien. De overigen zoeken niet langer naar een oplossing. 9

10 C. Ontwikkelingen aan aanbodszijde I. Inzicht in gevolgen van de pakketmaatregelen Welke inzichten zijn er in de gevolgen van de pakketmaatregelen? Er zijn verschillende partijen die op landelijk niveau enig zicht hebben op de gevolgen van de pakketmaatregelen voor cliënten. Zo brengt het CIZ kwartaalrapportages uit waarin de organisatie de gevolgen van de maatregelen voor indicaties beschrijft. De landelijke cliëntenorganisaties en ouderenbonden hebben meldacties uitgevoerd en MEE rapporteert over die cliënten die zich bij hen hebben aangemeld om ondersteuning te krijgen bij het zoeken naar alternatieven voor begeleiding uit de AWBZ. Op grond van de informatie van deze organisaties is er vooral inzicht in het aantal mensen dat begeleiding verliest of waarbij de begeleiding vermindert. Een diepgaander inzicht in de doelgroepen die gevolgen ondervinden van de pakketmaatregelen en de inhoud van deze gevolgen is niet beschikbaar. De landelijke inzichten zijn bij gemeenten en aanbieders van begeleiding bekend, echter op lokaal niveau ontbreekt duidelijkheid over welke doelgroepen minder of geen begeleiding krijgen, en de mate waarin deze cliënten op zoek zijn naar andere vormen van begeleiding. Meerdere lokale partijen ontvangen signalen hierover maar zij wisselen deze kennis over het algemeen nauwelijks met elkaar uit. Zo hebben gemeenten enig inzicht in de gevolgen op grond van gemeenterapportages van het CIZ en de hulpvragen die aan het Wmo-loket worden gesteld. Zorgaanbieders weten van een deel van hun cliënten of zij ook onder het nieuwe regime hun begeleiding behouden, maar een ander deel van de cliënten moet nog worden geherindiceerd of heeft bezwaar gemaakt tegen de gestelde herindicatie. Welzijnsen vrijwilligersorganisaties zien een (beperkte) toename in de vraag naar begeleiding. Organisaties verwachten dat begin 2010 pas inzicht wordt verkregen in de gevolgen van de pakketmaatregelen. Gemeenten en MEE verwachten dan een toename in de aanvragen voor (ondersteuning bij het vinden van) begeleiding. Wat doen gemeenten om meer zicht te krijgen op de gevolgen? De onderzochte gemeenten zetten zich, in meer of mindere mate, in om meer zicht te krijgen op de gevolgen van de pakketmaatregelen, zodat zij beleid kunnen ontwikkelen om te voorkomen dat mensen tussen wal en schip vallen. Gemeenten hanteren daarbij verschillende methoden. Enkele gemeenten vragen bijvoorbeeld MEE (aan de hand van de CIZgegevens) de begeleidingsbehoeften te inventariseren van cliënten die hun indicatie voor begeleiding (deels) verliezen. Andere gemeenten voeren gesprekken met zorgaanbieders of organiseren bijeenkomsten met zowel zorgaanbieders, welzijns-, vrijwilligers- en mantelzorgorganisaties over de gevolgen van de pakketmaatregelen en mogelijke oplossingen. Welke mensen zijn/raken uit zicht? Dat weinig mensen zich melden bij zorgaanbieders, MEE of gemeentelijke Wmo-loketten zou kunnen worden gezien als een positief teken, namelijk dat de consequenties van de pakketmaatregelen mee zouden vallen. Tijdens het onderzoek zijn echter signalen naar voren gekomen dat er groepen mensen zijn die wel begeleiding in een of andere vorm nodig hebben, maar niet op zoek gaan naar alternatieven en zich niet melden bij de gemeente, MEE of de zorgaanbieder. 10

11 Oorzaken van het uit zicht raken zijn: dat mensen niet op zoek gaan naar een alternatief, omdat ze bijvoorbeeld niet weten bij welke organisatie ze kunnen aankloppen, geen nieuwe organisatie durven te benaderen of denken dat er toch geen andere mogelijkheden voor hen zijn. Deze mensen kunnen niet goed voor zichzelf opkomen of durven dit niet. dat mensen zelf denken geen begeleiding nodig te hebben. Het gaat dan bijvoorbeeld om zorgwekkende zorgmijders of om ouderen met beginnende dementie, die liever thuisblijven dan naar een dagopvang gaan (en daar juist door veel moeite van de mantelzorger terecht waren gekomen). II. Welke ontwikkelingen zijn er aan de aanbodszijde? Wat doen gemeenten om eventuele negatieve gevolgen van de AWBZ pakketmaatregelen op te vangen? Gemeenten reageren verschillend op de mogelijke gevolgen van AWBZ pakketmaatregelen voor hun burgers. Sommige gemeenten helpen alleen cliënten die zich aan het Wmo-loket melden. Zij werken, conform de uitgangspunten van de Wmo, vanuit het principe van zelfredzaamheid. Alleen wanneer mensen met beperkingen zelf geen begeleiding kunnen organiseren en zich melden aan het Wmo-loket, probeert de gemeente een passende voorziening te regelen. Andere gemeenten hebben een meer proactieve werkwijze: zij inventariseren mogelijke probleemgroepen in hun gemeenten en denken na over hoe deze groepen geholpen kunnen worden. Gemeenten ervaren in de aanpak van de (negatieve) gevolgen van de pakketmaatregelen wel enkele knelpunten. Zij hebben beperkt zicht op welke cliënten in de problemen geraken door de maatregelen, nog geen inzicht in welk aanbod in hun gemeente ontbreekt en beperkte middelen om oplossingen te stimuleren. Wat doen zorgaanbieders? Voor zorgaanbieders is het belangrijk dat de cliënt de begeleiding behoudt. Zij willen de client deze zorg blijven bieden en daarbij ook hun eigen markt behouden. Tijdens de groepsgesprekken hebben sommige zorgaanbieders aangegeven financiële problemen te verwachten als gevolg van de pakketmaatregelen. Naast de pakketmaatregelen hebben ook de zorgzwaartepakketten (ZZP) en de lagere tarieven voor dagopvang gevolgen voor hun financiële huishouding. Aanbieders hebben verschillende oplossingen voor het soms samen met de cliënten in stand houden van het bestaande aanbod. Soms is een deel van de indicatie te effectueren dat eerder nog niet werd gebruikt. Andere keren dienen zorgaanbieders samen met de client een nieuwe aanvraag voor begeleiding in of starten een bezwaarprocedure. Ook komt het voor dat zorgaanbieders een eigen bijdrage invoeren, een regeling met de gemeente treffen of zelf het verlies aan AWBZ-financiering (tijdelijk) opvangen. Slechts bij uitzondering zet een zorgaanbieder zich in voor het ontwikkelen van creatieve oplossingen, die buiten de grenzen treden van de bestaande zorg. Zij gaan bijvoorbeeld nauwelijks contacten aan met welzijnsorganisaties om na te denken over gezamenlijk begeleidingsaanbod, zoals dagopvang. Als gemeenten het initiatief nemen tot gezamenlijk overleg, zijn aanbieders in het algemeen wel bereid deel te nemen. 11

12 Krijgen aanbieders meer ondersteuningsaanvragen? Aanbieders van zorg-, welzijn- en ondersteuningsdiensten zien een beperkte toename in de vraag naar begeleiding. Zorgsector: Gemeenten rapporteren een toename van aanvragen vppr hulp bij het huishouden met regie (HH2). Ook het gebruik van andere zorgvormen neemt toe, doordat zorgaanbieders cliënten stimuleren zich te laten diagnosticeren om aanspraak te kunnen maken op zwaardere zorgvormen. Welzijnsector: Welzijnsinstellingen krijgen meer vraag naar ouderenadviseurs en maatschappelijk werkers. Seniorenorganisaties signaleren een verhoogde vraag naar begeleid vervoer. Het beeld dat de vrijwilligersorganisaties schetsen is divers: enkele organisaties melden een toename in aanvragen, bijvoorbeeld voor het bieden van hulp bij het uitvoeren van de administratie, het meegaan naar instanties en het leggen van sociale contacten. Andere vrijwilligersorganisaties ervaren een dergelijke toename niet. Mantelzorgorganisaties zien op dit moment geen verhoging in het aantal hulpvragen, maar zij verwachten wel dat dit gaat komen, voornamelijk voor respijtzorg. Bij MEE is de vraag naar kortdurende begeleiding gestegen. Het gaat hier niet om de ondersteuning bij het zoeken die MEE biedt aan mensen die hun begeleiding uit de AWBZ (deels) zijn verloren, maar om het standaard begeleidingsaanbod van MEE. Deze kortdurende begeleiding bestaat uit praktische ondersteuning (het aanleren van vaardigheden), sociaal emotionele ondersteuning (bevorderen van zicht op gevolgen van interactie en beleving) en/of gezinsondersteuning (opvoedkundig). Een aantal factoren belemmeren het gebruik van het (bestaande) aanbod: Het inzicht in het bestaande begeleidingsaanbod is beperkt. Er is nog geen echte sociale kaart voor begeleiding die gebruikt kan worden bij het doorverwijzen van cliënten. Zorgaanbieders in een aantal regio s leggen nauwelijks probleemsituaties aan de gemeente voor, terwijl gemeenten wel kunnen bijdragen aan het creëren van een oplossing. Mogelijk wordt dit veroorzaakt doordat deze partijen weinig of geen contact met elkaar hebben. Niet alle bestaande voorzieningen zijn geschikt voor mensen die voorheen begeleiding kregen vanuit de AWBZ. Zo zijn er organisaties die kortdurende begeleiding bieden waarbij gericht op zelfredzaamheid - bepaalde vaardigheden worden aangeleerd. Voor een deel van de doelgroep biedt dit een alternatief, maar een ander deel heeft structurele begeleiding nodig. Gemeenten en aanbieders verwachten dat cliënten niet meer door één, maar door verschillende organisaties en personen ondersteund gaan worden. Dit kan volgens hen gevolgen hebben voor de signaalfunctie. Zonder casemanager verwachten zij dat een eventuele achteruitgang in de situatie van cliënt veel later wordt ontdekt dan voorheen. Aanbieders verwachten dat cliënten door de eigen bijdrage die voor voorzieningen uit de Wmo worden gevraagd, minder geneigd zijn gebruik te maken van de geboden voorzieningen. Het gaat hierbij vooral om een psychologisch effect: aanbieders denken dat clienten het vervelend zullen vinden dat zij moeten betalen voor iets dat zij voorheen gratis kregen. Volgens gemeenten zijn er voldoende waarborgen om ervoor te zorgen dat de eigen bijdrage geen drempel is voor cliënten. Daar komt bij dat in 2010 ook een eigen bijdrage gevraagd gaat worden voor begeleiding uit de AWBZ. 12

13 Krijgen cliënten meer begeleiding van mantelzorgers en vrijwilligers? Gemeenten en aanbieders gaan er vanuit dat mantelzorgers meer ondersteuning bieden, maar zij hebben (nog) geen zicht op de mate waarin dit gebeurt. Beide partijen zien overbelasting van mantelzorgers als een potentieel risico, vooral bij mantelzorgers van cliënten met lichte dementie. Zij benadrukken dat mantelzorgondersteuning en de beschikbaarheid van voldoende respijtzorg van belang zijn om de inzet van zwaardere zorgvormen te voorkomen. De inzet van vrijwilligers lijkt enigszins toegenomen. Een aantal vrijwilligersorganisaties krijgt meer hulpaanvragen en zorgaanbieders onderzoeken of zij vaker vrijwilligers in kunnen zetten. De verschillende partijen zijn positief over de inzet van vrijwilligers bij het begeleiden van cliënten, maar zien hierbij meerdere aandachtspunten. Zo is het aanbod van vrijwilligers beperkt, moeten zij in hun werk worden begeleid en hebben zij niet altijd de vereiste kennis en vaardigheden om het werk van professionele begeleiders over te nemen, bijvoorbeeld als het gaat om licht verstandelijk gehandicapten met gedragsproblemen. Is nieuw of aangepast aanbod nodig? Met de extra inzet van mantelzorgers en vrijwilligers en het brede palet aan huidige voorzieningen, lijkt op dit moment een deel van de cliënten in hun behoefte aan begeleiding te kunnen voorzien. Het voorkomen van overbelasting van mantelzorgers en passende inzet van vrijwilligers vormen hierbij belangrijk aandachtspunten. Daarnaast zijn er groepen clienten voor wie (in sommige gevallen) de huidige voorliggende voorzieningen (of een combinatie van verschillende activiteiten) geen passend alternatief vormen. De in dit onderzoek betrokken gemeenten, zorgaanbieders, MEE, welzijns-, vrijwilligers- en mantelzorgorganisaties verwachten dat de volgende groepen geen alternatief kunnen vinden voor het wegvallen van begeleiding uit de AWBZ 1 : ouderen met lichte dementie ouderen met somatische problematiek (die nog een goed regelvermogen hebben) volwassenen met niet-aangeboren hersenletsel jongeren en volwassenen met een lichte psychiatrische aandoening jongeren en volwassenen met een licht verstandelijke handicap en zogenoemde stapelaars : mensen met verschillende lichte aandoeningen 2. Deze cliënten komen vooral in de knel wanneer zij geen mensen in hun netwerk of een (professionele of vrijwillige) begeleider hebben die de zorg op zich neemt voor het vinden van voldoende ondersteuning, wanneer de cliënt hier zelf niet toe in staat is. Komt aangepast of nieuw aanbod tot stand? Om te zorgen voor passend aanbod is het belangrijk bestaande voorzieningen passend en toegankelijk te maken voor cliënten die begeleiding uit de AWBZ (deels) hebben verloren, of om nieuwe voorzieningen te creëren. Uit het onderzoek blijkt dat dergelijke stappen nog nauwelijks zijn ondernomen, al wordt hier her en der wel een aanzet voor gegeven. Vooral zorgaanbieders maar ook gemeenten vinden dat zij te weinig zicht hebben op de mensen die in de problemen raken als gevolg van de pakketmaatregelen, en ervaren weinig nood- 1 Deze lijst komt voort uit onderhavig onderzoek. De genoemde groepen komen voor een groot deel overeen met die uit het onderzoek van HHM naar de effecten van de pakketmaatregelen AWBZ uit In onderhavig onderzoek is de situatie van jongeren niet onderzocht. Voor meer informatie over de gevolgen van de pakketmaatregelen voor thuiswonende kinderen, jongeren die zelfstandig gaan wonen, en GGZcliënten verwijzen wij u naar het onderzoeksbureau ITS dat deze gevolgen in kaart brengt. 13

14 zaak of stimulans om bestaande voorzieningen aan te passen en/of nieuw aanbod te creëren. De houding van de verschillende partijen is als afwachtend te karakteriseren: er is behoefte aan inzicht in wat voor welke doelgroep(en) georganiseerd moet worden voordat men alternatieven gaat ontwikkelen. Een belemmerende factor in sommige regio s is dat onderlinge contacten tussen verschillende typen aanbieders en gemeenten beperkt zijn, waardoor oplossingen op het snijvlak van welzijn en zorg moeizaam tot stand komen. Juist op dat snijvlak verwachten organisaties oplossingen te kunnen creëren. Ondanks deze factoren zijn er op verschillende plaatsen in het land wel stappen ondernomen. Enkele gemeenten hebben werkbijeenkomsten georganiseerd waar zij samen met zorgaanbieders, welzijns-, vrijwilligers- en mantelzorgorganisaties nadenken over alternatieve begeleidingsvormen. Daarnaast hebben enkele gemeenten (beleids)notities opgesteld waarin zij beschrijven hoe zij om willen gaan met (het verkrijgen van inzicht in) de gevolgen van de pakketmaatregelen. Ook zijn er experimenten met het inzetten van vrijwilligers bij het bieden van begeleiding en zijn er op verschillende plaatsen in het land acties ondernomen om ervoor te zorgen dat oudere mensen naar de dagopvang kunnen blijven gaan. Welke oplossingsrichtingen zijn er voor het bieden van passende ondersteuning? Door gemeenten en aanbieders zijn verschillende oplossingsrichtingen genoemd om te komen tot (meer) passend aanbod voor cliënten. Inhoudelijk: Voor cliëntgroepen waarvoor geen alternatieve begeleiding bestaat, kunnen gemeenten samen met zorgaanbieders en welzijnsorganisaties nieuw aanbod ontwikkelen. Doelgroepen voor wie dit mogelijkerwijs geldt zijn ouderen met lichte dementie, licht verstandelijk gehandicapte jongeren, licht psychiatrische jongeren en de zogenoemde stapelaars. het bieden van voldoende mogelijkheden tot respijtzorg is van essentieel belang voor mantelzorgers. Procesmatig: Door de ontwikkeling van een sociale kaart begeleiding kunnen cliënten beter worden doorverwezen. Bij voorkeur worden de sociale kaarten op wijkniveau ontwikkeld. Ook is het belangrijk dat verschillende type organisaties met elkaar in contact komen en / of door de gemeente worden gebracht. Oplossingen liggen naar verwachting van gemeenten en aanbieders op het snijvlak van de zorg-, welzijns- en informele sector. Gemeenten kunnen, als regisseur binnen de Wmo, bijeenkomsten organiseren waar relevante partijen met elkaar praten over knelpunten en mogelijke oplossingen. Tot slot draagt samenwerking op wijkniveau volgens gemeenten en aanbieders bij aan het in kaart brengen van probleemsituaties en het ontwikkelen van (individuele) oplossingen. Wat is de stand van zaken als het gaat om de gevolgen van de pakketmaatregelen? De effecten van de pakketmaatregelen worden langzaamaan zichtbaar, maar lijken volgens gemeenten en aanbieders tot nog toe mee te vallen. Weinig mensen melden zich met ondersteuningsvragen bij gemeenten en MEE, en ook aanbieders van zorg, welzijnsdiensten en ondersteuning zien nog geen grote groepen cliënten die problemen ondervinden door het wegvallen van (een deel van) de begeleiding uit de AWBZ. Vooral de verschillende aanbieders van begeleiding ervaren hierdoor weinig urgentie. 14

15 Gemeenten, MEE en zorgaanbieders kijken nu vooruit naar begin Zij nemen aan dat na 1 januari 2010 meer mensen zich gaan melden bij het Wmo-loket en MEE, omdat alle herindicaties dan zijn uitgevoerd en de overgangsregeling stopt. Dat is ook het moment waarop het CIZ een representatief overzicht kan bieden van de gevolgen van de pakketmaatregelen voor de verschillende doelgroepen. We verwachten dat gemeenten en aanbieders dan voldoende inzicht hebben in de gevolgen van de pakketmaatregelen om beleid te ontwikkelen of te intensiveren. Dit beleid zal gericht zijn op het identificeren van hiaten in het aanbod en het stimuleren van nieuw aanbod 1. D. Aanbevelingen voor de toekomst Wat zijn de komende periode aandachtspunten? Op 1 januari 2010 eindigde de overgangsregeling. De invoering van de maatregel rond begeleiding is dan voltooid (behalve voor kinderen tot 18 jaar). De komende periode is cruciaal in het zorgen voor een zogenoemde zachte landing voor mensen die hun begeleiding gedeeltelijk verliezen. Uit onderhavig onderzoek komen de volgende aandachtspunten voor deze periode naar voren: 1 De eerste stap in het zoekproces lijkt essentieel: veel mensen haken af wanneer zij bij de eerste organisatie geen passend alternatief hebben gevonden. Dit maakt het belangrijk dat de cliënten goed worden geïnformeerd over waar zij terecht kunnen voor mogelijke alternatieven. 2 Begin 2010 komt er naar verwachting meer helderheid over de doelgroepen die in de problemen geraken door de maatregelen. Gemeenten, zorgaanbieders en MEE verwachten dat meer cliënten zich dan zullen melden bij de genoemde organisaties. Zorg er dan als gemeente voor dat er snel gehandeld kan worden door bijvoorbeeld een werkbijeenkomst te organiseren over de pakketmaatregelen. 3 In sommige gevallen zal de gemeente worden gevraagd om een financiële bijdrage zodat een bepaalde dienst geleverd kan worden. Ook zullen cliënten zich bij het Wmo-loket gaan melden met hun vraag naar begeleiding. Om aan deze vragen te kunnen voldoen, is het belangrijk dat gemeenten middelen hebben gereserveerd voor de ontwikkeling van collectieve en individuele begeleiding. 4 Er is een aantal doelgroepen waarvan wordt verwacht dat zij geen alternatieve begeleiding zullen vinden. Gemeenten doen er verstandig aan met aanbieders in gesprek te gaan over de mate waarin deze doelgroepen in de gemeente voorkomen en welk aanbod aan hen kan worden geleverd en/of ontwikkeld. 5 De druk op mantelzorgers neemt toe en daarmee het risico op overbelasting. Het is wenselijk te onderzoeken in hoeverre er op gemeentelijk niveau voldoende mogelijkheden tot respijtzorg zijn. 6 Ouderen vinden moeilijk de weg naar MEE. Omdat ouderen minder vaak op hun directe omgeving steunen, kan MEE juist ook voor deze doelgroep een belangrijke rol vervullen. Mogelijk dat het CIZ, lokale Wmo-loketten, welzijnsorganisaties en huisartsen bij kunnen dragen aan de toeleiding naar MEE. Nu, maar zeker ook nadat de kortdurende taakstelling van MEE is beëindigd, kunnen ouderenconsulenten intensief worden ingezet bij het begeleiding van ouderen naar passende ondersteuning. 1 In de tweede meting van dit onderzoek, die medio 2010 zal plaatsvinden, zullen we in kaart brengen welke ontwikkelingen op dit vlak hebben plaatsgevonden. 15

16 7 Bij veel ouderen valt de dagopvang weg, voor chronisch zieken en lichamelijk en verstandelijk gehandicapte volwassenen vervalt de begeleiding die bijdraagt aan het vergroten van de zelfredzaamheid, zoals begeleiding bij het doen van de administratie, het leggen en onderhouden van contacten en het plannen en structureren van de dag. Mogelijkerwijs kan juist aan deze vormen van begeleiding bij het ontwikkelen van diensten extra aandacht worden besteed. 16

17 Deel A: Beleidscontext AWBZ pakketmaatregelen en achtergrond onderzoek 17

18 18

19 1 Beleidscontext AWBZ pakketmaatregelen 1.1 AWBZ pakketmaatregelen Het kabinet heeft medio 2008 gekozen voor de voortzetting van de AWBZ als sociale verzekering voor langdurige zorg die niet primair op herstel is gericht. De doelgroep van deze verzekering zijn mensen met langdurige ernstige beperkingen in hun dagelijks leven 1. Het kabinet constateerde dat de AWBZ onbedoeld te ruime aanspraken biedt waardoor ook veel mensen met minder zware beperkingen van de AWBZ gebruik maken en het beroep dat op de AWBZ gedaan wordt, te groot is geworden. Daarom werkt het kabinet aan een scherpere afbakening van de AWBZ. Dit geldt onder meer voor de functie begeleiding 2. In 2008 maakten mensen gebruik van deze functie. Het kabinet heeft besloten dat mensen met een lichte beperking per 1 januari 2009 niet langer aanspraak kunnen maken op begeleiding uit de AWBZ. Ook is de participatiedoelstelling geschrapt, wat betekent dat begeleiding op grond van de AWBZ alleen nog mogelijk is als het bijdraagt aan de zelfredzaamheid van de cliënt 3. Op deze wijze wil het kabinet ervoor zorgen dat de aanspraak op begeleiding alleen gaat gelden voor die mensen voor wie het uitblijven ervan betekent dat zij risico lopen op ongewenste intramuralisering dan wel verwaarlozing. Nieuwe definitie van functie begeleiding in AWBZ per 1 januari 2009 Begeleiding omvat door een instelling te verlenen ondersteunende en activerende activiteiten, niet zijnde persoonlijke verzorging, gericht op het bevorderen van de zelfredzaamheid van de verzekerde met ernstig regieverlies of met een ernstige, invaliderende aandoening of beperking. Bron: Ministerie van VWS, Uitwerking AWBZ-pakketmaatregel, Kamerbrief d.d. 16 september 2008 Gevolgen van de pakketmaatregelen CIZ en HHM berekenden de volgende uitval op basis van indicaties uit de periode 1 januari 2005 tot 1 april : 27% van de geïndiceerden met begeleidingfunctie, bijna mensen, verliest zijn/haar aanspraak op begeleiding. De omvang van de functie begeleiding per geïndiceerde gaat omlaag, vooral bij degenen met de laagste omvang. 23% van de cliënten waar nu meer dan 40 uur begeleiding is geïndiceerd, krijgt volgens de nieuwe regels de functie Begeleiding naar verwachting niet langer toegekend. Vooral in de leeftijdscategorieën jaar en jaar zal geen begeleiding meer worden geïndiceerd. 1 Zeker van zorg nu en straks (Kamerstukken II, , , nr. 15 d.d. 13 juni 2008). 2 Het onderscheid tussen activerende en ondersteunende begeleiding vervalt. Er is alleen nog sprake van de functie begeleiding. 3 De onderdelen persoonlijke verzorging, huishoudelijk leven, maatschappelijke participatie en psychisch welbevinden bieden niet langer recht op begeleiding. Op de onderdelen sociale redzaamheid, bewegen en verplaatsen, probleemgedrag, psychisch functioneren en geheugen- en oriëntatiestoornissen blijft ondersteuning wel mogelijk. 4 Onderzoek effecten pakketmaatregelen AWBZ, CIZ & HHM, Driebergen/Enschede, 30 september

20 Van alle indicaties met de functie begeleiding vervalt deze in absolute zin het vaakst wanneer er sprake is van de dominante grondslag Somatiek. Relatief gezien vervalt de functie begeleiding het vaakst bij de dominante grondslagen Psychiatrische aandoening (36%) en Psychosociaal probleem (45%) 1. Bij indicatiebesluiten met een PGB leveringsvorm vervalt de functie begeleiding naar verwachting minder vaak dan bij de oude toekenning van Zorg in Natura (ZIN). Er is echter volgens HHM sprake van een minimaal verschil. In de praktijk zal het volgens het onderzoek van HHM vooral gaan om de volgende cliëntgroepen: 1 Ouderen met beginnende ouderdomsklachten zonder dat een duidelijke diagnose is gesteld. 2 Ouderen met beginnend geheugenverlies en concentratiestoornissen die vaak kampen met gemis van partner of vrienden. 3 Ouderen waarbij beginnende dementie is gediagnosticeerd, die doorgaans nog thuis wonen en vaak een partner hebben en/of mantelzorg krijgen. 4 Volwassenen die als gevolg van chronische invaliderende aandoeningen beperkt zijn in de Persoonlijke verzorging. 5 Volwassenen die als gevolg van chronische invaliderende aandoeningen licht beperkt zijn in hun psychisch functioneren. 6 Chronisch psychiatrische patiënten in de wereld van de Maatschappelijke Opvang. 7 Stabiele psychiatrische patiënten die niet zelfstandig kunnen functioneren. 8 Mensen met lichte verstandelijke beperkingen die zelfstandig of thuis bij de ouders wonen. 9 Jongeren en jongvolwassenen met lichte gedragsproblemen als gevolg van een lichte verstandelijke beperking die buiten andere sectoren (zoals psychiatrie, jeugdzorg of justitie) vallen. 10 Mensen met zintuiglijke beperkingen die met diverse hulpmiddelen redelijk tot goed zelfstandig kunnen wonen. Op grond van de veronderstelde effecten van de pakketmaatregelen is besloten dat het CIZ zal streven naar een afname van het aantal indicatiebesluiten voor begeleiding met tot op jaarbasis. 1.2 Mitigeren van negatieve effecten Begeleiding vanuit andere domeinen dan de AWBZ De maatregelen hebben tot gevolg dat mensen met een lichte beperking of problemen met participatie in eerste instantie een beroep moeten doen op familie, vrienden en buren. Wie niet kan steunen op het eigen netwerk kan een beroep doen op voorzieningen vanuit de Wet maatschappelijke ondersteuning (Wmo). De gemeente, in de Wmo aangewezen tot regisseur, heeft een compensatieplicht. Dit betekent dat gemeenten burgers in staat dienen 1 De grondslag Psychosociaal probleem geeft door de pakketmaatregelen op zichzelf geen toegang meer tot de AWBZ. 20

21 te stellen een eigen huishouden te voeren, zich lokaal te verplaatsen per vervoermiddel en mensen te ontmoeten en sociale verbanden aan te gaan. Staatssecretaris Bussemaker in een interview met de NPCF Niet alles wat wegvalt aan ondersteunende begeleiding gaat een op een over naar de gemeente. Het is de bedoeling dat mensen zoveel mogelijk zelf de regie over hun eigen leven nemen. Veel mensen die ondersteunende begeleiding hebben, kunnen dat gewoon zelf regelen. Als je nu boodschappenservice thuis krijgt als vorm van ondersteunende begeleiding, kun je die boodschappen misschien ook zelf door de supermarkt laten bezorgen. Bron: NPCF, tijdschrift Vraag in Beeld. AWBZ-pakket is te ruim geworden. pag Ook andere publieke domeinen dienen, vanuit de gedachte van het inclusief beleid, een bijdrage leveren aan de opvang van mensen die een begeleidingsbehoefte hebben. Scholen kunnen bijvoorbeeld huiswerkbegeleiding uitbreiden voor specifieke doelgroepen, woningbouwcorporaties kunnen rekening houden met mensen met beperkingen bij de bouw van nieuwe huizen en de thuiszorg kan nieuwe producten ontwikkelen die de participatie van mensen met lichte beperkingen vergroot. Met het inclusief beleid beoogt de overheid dat op velerlei beleidsterreinen rekening wordt gehouden met de verschillende mogelijkheden en beperkingen van mensen Verdeling extra middelen voor andere domeinen Het kabinet heeft in miljoen euro en vanaf miljoen euro extra gereserveerd om via andere domeinen dan de AWBZ te zorgen dat mensen met beperkingen kunnen participeren in de maatschappij. Van dit bedrag is aan gemeenten vanaf miljoen euro beschikbaar gesteldom de ontwikkeling van alternatief ondersteuningsaanbod te stimuleren en/of te financieren. De middelen vormen geen volledige compensatie voor de te maken kosten, zoals het geval was bij de implementatie van de maatregel psychosociaal. De compensatiemiddelen maken onderdeel uit van het Wmo-budget en kunnen daardoor ook voor andere doeleinden worden gebuikt, zoals voor het opvangen van financiële tekorten bij de uitvoering van de Wmo. Staatssecretaris Bussemaker gaat er echter vanuit dat gemeenten dit geld gericht inzetten, aanvullend op hun reguliere welzijnstaak 1. Tijdens de begrotingsbehandeling in november 2009 is echter een motie ingediend omdat kamerleden signalen hadden ontvangen dat niet alle gemeenten de compensatiemiddelen gebruikten voor het opvangen van de gevolgen van de AWBZ pakketmaatregelen. Deze motie is met brede steun aanvaard. Als gevolg daarvan heeft staatssecretaris Bussemaker gemeenten in een brief in december 2009 met klem gevraagd de compensatiemiddelen in te zetten voor het gestelde doel. In het voorjaar van 2010 wil de staatssecretaris het gevoerde beleid van en de besteding van de compensatiegelden door de gemeenten laten inventariseren, om vervolgens de Tweede Kamer hierover in te lichten en zo nodig maatregelen te nemen. 1 Antwoorden op Kamervragen van het Kamerlid Van Miltenburg over het artikel Gemeenten niet klaar voor de AWBZ. (2009Z17171), Kamerstuk, 13 oktober

22 1.2.3 Overgangsregeling en begeleiding door MEE Om te zorgen voor een zachte landing heeft het rijk besloten tot een overgangsregeling en het aanbieden van hulp aan cliënten bij het zoeken naar een alternatief. Voor dit laatste doel is MEE ingeschakeld. Overgangsregeling Mensen die in 2008 reeds ondersteunende of activerende begeleiding kregen, vallen onder de overgangsregeling als zij hun indicatie voor begeleiding volledig verliezen. Dankzij deze regeling krijgen zij enige tijd om een alternatief te vinden, voordat de herindicatie daadwerkelijk ingaat. Deze zogenaamde gewenningsperiode stopte per 31 december 2009, ongeacht de datum van herindicatie. De regeling ziet er als volgt uit: nieuwe indicaties vanaf direct onder nieuwe regime indicatie loopt af voor overgangsperiode 6 maanden indicatie loopt af tussen en overgangsperiode 3 maanden indicatie loopt af tussen en overgangsperiode tot indicatie loopt af na onder nieuw regime per Als gevolg van de overgangsregeling zullen mensen die hun begeleiding volledig verliezen, de gevolgen hiervan pas na de gewenningsperiode daadwerkelijk ervaren. De mensen die minder begeleiding krijgen na hun herindicatie, merken de gevolgen direct. Voor hen geldt geen gewenningsperiode. Begeleiding door MEE Al tijdens de overgangsregeling biedt MEE kortdurende ondersteuning (d.w.z. ondersteuning bij het zoeken naar alternatieve begeleiding) aan mensen met een lichte beperking die geen aanspraak (meer) kunnen maken op begeleiding vanuit de AWBZ. MEE biedt deze ondersteuning niet alleen aan de eigen doelgroep, maar ook aan ouderen en GGZ cliënten. Sinds augustus 2009 is de taakstelling van MEE uitgebreid. De organisatie biedt sindsdien ook kortdurende ondersteuning aan mensen van wie de nieuwe indicatie op 1 januari 2010 ingaat, of als zij in uren achteruit gaan. Cliënten kunnen tot eind juni 2010 aanspraak maken op begeleiding door MEE waarna de organisatie hen tot eind augustus 2010 kan helpen 1. Bij de begeleiding van de cliënten gebruikt MEE een zelfontwikkelde methodiek die uit vijf stappen bestaat. Allereerst verheldert MEE de hulpvraag van de cliënt. Daarna gaat MEE gezamenlijk met de cliënt op zoek gaat naar begeleiding in het eigen sociale netwerk en activeert dit netwerk als dat nodig is. Als er geen mogelijkheden zijn binnen het eigen netwerk van de persoon dan kijkt MEE of er begeleiding verkregen kan worden via vrijwilligers van bijvoorbeeld een wijkcentrum. Tot slot zoekt MEE naar alternatieven bij lokale voorzieningen, zoals scholen, welzijnsorganisaties, maatschappelijk werk, woningbouwcorporaties, het Centrum voor Jeugd en Gezin en/of de gemeente. 1 De taakstelling van MEE eindigde in eerste instantie eind februari 2010, maar deze periode is verlengd. De verwachting is dat cliënten juist in de eerste helft van 2010 behoefte zullen hebben aan begeleiding door MEE omdat dan alle volwassenen zijn geherindiceerd en de overgangsregeling is beëindigd. 22

23 1.3 Doel en onderzoeksvragen De AWBZ pakketmaatregelen leiden tot vermindering of stopzetten van begeleiding van een aantal cliënten. Deze cliënten moeten op zoek naar een alternatief. Zij zullen in eerste instantie binnen hun eigen netwerk tot een oplossing moeten zien te komen, daarna zijn er opties binnen het vrijwilligerswerk en het professionele circuit. Om inzicht te krijgen in de wijze waarop mensen die niet langer aanspraak kunnen maken op begeleiding vanuit de AWBZ, voorzien in hun behoefte aan ondersteuning, hebben de landelijke cliëntenorganisaties en ouderenbonden de onderzoekbureaus Research voor Beleid en ITS opdracht gegeven een onderzoek uit te voeren. De hoofdvraag van het onderzoek is: Wat zijn de effecten van de smallere toegangspoort voor begeleiding in de AWBZ en het versterken van het inclusief beleid voor cliënten met verschillende soorten ondersteuningsbehoeften? Research voor Beleid voert het onderzoek uit onder de volgende drie doelgroepen 1 : ouderen chronisch zieken verstandelijk en lichamelijk gehandicapte volwassenen. Onderzoeksvragen Op basis van de hoofdvraag heeft het onderzoeksteam de volgende onderzoeksvragen geformuleerd, die de leidraad vormen voor de dataverzameling en rapportage. I. Cliëntenonderzoek 1 Wat is de ondersteuningsbehoefte van mensen uit de verschillende doelgroepen die begeleiding aanvragen op grond van de AWBZ? In hoeverre krijgen mensen de gewenste begeleiding op grond van de AWBZ? 2 Wat zijn de gevolgen als mensen door de herindicatie minder of geen begeleiding (meer) ontvangen? Hebben aanvragers voorafgaand aan hun aanvraag AWBZ geprobeerd op een andere wijze in hun ondersteuningsbehoefte te voorzien? 3 Langs welke wegen vinden mensen de gewenste begeleiding indien deze niet meer of niet meer volledig binnen het domein van de AWBZ valt? Welke belemmerende of bevorderende factoren ervaren mensen hierbij? Welke factoren zijn bepalend voor het slagen van het zoekproces van deze mensen? type ondersteuningsbehoefte mate van ondersteuningsbehoefte sociaal netwerk connecties met instellingen kennis van lokale sociale kaart oude/nieuwe aanvraag 1 Het onderzoeksbureau ITS uit Nijmegen voert gelijktijdig een onderzoek uit onder de doelgroepen: verstandelijk en lichamelijk gehandicapte kinderen, kinderen en jeugdigen met psychische problemen en langdurig zorgafhankelijke mensen (GGZ, chronische psychische stoornissen). 23

24 II. Contextanalyse 4 Welke aanbieders uit welke publieke domeinen krijgen meer ondersteuningsaanvragen? 5 Wat bieden zij deze cliënten? En welke activiteiten ontplooien zij om bestaande voorzieningen aan te passen en/of nieuwe voorzieningen te creëren om in de verschillende begeleidingsbehoeften te voorzien? 1.4 Onderzoeksopzet Gezien de aard van de vragen bestaat de onderzoeksopzet uit een kwantitatief en een kwalitatief deel. I. Cliëntenonderzoek Het kwantitatieve deel omvat een telefonische interviewronde onder mensen die in 2009 zijn ge(her)indiceerd voor de functie begeleiding uit de AWBZ. De interviews moeten inzichtelijk maken hoeveel mensen minder of geen begeleiding krijgen, wat de gevolgen hiervan voor hen zijn en op welke wijze zij de ontstane problemen proberen op te lossen. II. Contextanalyse De contextanalyse, het kwalitatieve deel, brengt de ontwikkelingen in de aanbodszijde in beeld. Het dient inzichtelijk te maken of en zo ja, op welke manier onder andere gemeenten, zorgaanbieders, welzijnsorganisaties en andere partijen zoals scholen, woningcorporaties, kerken en sportverenigingen de mensen die minder of geen begeleiding meer krijgen, proberen op te vangen. Ook dient inzicht te worden verkregen in de zoektochten van cliënten die zich niet gemeld hebben bij het CIZ als gevolg van de versmalde toegang tot begeleiding vanuit de AWBZ. Met deze doelen voor ogen hebben we berichten in de media geanalyseerd en gesproken met cliënten, gemeenten, zorgaanbieders, welzijns-, vrijwilligersen mantelzorgorganisaties. Tabel 1.1 Overzicht van de onderzoeksopzet 1 Meting 2009 Fase 1 Voorbereiding Fase 2 Focus op de doelgroep Fase 3 Kwantitatieve dataverzameling Fase 4 Contextanalyse Fase 5 Analyse en rapportage Startbijeenkomst Deskresearch Interviewronde Focusgroepen Analysekader uitwerken Vragenlijst opstellen Telefonisch veldwerk Aanvullende belronde (Tussenrapportage) Landelijke inventarisatie Regionale groepsgesprekken cliënten Regionale groepsgesprekken met gemeenten en aanbieders Analyse Eindrapportage 1 Om inzicht te krijgen in de ontwikkelingen, worden de kwantitatieve en kwalitatieve meting in 2010 herhaald. 24