BIJSTAND BLIJFT GROEIEN IN 2011, HET STERKST IN DE

Transcriptie

1 BIJSTAND BLIJFT GROEIEN IN 2011, HET STERKST IN DE KLEINE GEMEENTEN. IN HET ZUIDEN PER SALDO GEEN GROEI. BESTUURSAKKOORD HEEFT GEMEENTEN 916 MLN. GEKOST Maandag, 19 maart 2012 Groeit de bijstand in alle gemeenten? Waar is de stijging het sterkst? Wat heeft het bestuursakkoord opgeleverd? De laatste resultaten vindt u hier. CBS-cijfers bijstandsuitkeringen geanalyseerd Eind februari heeft CBS de nieuwste cijfers over de bijstand gepubliceerd. Daaruit bleek dat in 2011 het aantal bijstandsuitkeringen met is toegenomen. Dat is een toename van 3%. Daarmee is 2011 het derde jaar op een rij dat het aantal uitkeringen stijgt. Onderzoeksbureau APE heeft de CBS-cijfers uitgesplitst naar gemeentegrootte, regio en bestandsontwikkeling in voorgaande jaren. Zo worden soms grote verschillen tussen gemeenten zichtbaar. De uitsplitsing laat zien dat in 2011 de stijging in de kleine gemeenten (+4,0%) sterker is dan in de middelgrote (+2,4%) en de grote gemeenten (+2,7%). De ontwikkelingen verschillen sterk per landsdeel. In het noorden is de bijstand in 2011 sterk toegenomen (+6,1%), maar in het zuiden is er per saldo nauwelijks groei (+0,1%). Ook in de grensgemeenten is de bijstand in 2011 per saldo niet gestegen. Gemiddeld is de bijstandsgroei sterker in gemeenten waar in de jaren voor de crisis de bijstand sterk daalde was het laatste jaar van het bestuursakkoord. Bij het opmaken van de balans blijkt dat opgeteld over de vijf jaren van het bestuursakkoord de macro-uitgaven 916 mln. hoger liggen dan het macrobudget. In de systematiek van voor het bestuursakkoord, die vanaf 2012 opnieuw is ingevoerd, lopen het macrobudget en de macro-uitgaven ongeveer gelijk op. In die situatie schommelt het macrosaldo rond de nul. Afgezet tegen deze systematiek, heeft het bestuursakkoord de gezamenlijke gemeenten dus 916 mln. gekost. De resultaten van afzonderlijke gemeenten vindt u elders op deze website. Ape 1

2 Bijstand stijgt met 3% in 2011 De stijging van de bijstand die begon in 2009, voortduurde in 2010, zet in 2011 door. Gemiddeld groeide de bijstand in het afgelopen jaar met 3% (zie Grafiek 1). Maar dat is een gemiddelde. In elf van de grotere gemeenten is de bijstand in 2011 niet gestegen, maar gedaald. In Dordrecht (-11%) was daling het sterkst. Maar ook Breda (-7%), Bergen op Zoom (-6%), Venlo (-5%) en Amstelveen (-4%), hebben in 2011 een gunstige ontwikkeling laten zien. Grafiek 1: De 10 sterkste dalers in 2011; gemeenten met meer dan inwoners Gemeenten met meer dan inwoners 1: Dordrecht (-11%) 2: Breda (-7%) 3: Bergen op Zoom (-6%) 4: Venlo (-5%) 5: Amstelveen (-4%) 6: Veenendaal (-3%) 7: Eindhoven (-3%) 8: Alphen aan den Rijn (-3%) 9: Helmond (-1%) 10: Sittard-Geleen (-1%) Nederland (+3%) Grote gemeenten (+3%) Middelgrote gemeenten (+2%) Kleine gemeenten (+4%) -15% -10% -5% 0% 5% APE 2012 Kredietcrisis fnuikt de ambities van het bestuursakkoord 2011 is het laatste jaar van het bestuursakkoord bijna verstreken. Over de hele periode van het akkoord is het aantal bijstandsuitkeringen per saldo met 2% gestegen (zie Grafiek 2). Het schema van de gemeentelijke ambities mikte op een daling van -25% in vijf jaar. Eind 2008 lagen de gemeenten nog op koers, maar daarna gooide de kredietcrisis roet in het eten. In de loop van 2009 zijn de gemeenten achter geraakt op het schema, die achterstand is in 2010 toegenomen en neemt in 2011 verder toe. In enkele individuele gemeenten is, ondanks de crisis, in de akkoordperiode de bijstand per saldo gedaald. Bij de grote gemeenten was de daling het sterkst in Dordrecht (-17%), Breda (-17%) en Utrecht (-16%). Gemiddeld over alle grote gemeenten is de bijstand in de akkoordperiode met 2 Ape

3 -1% gedaald. Maar in de middelgrote (+9%) en de kleine gemeenten (+11%) is de bijstand in de voorbije akkoordjaren flink gestegen. Grafiek 2: De 10 sterkste dalers sinds het bestuursakkoord (tussen ultimo 2006 en ultimo 2011; gemeenten met meer dan inwoners Gemeenten met meer dan inwoners 1: Dordrecht (-17%) 2: Breda (-17%) 3: Utrecht (-16%) 4: Maastricht (-13%) 5: Arnhem (-10%) 6: Haarlem (-10%) 7: Spijkenisse (-10%) 8: Nieuwegein (-10%) 9: Ede (-9%) 10: Alkmaar (-9%) Nederland (+2%) Grote gemeenten (-1%) Middelgrote gemeenten (+9%) Kleine gemeenten (+11%) -20% -15% -10% -5% 0% 5% 10% 15% APE 2012 Gevolgen van de kredietcrisis en het bestuursakkoord Betekent de bestandsgroei nu dat voor de gemeenten het aanvankelijk verwachte macrovoordeel van het bestuursakkoord wegvalt? Ja, dat blijkt inderdaad het geval. En nog sterker, het bestuursakkoord heeft de gemeenten flink geld gekost. Zonder de financiële crisis zou het bestuursakkoord de gemeenten een voordeel opleveren van mln., over de hele periode gerekend en onder de aanname dat de gemeenten ook in 2009 en volgende jaren het schema van het akkoord hadden kunnen waarmaken. Maar het is anders gelopen. In de eerste jaren van het akkoord realiseren de gemeenten inderdaad de verwachte overschotten ( 34 mln. in 2007 en 73 mln. in 2008). Maar in 2009 zorgt de crisis voor een sterke stijging van de bijstandsuitgaven. Zoals bekend wordt die stijging niet geaccommodeerd door een toename van het macrobudget. Weliswaar is in het bestuursakkoord afgesproken dat het ministerie het macrobudget aanpast als het bestand vanwege conjuncturele tegenvallers hoger uitvalt, maar hierbij geldt een eigen risico voor de gemeenten van 165 mln. per jaar. Daar komt bij dat de afgesproken rekenregels de gevolgen van de economische crisis sterk onderschatten. Dat laatste stellen de gemeenten (het rapport van APE hierover vindt u via de link Macrobudget 2010). Het ministerie houdt desondanks vast aan de afgesproken rekenregels. Ape 3

4 Het gevolg is dat 2009 geen overschot, maar een tekort oplevert van 104 mln. Ook in 2010 wordt het macrobudget onvoldoende aangepast aan de stijging van de werkloosheid en rolt er een tekort van 353 mln. uit de bus. Hetzelfde geldt voor het afgelopen jaar. Op basis van voorlopige uitgavencijfers loopt het macrotekort in 2011 op tot maar liefst 566 mln. Over de hele periode realiseren de gemeenten per saldo zo een nadeel van 916 mln. Afgezet tegen het verwachte voordeel van mln. scheelt dat meer dan 2 miljard. Dat is ruim vier keer zo veel als het overeengekomen eigen risico van 495 mln. (drie keer 165). In de systematiek van voor het bestuursakkoord, die vanaf 2012 opnieuw is ingevoerd, lopen het macrobudget en de macro-uitgaven ongeveer gelijk op. In die situatie schommelt het macrosaldo rond de nul. Afgezet tegen deze systematiek, heeft het bestuursakkoord de gezamenlijke gemeenten dus 916 mln. gekost. Stijging 2011 het sterkst in de kleine gemeenten Gemiddeld is de bijstand het sterkst gestegen in de kleine gemeenten (+4,0%) en het minst in de middelgrote gemeenten (+2,4%). Maar dit zijn inderdaad gemiddelden. Grafiek 3 laat bijvoorbeeld zien dat in 16% van de kleine gemeenten in 2011 de bijstand niet is gestegen, maar juist gedaald. Geen stijging in het zuiden, sterke stijging in het noorden In het zuiden is de stijging van de bijstand praktisch nul (+0,1%) (zie Grafiek 3). Toch is ook in een kwart van de zuidelijke gemeenten het bestand met meer dan 5% gestegen. In het noorden is de gemiddelde stijging het sterkst (+6,1%). Maar ook hier zijn er gemeenten waar het bestand is gedaald. Geen stijging in grensgemeenten Het aantal bijstandsuitkeringen is in de grensgemeenten in 2011 per saldo iets gedaald (-0,6%) (zie Grafiek 4, alleen gemeenten met meer dan inwoners). Onder de grensgemeenten zijn er net zoveel dalers als stijgers. Stijging 2011 hangt samen met daling vóór de crisis De stijging in 2011 hangt samen met de sterke daling in de jaren voor de kredietcrisis (zie Grafiek 4). Grote gemeenten die in de jaren vóór 2009 sterk zijn gedaald (sterker dan gemiddeld), hebben gemiddeld een sterke- 4 Ape

5 re stijging (+4,5%) dan gemeenten waar de daling voor de crisis achterbleef bij het gemiddelde (+1,3%). In die laatste groep bevinden zich ook veel meer gemeenten waar het bestand in 2011 is gedaald in plaats van gestegen. Grafiek 3 Procentuele verdeling gemeenten naar bestandsontwikkeling tussen ultimo 2010 en ultimo 2011, naar grootteklasse en landsdeel Ape 5

6 Grafiek 4 Procentuele verdeling gemeenten met meer dan inwoners naar bestandsontwikkeling tussen ultimo 2010 en ultimo 2011, naar grensgemeenten en daling vóór 2009 De bijstand en de crisis: enkele gemeenten uitgelicht Begin 2009 worden bij de gemeenten de gevolgen van de financiële crisis zichtbaar. Overal neemt het beroep op de bijstand toe, maar de mate waarin verschilt sterk tussen regio s en tussen gemeenten. Hier zoomen we in op de ontwikkelingen in drie gemeenten: Dordrecht en Breda, de nummers 1 en 2 van de top tien van 2011 en Leeuwarden, onder de grote gemeenten dit jaar de hekkensluiter. Ape 6

7 Dordrecht en Zuid-Holland De crisis heeft in heel Nederland geleid tot een stijging van het beroep op de bijstand met 20,3% (ultimo 2011 ten opzichte van ultimo 2008) (zie Grafiek 5, de blauwe lijn). Vanaf medio 2011 is er een daling waarneembaar. In de provincie Zuid-Holland heeft de crisis minder impact gehad dan gemiddeld: de bijstand is vanaf 2009 minder gestegen en de daling vanaf medio 2011 is sterker (de paarse lijn). Eind 2011 telt de provincie 17,6% meer bijstandsuitkeringen dan voor de crisis. Dordrecht, dit jaar de aanvoerder van de top tien, heeft kans gezien al vanaf het tweede kwartaal van 2011 een daling te realiseren; een daling die bovendien veel sterker is dan in de rest van de provincie. Eind 2011 ligt het bijstandsniveau in Dordrecht daardoor nog maar 5,7% boven het niveau van voor de crisis (de groene lijn). Grafiek 5: Trends volume in Dordrecht, Nederland en de provincie Zuid- Holland, huishoudens jaar, maandcijfers, januari 2009 t/m december % 20% 15% 10% 5% +5,6% Procentuelemutatie 0% 0,0% % Dordrecht Nederland Zuid-Holland (Provincie) Bron: WWB Toolkit APE 2012 Ape 7

8 Breda en Noord-Brabant In Noord-Brabant heeft de crisis in 2009 en 2010 meer impact gehad dan gemiddeld (zie Grafiek 6, de paarse en de blauwe lijn), maar vanaf medio 2011 is de bijstand er relatief sterk gedaald. Eind 2011 ligt de bijstand in Brabant daardoor 20,8% hoger dan voor de crisis. Daarmee is het effect van de crisis weer gelijk aan het gemiddelde in de rest van het land. In Breda is het verloop van de bijstand aanmerkelijk gunstiger (de groene lijn). In de eerste jaren van de crisis zijn de gevolgen relatief beperkt gebleven. Bovendien is men erin geslaagd al vanaf medio 2010 het beroep op de bijstand substantieel te verminderen. Het gevolg is dat Breda eind 2011 zelfs minder bijstandsuitkeringen (-1,5%) telt dan voor de crisis. Grafiek 6: Trends volume in Breda, Nederland en de provincie Noord-Brabant, huishoudens jaar, maandcijfers, januari 2009 t/m december % 20% 15% 10% 5% Procentuelemutatie 0% 0,0% ,5% -5% Breda Nederland Noord-Brabant (Provincie) Bron: WWB Toolkit APE 2012 Ape 8

9 Leeuwarden en Friesland Heel anders is de ontwikkeling in Leeuwarden (zie Grafiek 7). In Friesland (de paarse lijn) heeft de crisis gemiddeld een veel groter effect dan in de rest van Nederland (de blauwe lijn). Eind 2011 ligt de bijstand er 36,7% hoger dan voor de crisis, bovendien is er aan de stijging in 2011 nog geen eind gekomen. Leeuwarden (de groene lijn) volgt in de eerste jaren van de crisis het provinciale patroon, maar vanaf medio 2010 slaagt men erin om, tegen de trend in, een flinke daling tot stand te brengen, tot onder het niveau van het Nederlands gemiddelde. Die daling blijkt tijdelijk te zijn. Eind 2010 start een groeispurt die Leeuwarden aan het eind van 2011 terugbrengt op het provinciale niveau. Die groeispurt verklaart de sterke stijging in 2011 (+19%). Grafiek 7: Trends volume in Leeuwarden, Nederland en de provincie Friesland, huishoudens jaar, maandcijfers, januari 2009 t/m december % 35% +34,8% 30% 25% 20% 15% 10% Procentuelemutatie 5% 0% -5% 0,0% Leeuwarden Nederland Friesland (Provincie) Bron: WWB Toolkit APE 2012 Ape 9

10 Bronnen en definities De overzichten geven de procentuele veranderingen van het aantal huishoudens met een bijstandsuitkering in 2011 (tussen 1/1/2011 en 31/12/2011), in de jaren van de economische crisis (tussen 1/1/2009 en 31/12/2011) en in de periode van het bestuursakkoord (tussen 1/1/2007 en 31/12/2011). Voor de gemeente-indeling is de stand op 1 januari 2012 gebruikt. De cijfers zijn afkomstig van het CBS. De berekende percentages kunnen iets afwijken van de cijfers die de gemeenten zelf bijhouden. Meestal is dit het gevolg van de bewerking die het CBS uitvoert op de volumecijfers die de gemeenten aanleveren. Een gemeente behoort tot de sterke dalers voor de kredietcrisis als het aantal bijstandsontvangers in de periode sterker is gedaald dan gemiddeld. De overzichten hebben betrekking op WWB- én WIJ-uitkeringen. Niet inbegrepen zijn de uitkeringen IAOW, IOAZ, Bbz en WWIK. Het gaat uitsluitend om uitkeringen levensonderhoud (dus geen bijzondere bijstand) en uitkeringen aan huishoudens onder de 65 jaar. Het betreft uitkeringen aan thuiswonenden, dus niet aan mensen die in instellingen of inrichtingen verblijven. De gepresenteerde cijfers zijn gecorrigeerd voor veranderingen in de bevolkingsomvang. Dit betekent dat een gemeente met een stabiel aantal uitkeringen en een groeiende bevolking op de lijst tot de dalers gerekend wordt. Vanwege afrondingsfouten hanteren we een ondergrens van 90 bijstandshuishoudens. Gemeenten met minder bijstand vallen buiten de vergelijking. Voor verdere toelichting kunt u contact opnemen met Maaike van Asselt of een van haar collega s (ape@ape.nl of ). 10 Ape