ARBEIDSREG ABR214. T:

Transcriptie

1 ARBEIDSREG ABR214 Lesing 3.2 Die delik Definisie en elemente Hoofstuk 3 (par ) in Nagel CJ (ed) Kommersiële Reg 3de uitg, LexisNexis Butterworths: Durban.

2 LESING 3.2 (LEERUITKOMSTE) Definieer ʼn delik. Onderskei tussen ʼn misdaad en ʼn delik. Noem en bespreek al die elemente (en al die komponente van elke element) volledig.

3 LESING 3.2 (ALGEMEEN) Skuldige, onregmatige handeling deur ʼn persoon, wat skade/persoonlikheidsnadeel aan ander veroorsaak. Sinoniem met onregmatige daad. Tref onderskeid tussen delik en misdaad.

4 LESING 3.2 (ELEMENTE VAN DELIK) Delik bestaan uit 5 elemente. Elemente moet almal teenwoordig wees voordat iemand vir delik aanspreeklik gehou kan word. Indien een van die elemente ontbreek is dit nie delik nie en kan persoon nie deliktueel aanspreeklik gehou word nie. 5 elemente is: o Handeling o Onregmatigheid o Skuld o Vermoënskade/persoonlikheidsnadeel o Kousaliteit

5 LESING 3.2 (HANDELING) Willekeurige gedraging van persoon. Persoon het vermoë om te besluit hoe en wanneer hy wil handel. Persoon moet bewuste keuse uitoefen. Indien handeling nie volgens wil van persoon plaasgevind het nie (onbewustelik) vind geen willekeurige handeling plaas nie en is handeling nie teenwoordig nie. Voorbeelde van onwillekeurigheid (outomatisme) is beswyming en epilepsie. Twee tipes handelinge: o o Positiewe handeling Om iets daadwerklik te doen. Commissio. Negatiewe handeling Om na te laat/te versuim om iets te doen. Ommisio. Persoon kan slegs a.g.v. late aanspreeklik gehou word indien daar regsplig op persoon rus om op bepaalde manier op te tree en hy versuim om dit te doen (sien onregmatigheid).

6 LESING 3.2 (ONREGMATIGHEID I) In privaatreg word subjektiewe regte van persone erken. Voorbeelde is saaklike regte (bv eiendomsreg), persoonlike regte/vorderingsregte (betaling ingevolge ʼn koopkontrak), persoonlikheidsregte (reg op goeie naam) en immaterieelgoedereregte (kopiereg in n boek). Aantasting van subjektiewe regte is onregmatig. Subjektiewe regte van verskillende persone kan in konflik wees. Wanneer 2 persone se regte in konflik is met mekaar, moet objektief beoordeel word (redelik met inagneming van al die feite en omstandighede van die geval) of inbreukmaking redelik (regmatig) of onredelik (onregmatig) was. Probleme as subjektiewe regte van verskeie regsubjekte in kompetisie is. Vind balans deur die volgende in ag te neem: o Aard en omvang van benadeling o Waarde van nadeel vir die benadeelde o Waarde van nadeel vir die gemeenskap o Moontlike voorkomende maatreëls o Potensiële kanse op sukses van bg maatreëls o Aard van verhouding tussen partye o Motief en kennis van benadelende party

7 LESING 3.2 (ONREGMATIGHEID II) Waar late plaasvind, moet vasgestel word of daar versuim was om i.t.v. regsplig op te tree. Die volgende is erkende lates wat aanspreeklikheid veroorsaak: Skepping van potensieël-gevaarlike situasie en versuim om gevaar uit die weg te ruim Ommisio per commisionem. Indien persoon handeling verrig wat moontlik gevaar vir ander kan inhou, dan versuim om daardie moontlike gevaar uit die weg te ruim, en iemand wel benadeel word, kan persoon deliktueel aanspreeklik gehou word. Dus 3 vereistes: (a) skepping van nuwe bron van gevaar; (b) versuim om gevaar te verwyder; (c) benadeling van ander persoon. (VOORBEELD: WATERPYP) Versuim om beheer oor gevaarlike voorwerp uit te oefen Indien persoon beheer oor gevaarlike voorwerp het en versuim om behoorlike beheer daaroor uit te oefen, met gevolglike nadeel/skade vir ander. (VOORBEELD: BRAAIVLEISVUUR) Positiewe optrede deur regsreël vereis Indien wetsbepaling vereis dat persoon op besondere wyse optree, en hy versuim om dit te doen, kan hy deliktueel aanspreeklik gehou word. (VOORBEELD: SWAK PAAIE) Bekleding van ʼn openbare amp Indien persoon openbare amp beklee, kan daar van hom verwag word om op bepaalde wyse op te tree. (VOORBEELD: MEESTER VAN DIE HGH/POLISIE) Besondere verhouding tussen partye Wanneer daar besondere verhouding tussen partye is, kan daar van iemand verwag word om op ʼn bepaalde wyse op te tree. (VOORBEELD: WERKGEWER/ WERKNEMER EN BRANDSKADE) Kontraktuele onderneming om derde persoon se veiligheid te verseker Indien iemand a.g.v. kontrak verplig is om veiligheid van iemand anders te verseker, en hy versuim om dit te doen, kan hy vir late aanspreeklik gehou word. Waar persoon indruk skep dat derde se belange beskerm sal word Indien persoon vertroue by iemand skep dat hul belange beskerm sal word, en dit word nie gedoen nie, kan eersgenoemde aanspreeklik gehou word.

8 LESING 3.2 (ONREGMATIGHEID III) Regverdigingsgronde wat veroorsaak dat handeling nie onregmatig is nie (I): Noodweer/Selfverdediging As iemand sy eie/ander se belange beskerm deur onregmatige aanval (of dreigende onregmatige aanval) af te weer, en in proses die aanvaller benadeel. Vereistes: o Onregmatige menslike aanval. o Aanval moes aanvang geneem het/dreigend wees. o Afweershandeling moet teen aanvaller gerig wees. o Afweershandeling moet noodsaaklik wees om subj reg te beskerm. Nie skadeliker wees as wat nodig is nie. o Aanvaller se handeling hoef nie skuldig te wees nie. o Afweershandeling moet redelik wees.

9 LESING 3.2 (ONREGMATIGHEID IV) Regverdigingsgronde wat veroorsaak dat handeling nie onregmatig is nie (II): Noodtoestand Nie noodwendig onregmatige menslike aanval nie, eerder toestand van nood (a.g.v. menslike optrede of natuurkragte) wat ander bedreig. Vereistes: o Gevaar moet dreigend wees of reeds aanvang geneem het. o Eie belange of ander se belange moet beskerm word. o Enigste manier wees waarop belange beskerm kan word. o Dreigende belang moet nie groter wees as die bedreigde belang nie. (VOORBEELD: GIFTIGE SLANG IN TUIN)

10 LESING 3.2 (ONREGMATIGHEID V) Regverdigingsgronde wat veroorsaak dat handeling nie onregmatig is nie (III): Toestemming tot benadeling Persoon kan toestem tot benadeling en sodoende van liggaamlike integriteit afstand doen. Vereistes: Toestemming moet bewuste wilsuitdrukking wees. Toestemming kan uitdruklik/stilswyend wees. Moet daadwerklik bedoel om tot benadeling toe te stem. Toestemming moet vrylik en sonder dwang geskied. Benadeelde moet handelingsbevoeg genoeg wees om n wil te kan vorm. Toestemming moet geoorloof wees. Moet volledige kennis hê van regte waarvan afstand gedoen word. Delikpleger moet binne perke van toestemming optree. Onderskei van vrywillige aanvaarding van risiko : persoon toon blote bereidwilligheid om aan die risiko en benadeling onderwerp te word. Die persoon aanvaar dus die risiko van moontlike verminking hy gee nie toestemming tot verminking nie, maar aanvaar bloot dat daar moontlike verminking kan wees.

11 LESING 3.2 (ONREGMATIGHEID VI) Regverdigingsgronde wat veroorsaak dat handeling nie onregmatig is nie (IV): Saakwaarneming Indien A ʼn saak waarneem namens B, en A dan optree in belang van B (maar sonder B se toestemming), is A se optrede gewoonlik regmatig ongeag of B skade ly. Howe bepaal of B dieselfde sou optree indien hyself die saak waargeneem het en of A gemeen het dat sy optrede tot voordeel van B sou wees. Wetteregtelike bevoegdheid Indien persoon i.t.v. wetsbepaling optree is sy optrede regmatig, ongeag of iemand anders benadeel word. Amptelike bevoegdheid Indien persoon weens een/ander amp geoorloof is om sekere handelinge uit te voer en ʼn ander daardeur benadeel, sal die handelinge nie onregmatig wees nie. Tugbevoegdheid Tugbevoegdheid van amptenare is egter as onkonstitusioneel verklaar en is die kanse goed dat selfs ouers se tugbevoegdheid as onkonstitusioneel verklaar kan word. Provokasie Waar iemand deur woorde/gedrag uitgetart/uitgelok word, vind provokasie plaas. Die persoon wat uitgetart/uitgelok het verloor sy reg om genoegdoening te verhaal, en word die onregmatigheid van die handeling opgehef.

12 LESING 3.2 (SKULD) Voordat persoon aan die vereiste kan voldoen, moet persoon eers toerekeningsvatbaar wees. Nodige ingesteldheid en geestesvermoëns om tussen reg en verkeerd te onderskei. Kan weens ouderdom (jeugdigheid), dronkenskap, geestesongesteldheid, woede ens moontlik ontoerekeningsvatbaar wees. Skuld neem kan 2 vorms aanneem: o Opset Indien dader wou gehad het dat ʼn sekere gevolg intree terwyl hy van sy onregmatige optrede bewus was. 3 vorms van opset: Dolus directus (oogmerkopset) Waar bepaalde gevolg beoog is. Dolus indirectus (opset by noodwendigheidsbewussyn) Waar bewus/seker was dat bepaalde gevolg noodwendig sal intree en hy nogtans voortgegaan het om te handel. Dolus eventualis (opset by moontlikheidsbewussyn) Waar moontlikheid van bepaalde gevolg voorsien is en steeds voortgegaan het om te handel. o Nalatigheid Indien optrede nie opsetlik is nie, maar persoon tree nie op i.t.v. wat van hom in bepaalde omstandighede verwag kan word nie. Optrede is nie die van die redelike man nie. Reg tref soms onderskeid tussen gewone nalatigheid en growwe nalatigheid (hoër strawwe vir growwe nalatigheid). Indien benadeelde medewerkend/bydraend nalatig was, kan daar van hom verwag word om gedeelte van sy skade self te dra. Posisie is as volg: Delikpleger Benadeelde Verdeling van skade? Nalatig Opset NEE, GEEN EIS Opset Nalatig NEE Nalatig Nalatig JA Indien iemand vrywillig risiko aanvaar, kanselleer sy optrede skuld van ander persoon. Persone kan ook soms vir onskuldige optrede aanspreeklik gehou word (skuldlose aanspreeklikheid) soos aanspreeklikheid vir skade wat deur persoon se diere veroorsaak word.

13 LESING 3.2 (KOUSALITEIT) Skade/nadeel moes veroorsaak word deur skuldige onregmatige handeling. Verband tussen handeling en skade/nadeel. Onderskei tussen feitelike en juridiese kousaliteit: o Feitelik Gebruik die conditio sine qua non toets. Indien handeling weggedink word en gevolg val ook weg, is daar ʼn feitelike kousale verband. o Juridies Delikpleger kan nie vir alle gevolge van handeling aanspreeklik gehou word nie, maar slegs vir die gevolge wat voorsienbaar was.

14 LESING 3.2 (VERMOËNSKADE/ PERSOONLIKHEIDSNADEEL) Skuldige onregmatige handeling moet vermoënskade of persoonlikheidsnadeel veroorsaak. Doel van deliktuele is immers om benadeelde te vergoed/kompenseer vir skade/nadeel gely. Skade: Vermoënskade (vermindering van persoon se geldelike vermoë). Hoeveel skade - vermoënsposisie voor handeling moet met vermoënsposisie na handeling vergelyk word. Nadeel: Persoonlikheidsnadeel (negatiewe impak op persoon se gevoelslewe). Hoeveel kompensasie - alle omstandighede, vorige toekennings in ander gevalle, billikheidsgronde en regverdigheidsgronde in ag geneem word. Skade bestaan dus uit die volgende: o Vermoënskade Kan veroorsaak word deur Verlies van vermoënsregtelike element Vermindering in waarde van boedel Skepping/vermeerdering van skuld Vorme van vermoënskade is as volg: Alle vorme van direkte skade (damnum emergens) en verlies aan toekomstige wins (lucrum cessans) Skade aan saak met gevolglike skade aan die persoonlikheid van die benadeelde. Direkte skade en indirekte skade Nie-vermoënskade Waarde wat aan die nadelige invloed wat deur n inbreukmaking op persoonlikheidsbelange (reputasie, waardigheid, gevoelens, integriteit) veroorsaak word, toegeken word.

15