Algemene uitgangspunten

Transcriptie

1 Deel I Algemene uitgangspunten Inleiding De sociale zekerheid in Nederland is continu in beweging. De tijd waarin iedereen die niet meer mee wilde/kon doen vanzelfsprekend in een uitkering kwam, is voorbij. De organisatie in de sociale zekerheid is gewijzigd en het denken over uitkeringen is veranderd. De overheid treedt verder terug, in de uitkeringen wordt steeds meer ruimte voor marktwerking gemaakt, de uitkeringsduur en -hoogte wordt versoberd en daar overheen zijn er de financiële crisis, die ook weer tot ombuigingen zal leiden, en de nieuwe verkiezingen met als gevolg een kabinetsformatie die veel tijd in beslag heeft genomen. Kortom: het is zeker nog niet gedaan met ons sociale zekerheidsstelsel. In 2009 werd er 169 miljard euro uitgekeerd, waarvan tweederde deel aan ouderdom en ziekte. Ook de overheidswerknemers hebben de veranderingen in de sociale zekerheid merkbaar meegekregen. Had deze categorie werknemers een soort eigen sociaal zekerheidsstelsel binnen de werknemersverzekeringen dat voornamelijk voortkwam uit de eigen rechtspositie, tegenwoordig is ook voor hen in beginsel de wettelijke sociale zekerheid van toepassing. Dus geen eigen invaliditeitspensioen meer, maar als grondslag bij arbeidsongeschiktheid een uitkering op grond van de Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen (WIA) mogelijk bovenwettelijk aangevuld met een arbeidsongeschiktheidsuitkering via het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (ABP).

2 Inleiding Hier geldt overigens een duidelijke koppeling tussen de wettelijke werknemersverzekeringen en de arbeidsvoorwaarden: wanneer er geen recht is op een WIA-uitkering volgens het UWV WERKbedrijf, dan is er ook geen recht op een aanvullende arbeidsongeschiktheidsuitkering van het ABP. Ditzelfde geldt ook voor de Werkloosheidswet. Zonder aanspraak op de WW volgens het UWV WERKbedrijf is er ook geen recht op een aanvulling vanuit de werkgever. Omdat de Ziektewet voor een groot deel geprivatiseerd is, waardoor de werkgever bij ziekte het loon door moet betalen, zijn voor de overheidswerknemer in financiële zin de gevolgen minder merkbaar, omdat de loondoorbetaling tijdens ziekte ook voor de overheidswerkgever geldt. In de werknemersverzekeringen worden de grootste veranderingen verwacht in de Werkloosheidswet (WW) en niet zozeer in de Ziektewet of de WIA (WAO). Ook zal naar verwachting de AOW-leeftijd (gefaseerd) omhoog gaan. Dit zal ook voor de werknemersverzekeringen gevolgen hebben, omdat die over het algemeen bepalingen bevatten waarbij de aanspraak stopt bij het bereiken van de leeftijd van 65 jaar. Dergelijke bepalingen zijn terug te vinden in de rechtspositie van de overheidswerknemer. Al dit soort belemmeringen zullen de komende periode weggenomen worden, om het ook voor de overheidswerknemer (vrijwillig of verplicht) mogelijk te maken om langer door te werken dan nu het geval is. De (overheids)werknemer zal steeds meer zelf verantwoordelijk zijn voor inkomensverlies bij ziekte of arbeidsongeschiktheid omdat de overheid zich beperkt tot een wettelijke basis, waarbij mede bepalend is wat iemand nog kan en wil. Voor het overige is de (overheids)werknemer aangewezen op voorzieningen die via de werkgever, al dan niet tegen betaling, verleend worden of uiteindelijk via bijvoorbeeld een particuliere verzekering. 16

3 1 Kort overzicht van de sociale zekerheid in Nederland 1.1 Sociale zekerheid in Nederland Het stelsel van sociale zekerheid in Nederland is grofweg in te delen in volksverzekeringen, werknemersverzekeringen en in voorzieningen. In alle gevallen wordt er een voorziening verstrekt tegen de inkomensgevolgen van een aantal sociale risico s, zoals ziekte, werkloosheid of overlijden. Uiteraard moet daarbij aan een aantal voorwaarden worden voldaan. Daarnaast is het de bedoeling dat de voorziening (tenzij het niet anders kan) tijdelijk is. In veel gevallen wordt men geactiveerd om het inkomen weer zelf te verdienen. Dit laatste geldt vooral bij de werknemersverzekeringen en de voorzieningen Volksverzekeringen Volksverzekeringen zijn in de regel voor ingezetenen (mensen die legaal in Nederland wonen of mensen die hier werken en loonbelasting betalen). Voor degenen die in Nederland wonen doet het er niet toe of ze inkomen hebben of niet. Een aantal volksverzekeringen keren uit bij een gebeurtenis, zoals het bereiken van de 65-jarige leeftijd (AOW) of het overlijden van de kostwinner (Anw), en andere geven voorzieningen bij langdurige ziekte of verpleging (ZVW en AWBZ). Dit alles uiteraard wel onder voorwaarden. De AOW is een zogenaamde opbouwverzekering. De verzekerde moet tussen zijn vijftiende en vijfenzestigste jaar verzekerd zijn geweest (in Nederland gewoond te hebben) om een volledige AOW te kunnen krijgen. Voor ieder jaar dat de verzekerde niet in Nederland woonde wordt de AOW-uitkering met 2% gekort. De Anw daarentegen is een risicoverzekering. Iedere ingezetene is (onder voorwaarden) verzekerd tegen het risico van overlijden. Er kan dan een uitkering volgen als de verzekerde is overleden en de nabestaanden aan de verzekeringsvoorwaarden voldoen. 17

4 1.3 Kort overzicht van de sociale zekerheid in Nederland Werknemersverzekeringen Bij werknemersverzekeringen is de kring van verzekerden kleiner, namelijk alleen de werknemers die aan de verzekeringsvoorwaarden voldoen. De betreffende werknemer is dan verzekerd tegen het risico van bijvoorbeeld ziekte (Ziektewet), werkloosheid (WW) of arbeidsongeschiktheid (WAO of WIA). Iedere werknemer (en deels ook de werkgever) betaalt hiervoor premies. Die worden ingehouden op het salaris en worden afgedragen aan de Belastingdienst. Een zelfstandige wordt niet gezien als werknemer en is niet verzekerd tegen deze risico s. Als hij dat wil verzekeren is hij aangewezen op de particuliere verzekeraars. Meer informatie hierover staat in De Kleine Gids voor ZZP ers Sociale voorzieningen De sociale voorzieningen zijn bedoeld voor degenen die niet in staat zijn om in het noodzakelijke eigen onderhoud te voorzien (bijstand) of om de kosten te compenseren voor de verzorging en opvoeding van kinderen (kinderbijslag). 1.2 Schematisch overzicht Schematisch ziet de sociale zekerheid in Nederland er in grote lijnen als volgt uit: VOLKSVERZEKERINGEN WERKNEMERSVERZEKERINGEN SOCIALE VOORZIENINGEN Algemene Ouderdomswet (AOW) Werkloosheidswet (WW) Algemene Kinderbijslagwet (AKW) Algemene nabestaandenwet (Anw) Zorgverzekeringswet (Zvw) Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) Ziektewet (ZW) Wet op de arbeidsongeschiktheidsverzekering (WAO) Wet werk en inkomen naar arbeidsvermogen (WIA) Wet Maatschappelijke Ondersteuning (Wmo) Wet werk en bijstand (WWB) 1.3 Uitvoering De uitvoering van de sociale zekerheid wordt niet door één instantie gedaan, maar door meerdere. De AOW, de Anw en de AKW worden door de Sociale Verzekeringsbank (SVb) uitgevoerd en de werknemersverzekeringen (en een aantal daarmee samenhangende 18

5 Kort overzicht van de sociale zekerheid in Nederland 1.5 voorzieningen) door het Uitvoeringsinstituut Werknemersverzekeringen (UWV). Daar wordt het recht op een uitkering beoordeeld en in voorkomend geval wordt die uitkering door het UWV betaald. Het UWV heeft ook belangrijke taken op het gebied van activering en re-integratie. Zowel de SVb als het UWV hebben daarnaast adviserende taken aan de Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Het voormalige Centrum voor Werk en Inkomen (CWI) is in 2009 opgegaan in het UWV en heet nu UWV WERKbedrijf. De Zvw en de AWBZ worden uitgevoerd door de zorgverzekeraars. De voorzieningen worden bijna allemaal uitgevoerd door de gemeenten. Door de inrichting van locaties voor werk en inkomen, wordt bereikt dat UWV en gemeenten nauw met elkaar samenwerken en afstemmen op het gebied van werk en inkomen. Deze locaties worden werkpleinen genoemd. 1.4 Toezicht De Minister van Sociale Zaken en Werkgelegenheid houdt toezicht op de sociale verzekeringen en voorzieningen. De minister heeft een aantal organen ingesteld die hem adviseren of die onderzoek doen of informatie coördineren, zoals de Raad voor werk en inkomen en de Inspectie voor werk en inkomen, de Sociale Inlichtingen- en Opsporingsdienst (SIOD) en het Inlichtingenbureau. Voor de Zvw en de AWBZ berust de coördinatie en het toezicht bij het College voor zorgverzekeringen (CVZ) en de Nederlande Zorgautoriteit (Nza). Het CVZ adviseert de Minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport over onder andere de samenstelling van het basispakket. De Nza houdt toezicht op de zorgmarkt, dit betreft zowel de zorgaanbieders als de zorgverzekeraars. 1.5 Digitaal klantdossier Er is een wettelijke regeling die ziet op informatie met betrekking tot werk en inkomen. Gegevens die bij de overheid bekend zijn (denk hierbij aan de informatie uit de Gemeentelijke Basisadministratie (GBA), de SVb of de Rijksdienst voor het wegverkeer), mogen niet steeds opnieuw aan de klant gevraagd worden. Alle instanties op het gebied van werk en inkomen kunnen deze informatie ophalen en degene die zich bijvoorbeeld bij het UWV meldt voor een uitkering, hoeft geen gegevens 19

6 1.5 Kort overzicht van de sociale zekerheid in Nederland te verstrekken over informatie die de overheid al over hem heeft. De betreffende instantie kan de informatie ophalen uit het digitaal klantdossier en de klant kan die gegevens desgewenst aanvullen. Iedereen kan ook zijn eigen klantdossier inzien, met behulp van de DigiD (digitale identiteit). Daarvoor is een wachtwoord en gebruikersnaam nodig, op te vragen via 20

7 2 De ambtenaar en sociale zekerheid In het verleden golden er voor de ambtenaar eigen voorzieningen bij ziekte, arbeidsongeschiktheid en werkloosheid. Als ambtenaar kende men wachtgelduitkeringen en invaliditeitspensioenen. De overheidswerkgevers onderhandelden hierover met de werknemers. Als er voor de werknemer in het bedrijfsleven bijvoorbeeld een wijziging kwam in de WAO, dan werkte dat direct door voor die betreffende groep werknemers, maar niet voor de ambtenaren. Daar moest vervolgens weer apart mee onderhandeld worden. In de jaren negentig heeft de politiek ervoor gekozen om ook de ambtenaar direct onder de werking van de wettelijke werknemersverzekeringen te brengen. Dit werd de OOW-operatie genoemd (Onderbrenging van het overheidspersoneel onder de wettelijke werknemersverzekeringen). Die operatie is in 2001 voltooid. Nu vallen ambtenaren onverkort onder de bepalingen en het toezicht van de wettelijke werknemersverzekeringen. Alle rechten, verplichtingen en sancties zijn van toepassing op zowel de ambtenaar als de overheidswerkgever. Hiermee zijn de verschillen op dit gebied tussen de werknemer in het bedrijfsleven en de ambtenaar opgeheven. Voor beide groepen geldt de wettelijke sociale zekerheid als uitgangspunt en als daar dan aanvullingen of extra voorzieningen nodig zijn, dan vormen die onderwerp van overleg bij de arbeidsvoorwaardenonderhandelingen. Voor het bedrijfsleven zijn die afspraken terug te vinden in de betreffende cao s en voor de ambtenaren in de rechtspositieregelingen. Hierdoor ontstaat er een driedeling in de aanspraken. Dat is een wettelijk deel (als basis voor iedere verzekerde), een bovenwettelijk deel (de rechtspositie) en het deel wat men desgewenst zelf wil regelen, al dan niet door middel van een vrijwillig collectief via de werkgever). Schematisch ziet dit er als volgt uit: 3. werknemer schoenendoos (polis) 2. werkgever arbeidsvoorwaardenakkoord (rechtspositie) 1. wetgever wettelijke sociale zekerheid 21

8 2.2 De ambtenaar en sociale zekerheid VOORBEELD Een ambtenaar die ziek wordt krijgt de eerste twee jaar het loon doorbetaald op basis van de Ziektewet. Als hij vervolgens arbeidsongeschikt wordt, kan hij aanspraak maken op een uitkering op grond van de WIA en een bovenwettelijke uitkering via het Algemeen Burgerlijk Pensioenfonds (ABP), een ABP Arbeidsongeschiktheidspensioen als aanvulling op de WIA. Vervolgens kan hij ook nog aanspraak maken op een uitkering vanuit een vrijwillig collectief dat vaak door overheidswerkgevers wordt aangeboden (zoals een Invaliditeitspensioen aanvullingsplan IPAP- van Loyalis Verzekeringen). 2.1 Het algemeen burgerlijk pensioenfonds (ABP) De Stichting ABP is het bedrijfstakpensioenfonds voor overheid en onderwijs. Alle ambtenaren zijn verplicht deelnemer. Het ABP vervult ook een belangrijke rol in de sociale zekerheid voor de ambtenaar, want hoewel de arbeidsvoorwaardenvorming in twaalf sectoren plaatsvindt, worden afspraken over de aanvullende sociale zekerheid centraal gemaakt voor alle ambtenaren. Dit gebeurt in de Raad voor het Overheidspersoneelsbeleid (ROP). Het maakt in aanspraken in principe niets uit of een ambtenaar arbeidsongeschikt wordt als werknemer in de Gemeente Opsterland of het Ministerie van Justitie. Voor beide geldt dat de bovenwettelijke aanspraken in beginsel zijn vastgelegd in het ABP-Reglement. Daarnaast kan iedere sector nog aanvullende afspraken maken binnen bepaalde kaders. Zo is bijvoorbeeld in het ROP afgesproken dat iedere sector zelf afspraken maakt over de positie van ambtenaren die minder dan 35% arbeidsongeschikt zijn (en daarom geen recht hebben op een wettelijke uitkering). Als randvoorwaarde daarbij geldt dat een overheidswerkgever een ambtenaar, die minder dan 35% arbeidsongeschikt is bevonden door het UWV, alleen kan ontslaan als een zwaarwegend dienstbelang zich verzet tegen het in dienst houden van betrokkene. Deze randvoorwaarde is door de sectoren verschillend ingevuld. 2.2 APG groep (APG) APG voert onder meer alle pensioenen uit voor het ABP via de APG Algemene pensioenengroep NV. Daarnaast kent de APG Groep nog twee dochters, te weten Cordares Holding NV en Loyalis NV. Deze laatste biedt (semi)collectieve en individuele inkomensproducten aan voor werkgevers en werknemers bij de overheid. Het Invaliditeitspensioen aanvullingsplan (IPAP) is een aanvullende arbeidsongeschiktheidsverzekering die bij veel sectoren als vrijwillig collectief wordt aangeboden. 22

9 3 Het wettelijk deel: de ziektewet 3.1 Inleiding In Nederland ligt het ziekterisico van een werknemer nagenoeg geheel bij zijn werkgever. Die werkgever heeft niet alleen een loondoorbetalingsplicht gedurende twee jaar, maar is ook verantwoordelijk voor de re-integratie van die werknemer. De overheid ziet toe op juiste toepassing hiervan. Wanneer de overheid vindt dat het ziekterisico niet (geheel) bij de werkgever hoort te liggen of zij minder kansrijke groepen (bijvoorbeeld mensen met beperkingen) wil helpen, is er vanuit die hoek een vergoeding of voorziening. Ook neemt de overheid de verantwoordelijkheid op zich als een werknemer ziek is en geen werkgever (meer) heeft. In het laatste geval neemt de overheid de werkgeversverantwoordelijkheden over, zoals de re-integratieplicht. 3.2 De ziektewet Als een werknemer ziek is, dan moet de werkgever (op grond van de Wet verlenging loondoorbetalingsverplichting bij ziekte) gedurende 104 weken het loon doorbetalen. Een werkgever kan dit risico desgewenst verzekeren. De achterliggende gedachte bij loondoorbetaling door de werkgever is dat de wetgever er vanuit gaat dat men dan ook meer moeite zal doen om de zieke weer aan de slag te helpen (te re-integreren). De Ziektewet zelf biedt financiële bescherming tijdens ziekte van bepaalde groepen (ex-)werknemers. Dit zijn met name de werknemers die ziek zijn, maar geen werkgever (meer) hebben. Daarnaast zijn er ook situaties waarin iemand wel een werkgever heeft, maar waarvan de wetgever vindt dat die kosten niet door de werkgever gedragen hoeven te worden. Dit is onder andere het geval bij een orgaandonatie. We noemen dit ook wel de vangnetgevallen. Voor zwangeren staan er een aantal bepalingen in de Ziektewet. Die bepalingen gaan over de periode voordat de uitkering op basis van de Wet arbeid en zorg ingaat en de periode daarna, als het gaat om zwangerschaps- of bevallingsgerelateerde klachten. Het ziekterisico ligt in die gevallen ook niet bij de werkgever. De Ziektewet kent daarnaast een aantal voor- 23

10 3.3 Het wettelijk deel: de ziektewet zieningen voor de werkgever die personen met structurele functionele beperkingen in dienst neemt of houdt. De Ziektewet bevat meer bepalingen dan alleen maar het verstrekken van een uitkering aan (ex-)werknemers zonder werkgever en aan vangnetgevallen. De Ziektewet bevat ook rechten en plichten van werkgevers en werknemers. De werkgever is bijvoorbeeld verplicht om de werknemer gelegenheid te bieden de arts van het UWV te raadplegen, voor zover dat niet buiten werktijd kan. De controle op het ziekteverzuim is een andere verantwoordelijkheid van de werkgever. De werknemer is verplicht te proberen passende arbeid te krijgen en als die werkzaamheden door de werkgever worden aangeboden, is hij verplicht die te aanvaarden. Verder geldt dat de werknemer verplicht is zichzelf binnen twee dagen ziek/hersteld te melden. De aanspraak op bezoldiging en de re-integratie is voor de overheidswerknemer apart geregeld in de Ziektewet (zie verder hoofdstuk 3 en hoofdstuk 9). Voor de zieke rijks- of gemeenteambtenaar zal (net als bij de meeste werknemers) de Ziektewet in de meeste gevallen geen Ziektewetuitkering tot gevolg hebben, omdat het loon doorbetaald wordt. Desondanks vallen de ambtenaar en de overheidswerkgever (net als de werknemer en de werkgever in het bedrijfsleven) onder de bepalingen van de Ziektewet. De Ziektewet dekt de (financiële) risico s af van ziekte, waarbij het van belang is of men zijn werk wel of niet kan doen. VOORBEELD Een vuilnisophaler breekt een been. Hij is ziek, omdat hij met dat gebroken been zijn werk niet kan doen. Een medewerker bij de bevolkingsadministratie breekt ook een been. Hij is niet ziek, omdat hij zijn werk gewoon kan blijven doen. 3.3 Ziekte in de zin van de ziektewet Ziekte is een breed begrip. De Ziektewet zelf geeft geen definitie van ziekte, maar bepaalt wel dat er sprake moet zijn van ongeschiktheid tot het verrichten van zijn arbeid als rechtstreeks en objectief medisch vast te stellen gevolg van ziekte. Dit ziet zowel op de fysieke als de psychische situatie van de werknemer. Verder is het niet van belang dat een werknemer zichzelf ziek, zwak of misselijk voelt. Er moet een medisch oordeel aan vooraf gaan. 24

11 Het wettelijk deel: de ziektewet 3.3 VOORBEELD Een werknemer gaat met klachten naar de huisarts. Deze vindt dat die werknemer maar een paar weken rustig aan moet doen en dus meldt de werknemer zich ziek bij zijn werkgever. Vervolgens wordt de werknemer opgeroepen door de bedrijfsarts. Deze is echter van mening dat betrokkene (al dan niet onder voorwaarden) weer aan het werk kan. Dit laatste is bepalend. De werkgever laat zich immers adviseren door de bedrijfsarts. Als de werkgever dit advies overneemt en opdracht geeft om het werk te hervatten en de werknemer is het hier niet mee eens, dan kan de werknemer een deskundigenoordeel (second opinion) vragen bij het UWV. Overigens kan de werkgever ook een second opinion vragen bij het UWV, bijvoorbeeld als hij het advies van de bedrijfsarts wil toetsen. Er zijn ook ziektebeelden waarover deskundigen van mening verschillen en het medisch oordeel dus omstreden is (bijvoorbeeld een whiplash). Het is dan nog maar de vraag of er ook daadwerkelijk sprake is van ongeschiktheid tot het verrichten van zijn arbeid. Vast staat in ieder geval dat de werknemer bij een operatieve ingreep ziek is. Een medische noodzaak voor die ingreep is niet vereist. De werknemer die een schoonheidsoperatie ondergaat is voor de Ziektewet ziek. Ziek zijn alleen is niet voldoende. Men moet daardoor zijn eigen werk niet kunnen doen. De vuilnisophaler die zijn been breekt zal enige tijd wegens ziekte afwezig zijn, er vanuit gaande dat lopen een wezenlijk onderdeel van zijn werk is. Als hem echter passende arbeid kan worden opgedragen (waarbij in dit geval dan geen sprake zal zijn van lopen) dan is hij verplicht om dit werk te doen, ook al blijft hij wel ziek. Voor de medewerker bevolkingsadministratie ligt dit anders. VOORBEELD De eerder besproken vuilnisophaler met een gebroken been zou voor de duur van de periode dat hij zijn eigen werk niet kan doen, bijvoorbeeld passende bureauwerkzaamheden verrichten bij de collega van de bevolkingsadministratie die ook een gebroken been heeft. In dit geval is de vuilnisophaler ziek (hij kan zijn eigen werk niet doen) en de collega van de bevolkingsadministratie niet (hij doet namelijk zijn eigen werk wel). Overigens kent de Ziektewet geen gedeeltelijke arbeidsongeschiktheid. Er is geen verschil tussen een werknemer die zijn werk helemaal niet kan doen of maar voor een deel: beiden zijn ziek. 25