21 JAN provinsje fryslân provincie fryslân b. Provinciale Staten. Leeuwarden, 14januari 2014 Verzonden,

Transcriptie

1 provinsje fryslân provincie fryslân b 1 t postbus hm leeuwarden tweebaksmarkt 52 telefoon: (058) telefax: (058) Provinciale Staten rj Leeuwarden, 14januari 2014 Verzonden, 21 JAN Ons kenmerk Afdeling Behandeld door Uw kenmerk Bij lage (n) Kultuer en Mienskip Klasina Jepma! (058) ofk.jepma@fryslan.nl Beschikking melding staatssteun Thialf Onderwerp : Beschikking melding staatssteun Thialf en subsidieverstrekking Thialf Geachte Statenleden, Hierbij willen wij u informeren over een tweetal zaken rondom project Nieuw Thialf. Zoals wij eerder per brief hebben meegedeeld, heeft de Europese Commissie goedkeuring verleend aan de voorgenomen steun voor het project Nieuw Thialf. De beschikking van de Europese Commissie zenden wij u hierbij toe. Enkele passages die aangemerkt worden als bedrijfsgevoelige informatie, zijn door ons onleesbaar gemaakt. Het betreft informatie die wij in een eerder stadium onder geheimhouding aan u hebben verstrekt (melding staatssteun bij de Europese Commissie). Met de goedkeuring van de Europese Commissie heeft er een besluit kunnen plaatsvinden op de subsidieaanvraag van Thialf OG B.V., zonder opschortende voorwaarde. Dit besluit is 7 januari ji naar Thialf OG B.V. verstuurd en houdt in dat er een subsidie wordt verleend ad 50 mjijn euro voor het project Nieuw Thialf. Er is tevens een voorschot toegekend waar mewde i september 2013 toegekende lening is verrekend en beëindigd. n er op dat wij u hiermee voldoende hebben geïnformeerd. Staten van Fryslân, den Berg, secretaris -1/1 - Ons kenmerk:

2 EUROPESE COMMISSIE 16 flec SECRETARIAAT GENERAAL Brussel, SG-Greffe(2013) DI PERMANENTE VERTEGENWOORDIGING VAN NEDERLAND BIJ DE EUROPESE UNIE Avenue de Cortenbergh, BRUXELLES BELGIQUE KENNISGEVING OVEREENKOMSTIG ARTIKEL 297 VAN HET VWEU Betreft: BESLUIT VAN DE COMMISSIE ( ) Het Secretariaat-generaal doet U hierbij, voor doorzending aan Zijne Excellentie de Minister van Buitenlandse Zaken, bijgaand besluit toekomen. Voor de Secretaris-generaal ö Valérie DREZET-HUMEZ Bij : C(2013) 9344 final NL liii liii liii Commission européenne, B Bruxelles / Europese Commissie, B Brussel - Belgium. Telephone: (32-2) sg-greffe-certification ec.europa.eu

3 EUROPESE COMMISSIE Brussel, C(2013) 9344 final Betreft: Staatssteun SA (20131N) Nederland Bijdrage aan de renovatie van ijsstadion Thialf in Heerenveen Excellentie. 1. SAMENVATTING (1) De Europese Commissie heeft het voornemen van de Provinciale Staten van de provincie Frys1n om het ij sstadion Thialf in de gemeente Heerenveen te vernieuwen, onderzocht. Zij heeft besloten de steun als verenigbaar met de interne markt te beschouwen overeenkomstig artikel 107, lid 3, onder c), van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie ( VWEU ). 2. PROCEDURE (2) Op 18 september 2013 heeft Nederland prenotificatie gedaan van het voornemen van de Provinciale Staten om het ijsstadion Thialf in Heerenveen te vernieuwen. Op 14 oktober 2013 vond een informele uitwisseling van informatie piaats in het kader van een bijeenkomst van de Commissie met de Nederlandse autoriteiten. Het voornemen werd vervolgens op 30 oktober 2013 aangemeld. (3) De Commissie heeft drie klachten ontvangen over de voorgenomen maatregel. 3. GEDETAILLEERDE BESCHRIJVING VAN DE STEUNMAATREGEL 3.1. Algemene bepalingen en doelstellingen (4) De Provinciale Staten van de provincie Fryslân willen met openbare middelen bijdragen aan de renovatie en verbetering van het ij sstadion Thialf. Het stadion is Zijne Excellentie de Heer Frans TIMMERMANS Minister van Buitenlandse Zaken Bezuidenhoutseweg 67 Postbus NL EB Den Haag Commission européenne, B-1049 Bruxelles Belgique Europese Commissie B-1049 Brussel België TeTefoon: 00-32(0)

4 (7) Met de steun zullen een aantal problemen 2 worden aangepakt die met betrekking tot (6) De begunstigde van de steun is Thialf Onroerend Goed (OG) B.V., die de overheid. een besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid, voor 100% eigendom van Provincie Fryslân verantwoordelijk is voor de exploitatie van het ijsstadion via haar dochteronderneming Thialf B.V.. De gemeente Heerenveen bezit een derde, de provincie twee derde van de aandelen in Thialf OG B.V.. Daarmee is Thialf OG B.V., voldoet het stadion op de volgende punten niet meer: het ijsstadion Thialf, dat in 1967 werd gebouwd, aan het licht zijn gekomen. Ondanks falende marktwerking van ijsstadions ten grondslag liggen: onmogelijk is de kosten van het stadion te dekken met het aanbieden van noodzakelijk is omdat bij de exploitatie van ijsstadions sprake is van marktfalen trainingsfaciliteiten aan sportteams; verwachte negatieve effecten aan de vraagzijde; het schaatsseizoen moeilijk voor andere evenementen te gebruiken. overwinnen door kruissubsidiëring van de schaatsactiviteiten met meer lucratieve 3. In (8) In de aanmelding betogen de Nederlandse autoriteiten dat overheidssteun de aanmelding noemen de Nederlandse autoriteiten een aantal redenen die aan de als wat het onderhoud van het ijs betreft; (9) Volgens het Muller-onderzoek (zie voetnoot 3) kunnen multifunctionele stadions tot op zekere hoogte het marktfalen dat in de punten (7) en (8) wordt beschreven, Thialf met 800% zouden moeten stijgen om winst te maken, met eerdere infrastructuur- en moderniseringswerkzaamheden in 1986, 2001 en 2004, activiteit. De Nederlandse autoriteiten ramen dat de toegangstarieven voor (5) De rechtsgrondslag voor de steunmaatregel is de Algemene Subsidieverordening a. klimaatbeheersing en energievoorziening; b. trainingsfaciliteiten; c. faciliteiten voor het algemene publiek, de media en de sponsors. a. de bouw en het onderhoud van ij sstadions is duur, zowel in het algemeen b. langebaanschaatsen is een beperkt beoefende sport, waardoor het c. het recreatieve gebruik van een ijsstadion is evenmin een winstgevende d. door de bijzondere kenmerken van een ij sstadion is het gebouw gedurende 2 De Nederlandse autoriteiten hebben verklaard dat Zuid-Oost Fries and een regio is die in aanmerking komt voor steun uit hoofde van artikel 107, lid 3, onder c), VWEU. Het Coresta-onderzoek (2012), Nieuw Thialf 1-leerenveen. Masterdocument Vraagspecflca1ie, bevat een gedetailleerd overzicht. Een onderzoek dat voor de provincie is uitgevoerd door het onafhankelijke Muller Instituut voor sociaal-wetenschappelijk sportonderzoek (het Mulier-onderzoek ) verkent met name het begrip marktfalen en toont aan dat bij verreweg de meeste schaatsinfrastructuur in Nederland en daarbuiten steun voor infrastructuur en/of exploitatie is verleend. Zie Bakker, S., Straatmeijer, J. & van der Poel, H. (2013), Overheidssteun voor ijsbanen. Een onderzoek naar de mate waarin ijsbanen worden gefinancierd met behulp van overheidssteun, in opdracht van de provincie Friesland. Utrecht: Mulier Instituut voor sociaal-wetenschappelijk sportonderzoek. 2 gelegen in de gemeente Heerenveen, die deel uitmaakt van de regio Zuid-Oost- Friesland.

5 zal naar verwachting in de toekomst geen verandering komen; regio en de reeds bestaande faciliteiten; om een multifunctioneel complex in Heerenveen te realiseren, en hierin b. zij trekken de levensvatbaarheid van een multifunctioneel stadion in commerciële activiteiten; Heerenveen in tvijfel, gezien de beperkte bevolkingsdichtheid van de a. zij willen het ijsstadion niet afhankelijk maken van het succes van andere, c. marktpartijen hebben geen belangstelling getoond voor de mogelijkheid 6 3 AT Osbome (2013), Meuw Thialf Business case. Baarn: AT Osborne. Gemeente Heerenveen. in de aanmelding worden potentiële energiebesparingen genoemd van 50% en een C0 Ernst & Young (2011). Nieuw Thialf stadion. Aanvulling analyse economische effecten. van 65%. 2- reductie (11) Voorts betogen de Nederlandse autoriteiten dat deze modernisering de algemene (12) Bovendien zouden de gerealiseerde energiebesparingen (13) Het Strategisch Plan Thialf 2016 bevat nadere details over de wijze waarop het Thialf de snelste schaatsbaan ter wereld op zeeniveau te maken, waardoor het stadion autoriteiten allereerst de beschikbaarheid van een moderne schaatsinfrastructuur voor f. zelfs een optimale benutting van alle mogelijkheden die een dergelijk e. het is in het huidige economische klimaat niet mogelijk om voldoende gebrek aan culturele voorzieningen en congres of de werkgelegenheid in de regio naast de ruimere economische impact van de 4 voor een duurzamere Thialf is, ten goede komen. ongewenste economische gevolgen kunnen hebben. De regio heeft geen stadion biedt, zal waarschijnlijk slechts een gering positief resultaat opleveren. (10) Door bij te dragen aan de renovatie van het ijsstadion willen de Nederlandse detailhandelsfaciliteiten; investeringen aan te trekken voor een multifunctioneel complex; professionele gebruikers garanderen. De autoriteiten streven er met name naar om van zijn door de Internationale Schaatsunie (International Skating Union - ISU) populariteit van de schaatssport in de provincie en in Nederland zou verhogen. Dit zal toegekende A-status kan behouden (zie ook punt (20) hieronder). Osborne in zijn business case 5 berekend en wordt ook behandeld in de analyse van de het gebruik van het stadion door amateurs, wat het voornaamste soort gebruik van exploitatie van het stadion zorgen. ijsstadion zijn sociale, maatschappelijke en economische rol kan uitbreiden. De economische impact van de renovatie van Thialf is door consultancyfirma AT economische effecten voor de gemeente Heerenveen door Ernst & Young Nederlandse autoriteiten hebben met name gewezen op de verwachte gevolgen voor organisatie van schaatsevenementen. 6. De d. de aanwezigheid van een multifunctioneel stadion zou elders in de regio activiteiten. De provinciale autoriteiten willen echter geen multifunctioneel stadion in Heerenveen realiseren, om de volgende redenen:

6 3.2. Huidige kenmerken van het ijsstadion Thialf vier ijsstadions in de noordelijke regio waartoe de provincie Frysln behoort. uiting in de grote aanwezigheid van Nederlandse ondernemingen in (15) Thialf is een van de 23 ijsbanen die Nederland momenteel rijk is en een van de (16) Het Thialf-stadion wordt voornamelijk gebruikt voor langebaanschaatsen (400 meter). Dit is een olympische discipline die slechts in enkele landen wordt de Nederlandse autoriteiten komt het belang van schaatsen voor Nederland verder tot uitgeoefend, maas die in Nederland de belangrijkste wintersportactiviteit is. Volgens a. een ijshal met een 400-meterbaan, een 330-meterbaan, een 30x60- b. een ijshockeyhal c. een entreehal; d. openbare horecafaciliteiten; e. ontvangstruimten met een capaciteit van circa personen en f. verschillende andere ruimten zoals kleedkamers, perskamers enz.; g. twee tijdelijke faciliteiten die op het terrein van Thialf zijn opgericht, De ijshockeyhal is eigendom van de onderneming Iishockeyhal Thialf BV, die voor 100% in handen is van de gemeente Heerenveen. De ijshockeyhal is zowel in financieel als in organisatorisch opzicht een afzonderlijke entiteit en valt daarom niet onder de betrokken aanmelding kantoorunits; 7 met een baan van 30x60 meter en zitplaatsen; (17) Het ijsstadion Thialf bevat momenteel de volgende faciliteiten: (18) Thialf wordt zowel voor professionele sportactiviteiten (training en wedstrijden) als voor recreatie gebruikt (waaronder educatief gebruik door scholen). (19) Het ijsstadion wordt voornamelijk voor recreatieve doeleinden gebruikt. (20) Thialf is momenteel het enige ijsstadion in Nederland dat door de Internationale Er namelijk een trainingshal voor krachttraining en een ijsbaan voor sponsorovereerikomsten voor internationale schaatsevenementen. meterbaan, een 30x30-meter krabbelbaan en zitplaatsen; Nederlandse autoriteiten hebben verklaard dat de recreatieve gebruikers van ijsbanen inlineskating. zijn geen gegevens beschikbaar over de herkomst van deze gebruikers, maar de grotendeels uit dezelfde regio afkomstig zijn. Het is niet gebruikelijk om ver van huis te gaan schaatsen. Schaatsunie wordt erkend als stadion met een zogenaamde A-status, wat betekent wordt het stadion circa 12 dagen per jaar voor deze wedstrijden gebruikt. de Koninklijke Nederlandse Schaatsrijdersbond Ç KNSB ) toegewezen. Tot dusverre Thialf worden gehouden. Zowel nationale als internationale wedstrijden worden door dat internationale wedstrijden die door de Unie aan Nederland zijn toegekend in ijsstadion, en b. de organisatorische en financiële structuur van Thialf vernieuwen. (14) Om hun doelstellingen te bereiken zullen de Nederlandse autoriteiten a. het

7 zomertrainingen die gedurende een periode van drie weken elke ochtend werden Nederland twee initiatieven voor de bouw van ijsstadions zijn genomen die Thialf concurrentie zullen aandoen als topsportlocatie (in Almere en Zoetermeer). Zowel ten aanzien van door de KNSB en het Nederlands Olympisch Comité*Nederlandse Sportfederatie ( NOC*NSFI ) georganiseerde professionele trainingen en met het oog wellicht afnemen. De klachten die de Commissie heeft ontvangen (zie punt (3)) op de mogelijke toewijzing van een A-status aan deze nieuwe ijsbanen door de ISU, (22) Met betrekking tot de punten (20) en (21) zij evenwel opgemerkt dat er in zal het gebruik van Thialf voor sportactiviteiten op hoog niveau in de toekomst gehouden. 8 Zie bijvoorbeeld NRC (11 september 2013). icedome defmitief nieuwe schaatscentrum van Nederland. NRC, 13/09/11 /icedome-defmitief-nieuwe schaatscentrum-van-nederland-bezwaren-afgewezen] Coresta (2012). Nieuw Thialf Heerenveen. Programma van Eisen, Basalt Bouwadvies (2013). Vernieuwbouw Thialf. Topsport-wedstrijdhal. 5 gebruik konden worden gescheiden. De beschikbare financiële middelen zijn hiervoor evenwel ontoereikend. ijsbaan te bouwen, waardoor de schaatsfaciliteiten voor professioneel en recreatief (29) Oorspronkelijk hadden de provinciale autoriteiten het voornemen om een tweede (28) Thialf 00 BV. zal een Europese niet-openbare aanbestedingsprocedure starten zal worden belast. om de bouwonderneming te selecteren die met de vernieuwing van de infrastructuur (27) Op basis van een onderzoek naar de renovatievereisten 100%. worden de renovatiekosten geraamd op. markt worden gezet in de vorm van een zogenaamd energiepakket, waarbij marktpartijen de gelegenheid krijgen innovatieve technische oplossingen te presenteren. De kosten van de renovatie komen daarmee op._ Een deel hiervan zal in de inbegrip van de kosten voor het lanceren van de aanbestedingsprocedure worden de totale kosten geraamd op 50 miljoen EUR. De steunintensiteit bedraagt derhalve Met 9 ( Programma van Eisen 1 ) voor recreatief gebruik. (26) De vernieuwing van het ijsstadion leidt niet tot een uitbreiding van de capaciteit Heerenveen of elders. verbeteren. Deze optie werd efficiënter geacht dan de bouw van nieuwe faciliteiten in (25) De subsidie zal worden gebruikt om de bestaande faciliteiten te vernieuwen en te 50 miljoen EUR en bestrijkt de periode (24) De steun voor de renovatie van Thialf bestaat uit een directe subsidie van 3.3. Voorgenomen renovatie van de schaatsinfrastructuur schaatsen, maar de inkomsten uit deze activiteiten zijn beperkt. (23) Thialf wordt zo nu en dan gebruikt voor activiteiten die geen verband houden met concurrentieklimaat in Nederland. hebben vooral betrekking op deze ontwikkelingen en de gevolgen ervan voor het (21) Ook topsporttraining vindt in Thialf plaats. In de afgelopen jaren is het ijsstadion eveneens verhuurd voor

8 (30) De openbare aanbestedingsprocedure biedt wel de mogelijkheid om een offerte in te dienen voor een dergelijke variant met twee ijsbanen. In dit scenario zou de bouw van de tweede baan echter via marktinvesteringen tot stand moeten komen. Bij gebrek aan passende offertes, zullen de werkzaamheden beperkt blijven tot de vernieuwing van het bestaande complex met één baan. (31) De Nederlandse autoriteiten hebben toegezegd de eventuele bouw van een tweede ijsbaan bij de Commissie aan te melden indien hiervoor openbare middelen zouden worden gebruikt. De Nederlandse autoriteiten hebben expliciet erkend dat het gebruik van reserves van Thialf OG BV overheidsfinanciering zou inhouden omdat de onderneming eigendom van de overheid is. (32) In dit verband zullen de Nederlandse autoriteiten de statuten van Thialf OG B.V. wijzigen om het primaire doel van de onderneming te verduidelijken, namelijk de eigendom en het onderhoud van een sportaccommodatie in Heerenveen en de exploitatie van deze accommodatie door verhuur of overdracht van de exploitatie aan een afzonderlijke derde partij. Aldus wensen de Nederlandse autoriteiten te benadrukken dat Thialf OG B.V. niet ten doel heeft in ijsstadions elders of in andere activiteiten te investeren. Het enige doel van de onderneming betreft het onderhoud van de huidige schaatsinfrastructuur, op de renovatie waarvan de hier onderzochte aanmelding betrekking heeft. (33) Ter voorbereiding van de aanbestedingsprocedure en de daaropvolgende renovatie van Thialf heeft de provincie Fryslân ermee ingestemd beperkte voorafgaande financiering te verstrekken in de vorm van leningen. Indien cle Commissie een positief besluit neemt, zullen deze bedragen van de subsidie van 50 miljoen EUR worden afgetrokken. Indien het renovatieproject echter niet doorgaat, dan zullen de leningen door Thialf OG B.V. worden terugbetaald. Deze financiering wordt slechts gebruikt voor voorbereidende activiteiten zoals het starten van de aanbestedingsprocedure. Het betreft slechts een relatief klein bedrag (momenteel 1 miljoen EUR). Bovendien wordt de lening op marktvoorwaarden verstrekt, met een rentevoet van 10,56%. Daarom is de Commissie van mening dat deze voorafgaande financiering niet in strijd is met de zogenaamde stand still -clausule, waarmee de steunverlenende instantie zich ertoe verbindt geen steun te verlenen totdat de Commissie hiervoor goedkeuring heeft verleend Geplande exploitatie en gebruik van het vernieuwde ijsstadion (34) Wat de organisatorische en financiële structuur van het ij sstadion betreft, willen de Nederlandse autoriteiten een scheiding aanbrengen tussen de eigendom en de exploitatie van de infrastructuur. Thialf OG B.V. zal derhalve een aparte Europese niet-openbare aanbestedingsprocedure organiseren om de partij te selecteren die het vernieuwde Thialf-complex zal exploiteren. Deze rentevoet van 10,56% komt overeen met het hoogste referentiepercentage dat genoemd wordt in de mededeling van de Commissie over de herziening van de methode waarmee de referentie- en disconteringspercentages worden vastgesteld (PB C 14 van , blz. 6-9). Deze is gelijk aan het basispercentage van 0,56% (Mededeling van de Commissie betreffende de thans hij terugvordering van staatssteun toe te passen rentepercentages en de referentie- en disconteringspercentages voor 28 lidstaten, zoals die vanaf 1 november 2013 gelden, PB C 310 van , blz. 6), dat met 1000 basispunten is verhoogd (zoals van toepassing op ondernemingen met een geringe kredietwaardigheid en een lage zekerheidsstelling). 6

9 worden vastgesteld. De voor de exploitatie van het ijsstadion betaalde prijs is een van exploitatievergoeding aan Thialf OG B.V. betalen, die gebruikt zal worden om het onderhoud van de infrastructuur en de kapitaalkosten te financieren. willen de Nederlandse autoriteiten ervoor zorgen dat het stadion voornamelijk voor schaatsdoeleinden wordt gebruikt. Het stadion zal met name beschikbaar moeten worden gesteld voor: (36) De exploitant die op basis van deze criteria wordt gekozen, zal een (37) De exploitant zal aan een aantal gebruiksverplichtingen worden onderworpen. Zo de toegepaste criteria. (40) Artikel 107, lid (1), VWEU luidt: T1 (41) Met andere woorden, om als staatssteun te worden aangemerkt, moet de de lidstaten ongunstig beïnvloeden. ondernemingen of bepaalde producties vervalsen of dreigen te vervalsen, Verdragen voorzien, zijn steunmaatregelen van de staten of in welke vorm ook met maatregel aan alle volgende voorwaarden voldoen: 1) de steun moet met staatsmiddelen zijn bekostigd; 2) de maatregel moet een selectief economisch voordeel aan ondernemingen toekennen; 3) dit voordeel moet de mededinging vervalsen of dreigen te vervalsen; en 4) de maatregel moet het handeisverkeer tussen de lidstaten ongunstig beïnvloedt. onverenigbaar met de interne markt, voor zover deze steun het handeisverkeer tussen staatsmiddelen bekostigd, die de mededinging door begunstiging van bepaalde Behoudens de afwijkingen waarin de 4.1. Bestaan van steun 4. BEOORDELING VAN DE STEUNMAATREGEL (38) Het relatieve aandeel van elk van de soorten gebruik die in punt (37) worden gebruikt. Afgezien van deze verplichtingen wat het gebruik betreft, kan de exploitatie (39) In hun reactie op de aanbesteding zullen de kandidaat-exploitanten een (37) beschreven verplichtingen wordt voldaan. d. recreatief gebruik; afkomstig zijn; opgesomd, is nog niet vastgesteld. Wel hebben de Nederlandse autoriteiten toegezegd dat het vernieuwde stadion voor meer dan 80% voor schaatsdoeleinden zal worden worden gericht op het genereren van zoveel mogelijk inkomsten. exploitatieplan moeten overleggen waarin zij aangeven op welke wijze aan de in punt b. training voor topsportschaatsteams uit Nederland of het buitenland; a. internationale en nationale wedstrijden; c. training voor amateurschaatsers, met name voor schaatsers die uit de regio e. schoolschaatsen. voor de exploitatieovereenkomst gebaseerd zal zijn op objectieve vereisten die vooraf (35) De Nederlandse autoriteiten hebben bevestigd dat de aanbestedingsprocedure

10 Staatsmiddelen (42) De renovatie van het ijsstadion wordt volledig met openbare middelen gefinancierd. Provinciale autoriteiten zoals de Provinciale Staten zijn overheidslichamen en maken als zodanig deel uit van de staat. Hun middelen moeten derhalve aan de staat worden toegeschreven. Een selectiefeconomisch voordeel voor ondernemingen (43) Het Hof heeft het begrip onderneming als volgt ruim gedefinieerd: elke eenheid die een economische activiteit uitoefent, ongeacht haar rechtsvorm en de wijze waarop zij wordt gefinancierd. 12 (44) De Commissie beschouwt zowel de bouw als de exploitatie van infrastructuur als zodanig als een economische activiteit indien die infrastructuur gebruikt wordt om goederen of diensten aan de markt te leveren. Met andere woorden, de Commissie is van oordeel dat er een verband is tussen het beheer en de exploitatie van infrastructuur en de bouw of ontwikkeling ervan, een standpunt dat door het Hof is bevestigd in het arrest inzake de luchthaven Leipzig/Halle 3. (45) Het ijsstadion zal tegen betaling toegankelijk zijn voor zowel niet-professionele als professionele gebruikers. Deze professionele gebruikers zijn onder meer topsportschaatsteams die van de trainingsfaciliteiten van Thialf gebruik maken, maar ook ondernemingen die de infrastructuur voor de organisatie van andere dan sportevenementen zouden huren. De exploitatie van een sportinfrastructuur als Thialf is derhalve een economische activiteit. Hiermee is dus de economische aard van zowel de renovatie als de daaropvolgende exploitatie vastgesteld. (46) De gebruikers van het ijsstadion kunnen eveneens als ondernemingen worden beschouwd indien zij economische activiteiten uitoefenen. Niet-professionele gebruikers worden niet als ondernemingen aangemerkt in de zin van artikel 107, maar de professionele gebruikers van het stadion kunnen wel als ondernemingen worden beschouwd omdat zij bijvoorbeeld wedstrijden organiseren, uitzendrechten verkopen, en met betrekking tot deze evenementen sponsorovereenkomsten sluiten. (47) De maatregel heeft uitsluitend betrekking op het ijsstadion in Heerenveen en kent daarom Thialf OG BV. een selectief voordeel toe. (48) De infrastructuur wordt vervolgens ter beschikking gesteld van een onderneming, die deze tegen een vergoeding verhuurt aan diverse soorten gebruikers. Hoewel de aanbestedingsprocedure het mogelijke voordeel voor de geselecteerde exploitant tot een minimum beperkt, kan de Commissie op grond van de feiten van de zaak niet garanderen dat de exploitant een vergoeding zal betalen die overeenkomt met een normale marktconforme vergoeding. Het valt daarom niet uit te sluiten dat de exploitant van het vernieuwde ij sstadion een voordeel wordt toegekend. (49) De verhuur van het stadion kan bovendien steun inhouden voor de gebruikers, in zoverre zij ondernemingen zijn (zie punt (46)) en indien de huur die zij betalen lager is dan de huur die onder normale marktvoorwaarden voor het gebruik van 2 13 Zaak 41/90 Klaus Hcifner en Friiz Elser/Macroton GmbH, Jurispr. 1991, blz , punt 21. Zaken T-443/08 en T , Freistaat Sachsen en Land Sachsen-Anhalt en Mitteldeutsche Flughafen AG en Flughafen Leipzig-Halle GmbH / Europese Commissie, Jurispr. 2011, blz. II , punt 107, en zaak C , Mitieldeufsche Flughafen AG en Flughafen Leipzig-Halle GmbI-f/Europe.se Commissie, Jurispr

11 soortgelijke faciliteiten wordt betaald. De Nederlandse autoriteiten schrijven gebruikseisen voor waaraan de exploitant moet voldoen om te garanderen dat verschillende soorten gebruikers van de schaatsfaciliteiten zullen kunnen profiteren. De Nederlandse autoriteiten hebben echter verklaard dat er geen gebruikseisen aan specifieke professionele gebruikers zullen worden gesteld. Het Thialf-stadion is toegankelijk voor alle professionele gebruikers op basis van een marktconforme vergoeding. Hetzelfde geldt voor andere gebruikers (bijvoorbeeld bij de organisatie van zakelijke evenementen). De feiten van de zaak tonen evenwel niet afdoende aan dat de vergoeding die door de ondernemingen wordt betaald die van de infrastructuur gebruik maken, in geen geval lager is dan de vergoeding voor het gebruik van soortgelijke infrastructuur onder normale marktvoorwaarden. Er kan derhalve niet worden uitgesloten dat in sommige gevallen aan gebruikers een voordeel wordt toegekend. (Potentiële) vervalsing van de mededinging (50) Op het niveau van de infrastructuur kan staatssteun alleen worden uitgesloten indien de omstandigheden overeenkomen met normale marktvoorwaarde& Aangezien Thialf OG B.V. de bouwonderneming zal selecteren aan de hand van een niet-openbare Europese aanbestedingsprocedure, is aan deze voorwaarde voldaan. 4. (51) Toch zal de steunmaatregel de bestaande marktomstandigheden op het niveau van de exploitatie en het gebruik van het vernieuwde stadion veranderen. De beschikbaarheid van een verbeterde schaatsinfrastructuur zou zowel de exploitant als de gebruikers van het stadion (professionele gebruikers inbegrepen) in staat stellen te profiteren van faciliteiten die onder marktvoorwaarden niet beschikbaar zouden zijn. Deze exploitant en ten minste enkele van de professionele gebruikers van de verbeterde infrastructuur concurreren met andere ondernemingen. De maatregel vervalst derhalve de mededinging of dreigt deze te vervalsen in de zin van artikel 107, lid 1, VWEU. Beïnvloeding van het handeisverkeer tussen lidstaten (52) Wat de mogelijke beïnvloeding van het handelsverkeer en de mededinging in de interne markt betreft, heeft de geplande commerciële exploitatie vooral een plaatselijk karakter. De dichtstbij zijnde grens, met Duitsland, is circa 95 km ver en recreatieve schaatsers zijn eerder geneigd een dichtbijgelegen stadion te bezoeken. Het vernieuwde stadion zal voornamelijk door recreatieve schaatsers worden gebruikt en het is derhalve onwaarschijnlijk dat de exploitatie van het Thialf-stadion voor dit soort gebruik een sterk grensoverschrijdend effect zal hebben. (53) Het stadion heeft evenwel de capaciteit om ook internationale wedstrijden te organiseren. Een van de doelstellingen van de steunmaatregel is om zich te verzekeren van continuering van de A-status van de ISU, die wedstrijden aan de aangesloten landen toewijst. Meer in het algemeen staat de markt voor de Organisatie van sportevenementen en andere evenementen open voor concurrentie tussen de aanbieders van accommodatie en de organisatoren van evenementen, waarvan sommige in verscheidene lidstaten actief zijn of deel uitmaken van internationale 14 Zaken T-443/08 en T-455/OX, Freistaat Sachsen en Land Sachsen-Anhalt en Mitteldeutsche Flughafen AG en Flughafen Leipzig-Halle GmbH / Europese Commissie, Jurispr. 2011, blz ,punt

12 Duitsland Duitsland België Multifunktionsarena Multifiinktionsarena Voetbalstadions Ful3ballstadion groepen. Daarom is de aangemelde maatregel ten minste potentieel van invloed op het handeisverkeer tussen lidstaten. (54) Op grond van de punten (42) tot en met (53) is de Commissie derhalve van oordeel dat de bijdrage aan de vernieuwing van het ijsstadion Thialf staatssteun vormt in de zin van artikel 107, lid 1, VWEU. De begunstigden van deze steun zijn ThialfOG en mogelijk de exploitant van het stadion en de professionele gebruikers ervan. De omvang van het potentiële voordeel voor de exploitant en de gebruikers van het stadion, zo er van een voordeel sprake is, is evenwel onduidelijk. Indien de steun echter als verenigbaar met de interne markt kan worden beschouwd op basis van de beoordeling onder 4.2. hieronder, is het niet nodig een definitieve conclusie te trekken over het bestaan van steun aan de exploitant en de professionele gebruikers Verenigbaarheid (55) Daar er geen horizontale of sectoriële richtsnoeren met betrekking tot dit soort steun zijn vastgesteld, kan de aangemelde maatregel verenigbaar worden geacht met de interne markt overeenkomstig artikel 107, lid 3, onder c), VWEU. Dit is het geval indien de maatregel een beleidsdoel van gemeenschappelijk belang beoogt, noodzakelijk en evenredig is en geen ongerechtvaardigde vervalsing van de mededinging veroorzaakt. (56) Wat het bereiken van een beleidsdoel van gemeenschappelijk belang betreft, kan de bouw (of vernieuwing) van accommodaties voor sport- en andere openbare evenementen en de ondersteuning van verschillende soorten activiteiten ten behoeve van het algemene publiek, beschouwd worden als een verantwoordelijkheid van de overheid ten aanzien van het algemene publiek Zowel de verklaring van Amsterdam betreffende sport als artikel 165 VWEU erkennen het maatschappelijk belang van sport: De Unie draagt bij tot de bevordering van de Europese inzet op sportgebied (57) Het gebruik van Thialf voor andere doeleinden dan schaatsen blijft beperkt. Niettemin vinden allerlei (vooral schaats)activiteiten in het stadion plaats. Na de renovatie zal moderne schaatsinfrastructuur toegankelijk zijn voor zowel professionele als recreatieve gebruikers, ook in educatief verband. De renovatie van het ijsstadion moet derhalve worden geacht te voldoen aan beleidsdoelstellingen van algemeen belang. (58) De steun is noodzakelijk omdat deze zich richt op het specifieke probleem van de onderinvestering in sportinhastructuur. Zoals de Nederlandse autoriteiten hebben betoogd, is de exploitatie van ijsstadions, althans indien de focus op schaatsactiviteiten ligt, niet mogelijk zonder overheidssteun. Vergeleken met andere sporten is de belangstelling van de markt en het publiek voor schaatsen doorgaans Zie Steumnaatregel SA (2013/N) in Vlaanderen, punt 30, details.cfm?proc code 3 SA Besluit van de Commissie met betrekking tot steunmaatregel SA (20 12/C) die Zweden ten uitvoer wil leggen voor de arena in Uppsala, punt 49, htpi1/ec.europa.eu!competition/e1oiadefiset7casedetai1s.cfm?proc code=3 SA 33618; Steunmaatregel SA (2012(N) Duitsland der Stadt Jena, punt 16, hitp:!/ec.europa.eu/competition/clojade/jsefjcase details.cfrn?proc code3 SA 35440; Steunmaatregel SA (2012(N) der Stadt Erfurt, punt 16, details.cfin?proc code=3 SA 35135; Steunmaatregel SA (2013(N) Chemnitz, punt 19, iproc codc3 SA

13 geringer, wat resulteert in lagere marktinkomsten, terwijl de (onderhouds)kosten hoog zijn. De bestaande schaatsfaciliteiten zijn verouderd, maar particuliere investeerders zijn niet bereid de risico s te dragen die met de renovatie en exploitatie van Thialf verbonden zijn. (59) Bovendien garanderen de gebruikseisen waaraan de exploitant zal moeten voldoen dat verschillende soorten gebruikers van de faciliteiten zullen kunnen profiteren. De renovatie van het ijsstadion, met overheidssteun, zal derhalve ten goede komen aan zowel professionele en amateur-sportbeoefenaren als aan het algemene publiek. (60) Door gebruik te maken van een niet-openbare Europese aanbestedingsprocedure voor respectievelijk de renovatie en vervolgens de exploitatie van het ijsstadion, hebben de Nederlandse autoriteiten ervoor gezorgd dat de steunmaatregel evenredig is. Binnen het kader van de gebruiksverplichtingen wordt de exploitant ertoe aangezet om zoveel mogelijk inkomsten te genereren en een marktconforme exploitatievergoeding voor te stellen. Omdat er geen sprake is van specifieke gebruikseisen voor bepaalde gebruikers, lijkt het mogelijke voordeel dat professionele gebruikers genieten niet onevenredig te zijn met hetzij de beoogde doelstellingen van gemeenschappelijk belang, hetzij de exploitatie van het stadion. (61) Er is sprake van enige overlapping met bestaande en geplande ijsstadions elders in Nederland. Zoals de Nederlandse autoriteiten hebben verzekerd zal de recreatieve sportcapaciteit van Thialf echter niet worden uitgebreid. Bovendien valt niet te verwachten dat het verzorgingsgebied van het ijsstadion als gevolg van de renovatie zal toenemen, omdat schaatsers gewoonlijk een dichtbijgelegen schaatsfaciliteit bezoeken. In dit opzicht zal het vernieuwde ijsstadion andere schaatsinfrastructuurvoorzieningen in Nederland of in andere lidstaten eerder aanvullen dan vervangen. (62) Ook verschillende soorten professionele gebruikers zullen van het ijsstadion Thialf kunnen profiteren. De mogelijke bouw van nieuwe ij sstadions in Nederland zal wellicht voor concurrentie zorgen op dit gebied, met name met betrekking tot het aanbieden van trainingsfaciliteiten en internationale wedstrijden. Toch is het niet waarschijnlijk dat de concurrentie op deze gebieden vanuit een grensoverschrijdend perspectief zal worden beïnvloed. Zoals in punt (20) is opgemerkt, wijst de ISU internationale schaatswedstrijden aan aangesloten landen toe. Het zijn derhalve de nationale organisaties die beslissen waar een wedstrijd binnen de grenzen van dat land zal worden gehouden. De renovatie van Thialf zal daarom niet van invloed zijn op de mogelijkheid voor ijsstadions in andere landen om schaatswedstrijden te organiseren. (63) Gezien het beperkte gebruik van Thialf voor andere dan sportactiviteiten (zoals andere evenementen) blijft ook de impact op deze markt gering. (64) Uit de beoordeling van de punten (61) tot en met (63) blijkt dat de steun de voorwaarden waaronder het handeisverkeer plaatsvindt niet zodanig verandert dat het gemeenschappelijk belang wordt geschaad. De klagers hebben geen informatie verstrekt op grond waarvan deze conclusie zou kunnen worden gewijzigd. (65) De Commissie concludeert daarom dat de overheidsfmanciering van de renovatie van het ijsstadion Thialf te Heerenveen, de spili-overeffecten naar de exploitant en professionele gebruikers daaronder begrepen, erkende doelstellingen van openbaar beleid nastreeft, noodzakelijk en evenredig is en het handeisverkeer en de ii

14 mededinging tussen lidstaten niet zodanig verandert dat het gemeenschappelijk belang wordt geschaad, overeenkomstig artikel 107, lid 3, onder c), VWEU. 5. CONCLUSIE (66) De Commissie heeft dan ook besloten de steun voor de vernieuwing van het ijsstadion Thialf in de gemeente Heerenveen als verenigbaar met de interne markt te beschouwen overeenkomstig artikel 107, lid 3, onder c), van het Verdrag betreffende de werking van de Europese Unie. In geval deze brief vertrouwelijke informatie bevat die niet mag worden bekendgemaakt, wordt u verzocht de Commissie daarvan binnen vijftien werkdagen vanaf de ontvangst van dit schrijven in kennis te stellen. Ontvangt de Commissie binnen de vastgestelde termijn geen met redenen omkleed verzoek, dan neemt zij aan dat u instemt met de mededeling aan derden en de bekendmaking van de volledige tekst van dit schrijven in de authentieke taal op internet: eujcornpetitionleloj ade/isef/index.cfm. Dit verzoek dient hij aangetekend schrijven of bij faxbericht te worden gericht aan: Europese Commissie Directoraat-generaal Concurrentie Griffie staatssteun 1049 Brussel België Faxnummer: Met bijzondere hoogachting, Voor de Commissie / 12