Health Promoting Hospital: Diabetes Pilootproject rond detectie, educatie en ondersteuning van de eerste lijn.

Transcriptie

1 Health Promoting Hospital: Diabetes Pilootproject rond detectie, educatie en ondersteuning van de eerste lijn. Oktober 2010 Liesbeth Borgermans Miguel Lardennois Greet Haelterman Christiaan Decoster

2 2

3 Health Promoting Hospital: Diabetes Pilootproject rond detectie, educatie en ondersteuning van de eerste lijn. 3

4 4 Leden van de Strategische Stuurgroep Voorzitter Prof. Dr. Chantal Mathieu Leden Dr. Laurent Crenier Prof. Dr.Ides Colin Prof. Dr. Ann Mertens Dr. Frank Nobels Dr. Johannes Ruige Prof. Dr.André Scheen Dr. Eric Weber

5 As patient education is no exact science, it can only be dealt with as an art. Lorig Kate Lorig K and Associates. Patient Education: A Practical Approach. 3rd edition. Sage Publications (2001).

6 6

7 Voorwoord De Federale Overheid Volksgezondheid wil het belang erkennen van diabetes als chronische pathologie binnen het ziekenhuis. Wetenschappelijke evidentie toont aan dat het aandeel van patiënten met diabetes type 2 de komende jaren exponentieel zal stijgen, zowel mondiaal als specifiek voor België. Gegeven de belangrijke kostenimplicaties van deze ziekte en de impact op de kwaliteit van leven van de patiënt en zijn/haar familie, is het bevorderen van detectie, educatie en ondersteuning van de eerste lijn genoodzaakt. Het doel van het project Health Promoting Hospital: Diabetes Pilootproject rond detectie, educatie en ondersteuning van de eerste lijn is het voorzien in de detectie & educatie van patiënten met type 2 diabetes mellitus buiten de conventie 2 en buiten de afdelingen endocrino-diabetologie alsook de ondersteuning van de eerste lijn m.b.t de verdere behandeling van deze patiënten. Dit project beoogt tevens het maximaal stimuleren van de zelfredzaamheid van de patiënt en in een bredere context het bevorderen van patient empowerment met het oog op het vermijden van complicaties, het verbeteren van de levenskwaliteit en het voorkomen van onnodige heropnames. Als (in)direct effect van dit project wordt bijkomend gestreefd naar een maximale bewustwording bij alle betrokken partijen t.a.v het belang van diabetes en de noodzaak van een multidisciplinaire afstemming bij de behandeling van de patiënt. De overheid wil in deze de rol van de ziekenhuizen versterken als health promoting hospital en wil tevens een grotere inspanning leveren t.a.v het verder tastbaar maken van haar eigen public health functie. 7 De opzet van dit project heeft een goede afstemming genoodzaakt met de kernspelers (huisartsen en specialisten) betrokken in de RIZIV zorgtrajecten (diabetes) die zijn opgestart in juni Het vrijwaren van een maximale complementariteit tussen enerzijds de zorgtrajecten en anderzijds dit FOD project was dan ook een belangrijke bekommernis bij de implementatie van het project in 12 Belgische pilootziekenhuizen. Het voorliggend rapport is het resultaat van de bevindingen geregistreerd in 12 pilootziekenhuizen tijdens het eerste jaar van het project (2009). Het rapport bevat belangrijke gegevens en inzichten t.a.v de detectie en organisatie van gestructureerde diabeteseducatie op verschillende ziekenhuisafdelingen alsook de ondersteuning van de eerste lijn. Wij hopen dat in het licht van deze bevindingen de beleidsmakers alsook andere ziekenhuizen gestimuleerd mogen worden om het groeiend belang van diabetes te erkennen voor de toekomst. Christiaan Decoster Directeur-generaal FOD Volksgezondheid Prof.Dr. Chantal Mathieu Voorzitter Strategische Stuurgroep 2 De diabetesconventie (= centra voor diabetes zelfregulatie) bieden vandaag binnen de ziekenhuizen een belangrijk antwoord t.a.v de noden van patiënten met 2 of meer insuline-injecties per dag. Er zijn vandaag 113 conventiecentra die instaan voor de opvolging van +/ patiënten.

8 Samenvatting van gegevens van 12 pilootziekenhuizen 8 Het doel van het project was detectie en het voorzien van educatie van patiënten met type 2 diabetes mellitus buiten de (RIZIV) diabetesconventie, en buiten de afdelingen endocrino-diabetologie alsook de ondersteuning van de eerste lijn m.b.t de verdere behandeling van deze patiënten na ontslag. Op de naar schatting diabetespatiënten in België zijn er ongeveer patiënten die binnen de RIZIV diabetesconventies ten laste genomen zijn en zijn er patiënten die sinds 1 juni 2009 in aanmerking komen voor de zorgtrajecten diabetes (voor patiënten op 1 of 2 insuline-injecties per dag of wanneer de behandeling met orale antidiabetica onvoldoende is en insuline wordt overwogen). Dit betekent dat er voor een zeer grote groep van patiënten op orale antidiabetica of lifestyle vandaag geen specifiek aanbod bestaat. Een opname in het ziekenhuis biedt een belangrijke opportuniteit om chronische gezondheidsproblemen aan het licht te brengen, patiënten gezondheidsadvies te verstrekken en ondersteuning te bieden aan de 1e lijn m.b.t een verdere behandeling van de patiënt. Diabetes mellitus is een belangrijk voorbeeld van een chronische ziekte waarbij detectie en educatie belangrijk zijn gegeven de hoge prevalentie van de ziekte, het grote aantal niet ontdekte patiënten en patiënten waarbij de glycemie niet goed is ingesteld. Patiënten met diabetes type 2 worden verspreid opgenomen op virtueel ieder denkbare afdeling in het ziekenhuis. Het aantal gehospitaliseerde patiënten met type 2 diabetes mellitus buiten de (RIZIV) diabetesconventie bedraagt gemiddeld 8% op de totale ziekenhuispopulatie. Deze gegevens zijn extrapoleerbaar naar alle ziekenhuizen in België. Het aantal patiënten met een gestoorde glycemie bedraagt gemiddeld 15% op de totale ziekenhuispopulatie. Deze gegevens zijn extrapoleerbaar naar alle ziekenhuizen in België. Systematische aandacht voor verhoogde glycemiewaarden en risicofactoren leidt tot de opsporing van een substantieel aantal nieuw gediagnosticeerde diabetespatiënten (28%, n=838).

9 De opsporing van nieuwe diabetespatiënten wordt door 75% van de pilootziekenhuizen (9/12) bewerkstelligd door elektronisch gegenereerde lijsten met glycemie labo-waarden en gefaciliteerd door een systematische analyse van glycemiewaarden bij patiënten patiënten hebben tijdens een doorlooptijd van 10 projectmaanden oneto-one educatie van een diabeteseducator ontvangen, ofwel gemiddeld 200 patiënten per ziekenhuis met één FTE diabeteseducator per ziekenhuis. Bij 54% (n=3554) van de gedetecteerde patiënten was diabeteseducatie geïndiceerd, maar kon geen educatie gegeven worden. Organisatorische redenen zijn een frequente oorzaak voor het niet kunnen geven van educatie ondanks een indicatiestelling. Patiënten met een gekende doch slecht geregelde diabetes (HbA1c > 8%) maken 50% uit van het totale aantal geëduceerde patiënten. Patiënten met een tijdelijke stress hyperglycemie maken 15% uit van het totaal aantal geëduceerde patiënten. Stress hyperglycemie duidt op een verminderde insulineproducerende capaciteit, en dus op een hoog risico voor het ontwikkelen van diabetes. Educatie in het kader van de opstart van insuline is van toepassing voor 10% van de patiënten. Patiënteneducatie is een complexe interventie omdat patiënten de vaardigheden moeten ontwikkelen om op dagdagelijkse basis met hun ziekte om te gaan, en patiënten hierbij het zelfvertrouwen moeten krijgen om deze vaardigheden ook te kunnen toepassen in de praktijk. Diabeteseducatie is tijdsintensief. Gekende diabetespatiënten krijgen gemiddeld 30 minuten educatie (met een spreiding van min.) Nieuwe diabetespatiënten krijgen gemiddeld 60 minuten educatie, met een spreiding van 45 min tot 1,5 uur. Diabeteseducatie noodzaakt de inzet van gespecialiseerd personeel. Diabeteseducatie is inhoudelijk breed georiënteerd, met een primaire focus op voeding en lifestyle factoren waarbij een ruime set van ondersteunende tools wordt aangeboden aan de patiënt. 9

10 10 Diabeteseducatie is een continu proces. Diabeteseducatie kan niet worden beschouwd als een eenmalige gebeurtenis die voorbehouden is aan één enkele zorgcontext zoals de thuiszorg of het ziekenhuis. Diabeteseducatie vereist interdisciplinair overleg alsook overleg met de familie en de mantelzorg. Diabeteseducatie vereist transmuraal overleg, doch slechts een derde van de ziekenhuizen organiseert follow-up acties na het ontslag van de patiënt. 25% van de pilootziekenhuizen heeft geïnvesteerd in een elektronische, multidisciplinaire en gestructureerde communicatie met de 1e lijn (huisarts). De gepercipieerde primaire effecten van het project zijn voor de patiënt: vroegtijdige opsporing patiënten en preventie van complicaties, een vergroot inzicht in diabetes en verhoogde aandacht t.a.v belang van zelfzorg. Voor de educator: valorisatie van de rol van de diabeteseducator. Voor de instelling: grotere aandacht voor diabetes en de behandeling van diabetes als cardiovasculaire problematiek. De deelnemende ziekenhuizen zijn erin geslaagd om essentiële processen te definiëren en te implementeren die belangrijk worden geacht voor hoog-kwalitatieve diabeteseducatie. De deelnemende ziekenhuizen hebben een uitgebreide set van bevorderende en belemmerende factoren beschreven voor succesvolle educatie op het niveau van de afdeling, de patiënt en de instelling. Patiënten evalueren de aangeboden zorgen van de diabeteseducator als positief.

11 Inleiding Diabetes mellitus wordt gedefinieerd door de American Diabetes Association (ADA) Expert Committee als een groep van metabole ziekten gekenmerkt door hyperglycemie voortkomend uit stoornissen in de insulinesecretie, werking van de insuline of beiden. Chronische hyperglycemie is geassocieerd met lange-termijn schade, dysfunctie en faling van verschillende organen waaronder ogen, nieren, zenuwen hart-en bloedvaten 3. Diabetes type 2 is wereldwijd de meest voorkomende vorm van diabetes waarbij met name ontwikkelingslanden sterk groeiende prevalentiecijfers presenteren. Diabetes type 2 wordt gekenmerkt door insuline resistentie of deficiëntie en vereist een multidisciplinaire aanpak over de verschillende lijnen van de gezondheidszorg heen. Diabetes wordt vaak gebruikt als een representatief voorbeeld in het debat rond de hervorming van de chronische zorgverlening omwille van de epidemische proporties. Huidige schattingen tonen aan dat vandaag ten minste 150 miljoen mensen aan diabetes lijden waarvan 2/3 in ontwikkelingslanden 4. Het totale aantal diabetici zal vermoedelijk stijgen tot 300 miljoen tegen Het Center for Disease Control and Prevention in de Verenigde Staten hebben berekend dat het risico voor het ontwikkelen van diabetes voor individuen die in de Verenigde Staten zijn geboren in procent bedraagt voor mannen en 38.5 procent voor vrouwen Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) lijden er vandaag 55,2 miljoen mensen aan diabetes in Europa, waarbij Europa de hoogste incidentiecijfers van de wereld heeft 7. Het aantal diabetici in Europa zal sterk stijgen in de komende twee decennia gedeeltelijk als resultaat van de toegenomen obesiteit en het gebrek aan fysieke activiteit. De Internationale Diabetes Federatie verwacht dat in % van de Europese bevolking aan diabetes zal lijden. Vaak wordt diabetes niet tijdig ontdekt zodat reële prevalentie van diabetes de facto nog veel hoger ligt 8. Diabetes is verantwoordelijk voor een belangrijke morbiditeit, mortaliteit en socio-economische kost 9. Het aantal overlijdens ten gevolge van diabetes zal toenemen met 25% over de komende 10 jaren 10. Volgens de CODE 2 studie 11 worden de direct medische kosten in Europa geschat op jaarlijks EUR miljoen hetgeen diabetes en gerelateerde complicaties een van de meest dure ziekten maakt van alle chronische ziekten. 3 Report of the Expert Committee on the Diagnosis and Classification of Diabetes Mellitus. Diabetes Care 1997, 20: International Diabetes Federation.: Diabetes and Cardiovascular disease: Time to act. Brussels; King H, Aubert RE, Herman WH: Global burden of diabetes, : prevalence, numerical estimates, and projections. Diabetes Care 1998, 21: Narayan KM, Boyle JP, Thompson TJ, Sorensen SW, Williamson DF: Lifetime risk for diabetes mellitus in the United States. JAMA 2003, 290: WHO: European Health Report Copenhagen; Age- and sex-specific prevalences of diabetes and impaired glucose regulation in 13 European cohorts. Diabetes Care 2003, 26: Amos AF, McCarty DJ, Zimmet P: The rising global burden of diabetes and its complications: estimates and projections to the year Diabetic medicine 1997, 14 Suppl 5:S Zimmet P, Alberti KG, Shaw J: Global and societal implications of the diabetes epidemic. Nature 2001, 414: Massi-Benedetti M: The cost of diabetes Type II in Europe: the CODE-2 Study. Diabetologia 2002, 45:S1-S4.

12 Diabetes in België In België wordt de prevalentie van diabetes op 4% geschat, waarbij slechts de helft van deze populatie de facto is gediagnosticeerd. Het aantal personen met een gestoorde glucose-intolerantie wordt op 12% van de volwassen populatie geschat % van alle patiënten met diabetes hebben type 2 diabetes, waarvan de overgrote meerderheid met dieet en leefstijlaanpassingen en orale antidiabetica wordt behandeld. Echter, ook een deel van de type 2 patiënten hebben insuline in hun behandeling nodig. 12 De diabetesconventie (= centra voor diabetes zelfregulatie) bieden vandaag binnen de ziekenhuizen een belangrijk antwoord t.a.v de noden van patiënten met 2 of meer insuline-injecties per dag. Er zijn vandaag 113 conventiecentra die instaan voor de opvolging van +/ patiënten. Daarnaast zijn er ook nog diabetes voetklinieken vertegenwoordigd in 22 centra. In deze diabetesconventie wordt voorzien in educatie en de toegang tot zelfmonitoring materiaal. Naast patiënten met type 1 diabetes, secundaire diabetes, zwangerschapsdiabetes en moleculaire vormen van diabetes, hebben ook insulinebehandelde (meer dan 2 injecties) patiënten met type 2 diabetes toegang tot deze conventie. Bovendien is er recent een initiatief rond educatie en toegang tot zelfmonitoring materiaal voor type 2 patiënten in de eerste lijn gestart (Zorgtrajecten) voor patiënten met type 2 diabetes met incretinemimetica, 1 of 2 insulineinjecties. Knelpunten in de diabeteszorg De knelpunten in de diabeteszorg voor de diabetespatiënt die wordt gehospitaliseerd, en niet in een diabetesconventie is opgenomen, zijn vijfvoudig. Een eerste knelpunt is dat in het geval van een behandeling met orale antidiabetica of lifestyle maatregelen de patiënt geen systematische toegang heeft tot gestructureerde patiënteneducatie buiten de afdelingen endocrinologie/diabetologie. De diabetesconventiecentra hebben in principe geen enkele bevoegdheid voor deze patiënten. Het gevolg is dat vele patiënten geen of geen adequate educatie ontvangen buiten de afdelingen endocrinologie/diabetologie. 12 IDF: Diabetes Atlas

13 Een tweede knelpunt is het gebrek aan protocollisering van de zorg. Patiënten kennen een sterke spreiding over het ziekenhuis op de diensten Geriatrie (G), Chirurgie (C), Inwendige (D), Mix C & D (H), Long-hart (S1), Loco-motorisch (S2), Neurologie (S3), Chronische ziekten (S5), psychogeriatrie (S6), enz.. Iedere patiënt zou volgens de principes van een protocol moeten worden opgevolgd, aangepast aan de karakteristieken van de doelpopulatie en de interne werking van het ziekenhuis. Een derde knelpunt is dat men tijdens de ziekenhuisopname vaak wordt geconfronteerd met een ontregeling van de bloedglucose waarden. Een patiënt met diabetes mellitus geraakt gemakkelijk ontregeld door verandering van voeding, minder beweging, nuchter blijven voor onderzoeken en door medicatie met een glycemieverhogend effect. Door een strikte glycemieregeling in acute medische situaties kan de morbiditeit en mortaliteit significant verminderen 13,14. De vroegtijdige opsporing van diabetes is ook noodzakelijk. Een vierde knelpunt is dat de diabeteszorg in slechts een minderheid van de ziekenhuizen georganiseerd volgens de principes van een klinisch pad. Dit betekent dat er o.a. duidelijkheid bestaat over wie instaat voor de coördinatie van de diabeteszorg, de beschikbaarheid van uitgebreide ondersteuningsvormen en informatiepakketten over de behandeling en opvolging van diabetes voor de verschillende afdelingen, gestructureerde educatie en afspraken met de eerste lijn. Er wordt vaak te lang gewacht met het opmaken van het behandelingsschema bij het ontslag van de patiënt. Hierdoor moeten patiënten langer in het ziekenhuis blijven of worden ze met een inadequaat schema ontslagen uit het ziekenhuis. Een tijdige opmaak van het behandelingsschema is noodzakelijk om het ziekenhuisverblijf niet nodeloos te verlengen. Een laatste en vijfde knelpunt is dat er geen systematische transmurale opvolging wordt voorzien van diabetespatiënten. 13 Senaatsresolutie van 14 november 2007 De Senaat heeft de Federale regering gevraagd om overeenkomstig de resolutie van de Verenigde Naties en de St. Vincent Verklaring, en in overleg met de gefedereerde entiteiten en met alle betrokken actoren, een plan inzake de strijd tegen alle vormen van diabetes uit te werken. Dit plan dient becijferde doelstellingen aan te reiken met betrekking tot de stabilisering, zelfs het terugdringen van deze chronische aandoening en zal betrekking hebben op zowel de primaire als de secundaire preventie (opsporing), als op maatregelen inzake de toegankelijkheid tot de zorg, de behandeling en de begeleiding van de zieken. 13 Malmberg K. Prospective randomised study of intensive insulin treatment on long-term survival after acute myocardial infarction in patients with diabetes mellitus. DICAMI (Diabetes Mellitus, Insulin Glucose Infusion in Acute Myocardial Infarction) Study group. BMJ1997; 314: Van den Berghe G, Wouters P, Weekers F, Verwaest C, Bruyninckx F, Schetz M. Intensive insulin therapy in critically ill patients. N Engl J Med 2001; 345:

14 Het concept patiënteneducatie Er is geen sluitende definitie van patiënteneducatie tot op heden. Er bestaat evenwel een relatieve consensus over de componenten van educatieprogramma s, de potentiële uitkomsten ervan, alsook de kritische succesfactoren. Patiënten educatieprogramma s bestaan voor een veelheid aan patiëntenpopulaties, maar voornamelijk voor chronisch zieken zoals bijvoorbeeld patiënten met diabetes, arthritis, COPD en HIV/AIDS. Definiëring patiënteneducatie 14 Patiënteneducatie wordt gedefinieerd als iedere vorm van geplande educatieve activiteiten ontwikkeld om verbeteringen te bewerkstelligen in de gezondheidsgedragingen en/of gezondheidstoestand van patiënten 15. Noteer dat in deze definitie niet gesproken wordt over het verbeteren van de kennis van patiënten. In dat opzicht wordt er een onderscheid gemaakt tussen patient teaching (loutere kennisoverdracht gebruikt voor bv. acute ziekten -- griep) en patient education (complexe interventie, meestal bij chronisch zieken). Het vergaren van kennis is vaak een noodzakelijke voorwaarde voor gedragsveranderingen, doch kennisvergaring op zich leidt niet automatisch tot gedragsveranderingen of indirect tot een verbetering in de gezondheidsstatus. Patient teaching beperkt zich vaak tot kennisoverdracht waar patient education een breder pakket van interventies (complexe interventies) omvat gericht op (blijvende) gedragsverandering en dus het aanleren van complexe vaardigheden. Doelen patiënteneducatie Het primaire doel van patiënteneducatie is het behouden of verbeteren van de gezondheidsstatus, en in sommige gevallen het voorkomen van de verslechtering ervan. Andere doelen die bij educatieprogramma s worden nagestreefd zijn een verbeterde kennis over de ziekte, diagnose en behandeling, een verbeterde kennis en kunde met betrekking tot de eigen zelfzorg voor het opvolgen van de verschillende facetten van de ziekte, een verbeterde therapietrouw en motivatie om het behandelingsregime op te volgen, verbeterde klinische (bv. minder complicaties) en niet-klinische uitkomsten (bv. verbeterd gebruik van diensten en tevredenheid met de zorg). 15 Lorig K and Associates. Patient Education: A Practical Approach. 3rd edition. Sage Publications (2001).

15 Talrijke wetenschappelijke studies tonen aan dat gestructureerde diabeteseducatie binnen en buiten het ziekenhuis leidt tot belangrijke kostenbesparingen door het uitstellen van complicaties, verkorten van de ligduur en een vermindering van het aantal heropnames. Naast deze economische uitkomsten is educatie tevens geassocieerd met verbeteringen van gepercipieerde kwaliteit van leven en empowerment van patiënten 16. Patiënteneducatie als een complexe interventie Patiënteneducatie is een complexe interventie omdat a) patiënten de vaardigheden moeten ontwikkelen om op dagdagelijkse basis met hun ziekte om te gaan, en b) omdat patiënten hiertoe het (zelf)vertrouwen moeten krijgen om deze vaardigheden ook te kunnen toepassen in de praktijk. Dit veronderstelt in hoofde van de educator een uitgebreide set van kennis en kunden ten einde deze doelen te realiseren. Essentiële dimensies van patiënteneducatie Essentiële dimensies die aan bod moeten komen in patiënteneducatie programma s zijn: a) het leren omgaan met de gevolgen van de ziekte op fysiek, psychologisch, mentaal, sociaal en economisch vlak, b) probleemoplossend leren handelen, c) hiertoe het (zelf)vertrouwen ontwikkelen en d) het ontwikkelen van partnerships met professionele verstrekker(s). 15 Ontwikkeling van een educatieprogramma Bij de opzet van een patiënten educatieprogramma worden er 7 (zeven) fasen voorzien: Identificatie van de noden van de patiënt: wat moet de patiënt weten, kunnen en doen in relatie tot de ziekte? Definiëring van het/de theoretische model(len) die de basis vormen voor het educatieproces (bv. sociaal-cognitieve theorie, theory of reasoned action, transtheoretical model of behavior change..) Definiëring van de componenten van het educatieproces - Welke kennis moet worden overgedragen aan de patiënt en waarom? - Welke doelstellingen zou de patiënt moeten bereiken, tegen wanneer? - Over welke vaardigheden moet de patiënt beschikken? - Hoeveel educatiesessies moeten/kunnen worden voorzien? 16 Knight K, Badamgarav E, Henning JM, Hasselblad V, Gano AD, Ofman J, Weingarten SR. A systematic review of diabetes disease management programs. Am J Manag Care 2005; 11,

16 Welke individuele patiëntenkenmerken zullen bij de uitvoering van het educatieprogramma in rekening moeten worden gebracht? (nieuwe/gekende patiënt, ernst van pathologie/complicaties, leeftijd, co-morbiditeit, psychische status, sociaal-economische situatie, kennisniveau, motivatie, beschikbaarheid familie, ) Definiëring van de gewenste effecten van de educatie Uitvoering van het educatieproces en aanpassing i.f.v individuele kenmerken Evalueren van de effecten van het educatieproces (tevredenheid patiënt, klinische uitkomsten,..) Doel van het project 16 Het doel van het project was detectie en het voorzien van educatie aan patiënten met type 2 diabetes mellitus buiten de diabetesconventie, en buiten de afdelingen endocrino-diabetologie alsook de ondersteuning van de eerste lijn ter verbetering van de zorg aan deze patiënten na ontslag. De educatie betreft gestructureerde en one-to-one (bedside) en/of groepseducatie gegeven door diabeteseducatoren (verpleegkundigen en/of diëtisten met een bijkomende opleiding als diabeteseducator) gedurende een periode van 10 maanden. Ter voorbereiding van het project hebben de ziekenhuizen substantiële investeringen gepleegd t.a.v het implementeren van de noodzakelijke processen om educatie mogelijk te maken binnen het ziekenhuis. In bijlage I. worden deze beschreven. Gemiddeld heeft de voorbereiding van het project in de individuele ziekenhuizen 2 tot 6 maanden in beslag genomen.

17 Methoden Selectie van de deelnemende ziekenhuizen Binnen vooraf bepaalde financiële grenzen werden er 12 contracten toegekend aan geselecteerde kandidaat-ziekenhuizen 17. De selectie gebeurde op basis van welbepaalde kwaliteitscriteria van het ingediende dossier. Er werd tevens representativiteit nagestreefd voor wat betreft de grootte van het ziekenhuis, de inrichtende macht en de geografische ligging (Vlaanderen/Wallonië met een evenredige verdeling over de verschillende provincies). Een overzicht van deelnemende ziekenhuizen is opgenomen in bijlage II. Parameters In totaal werden er 25 parameters geëvalueerd in dit project 18, waarvan er 4 werden gehanteerd als uitkomstmaten ter beoordeling van de kwaliteit/effectiviteit van het project. Uitkomstmaten Vier (4) uitkomstmaten werden gedefinieerd om de kwaliteit/effectiviteit van het project te beoordelen: UITKOMSTMAAT 1: De mate waarin de deelnemende ziekenhuizen erin slagen om de noodzakelijke processen te definiëren en te implementeren m.b.t detectie, educatie en ondersteuning van de eerste lijn die noodzakelijk worden geacht voor het leveren van hoog-kwalitatieve zorg gedurende de doorlooptijd van het project (10 maanden). De processen m.b.t educatie en sensibilisatie werden afgeleid van de aanbevelingen volgend uit de systematische review van Loveman et al. (2008) waarin de effectiviteit van modellen voor diabeteseducatie werd onderzocht 19. De processen zijn: 1) beschikken over een duidelijke indicatiestelling voor educatie, 2) een proces voor opsporing en screening, 3) geformaliseerde samenwerkingsverbanden met de endocrinoloog-diabetoloog, 4) geformaliseerde samenwerkingsverbanden met de betrokken afdelingen, 5) organisatie van multidisciplinaire samenwerking (inclusief conventieteam), 6) voorzien in een ruim (en op-maat) educatieaanbod en ondersteunende tools voor patiënten en educatoren, 7) de organisatie van follow-up activiteiten na het ontslag van de patiënt en de samenwerking met de 1e lijn Er werd één contract toegekend aan 3 ziekenhuizen die hun gezamenlijke kandidatuur hadden gesteld. 18 Omwille van de opbouw van het rapport werden een aantal items gehergroepeerd. 19 Loveman E, Frampton GK, Clegg AJ. The clinical effectiveness of diabetes education models for type 2 diabetes: a systematic review. Health Technol Assess 2008; 12(9).

18 De beoordeling van deze eerste uitkomstmaat gebeurde tijdens de bezoeken aan de individuele ziekenhuizen die werden uitgevoerd door een Nederlandstalige en Franstalige medewerker van de FOD voor respectievelijk de Nederlandstalige en Franstalige ziekenhuizen in de laatste drie maanden van het project. Een overzicht van de scores van de ziekenhuizen op de verschillende processen is weergegeven in tabel UITKOMSTMAAT 2: De gepercipieerde effecten van het project op het niveau van de patiënt, de educatoren en de instelling door de deelnemende ziekenhuizen. Deze uitkomstmaat werd geëvalueerd op basis van individuele gesprekken met de diabeteseducatoren van de deelnemende ziekenhuizen en op basis van het rapport dat door de ziekenhuizen werd ingestuurd (binnen de 2 maanden na het einde van het project 20 ). UITKOMSTMAAT 3: De mate waarin de bevorderende en belemmerende factoren voor de opzet en uitvoering van diabeteseducatie duidelijk worden beschreven door de ziekenhuizen. Deze uitkomstmaat werd geëvalueerd op basis van individuele gesprekken met de diabeteseducatoren van de deelnemende ziekenhuizen en op basis van het rapport dat door de ziekenhuizen werd ingestuurd. UITKOMSTMAAT 4: De mate van tevredenheid van de patiënten die diabeteseducatie hebben ontvangen tijdens de doorlooptijd van het project. Per ziekenhuis werden in oktober 2009 ad random 10 patiënten geselecteerd die diabeteseducatie hadden ontvangen. De selectie gebeurde door een onafhankelijke derde die niet betrokken was bij de uitvoering van het project in het ziekenhuis en die tevens de patiënten telefonisch contacteerde na ontslag. De geselecteerde patiënten werden twee vragen voorgelegd; 1) Kan u een beoordeling geven aan de educatie die u tijdens uw verblijf in het ziekenhuis heeft ontvangen (score 0 tot 10) en 2) heeft u deze informatie nuttig gevonden om beter om te gaan met uw diabetes (score 0 tot 10). Deze uitkomstmaat werd geëvalueerd op basis van het rapport dat door de ziekenhuizen werd ingestuurd. 20 Uiterlijk einde februari 2010.

19 Resultaten Prevalentie van diabetes type 2 binnen de deelnemende ziekenhuizen Er wordt een belangrijke prevalentie vastgesteld van gehospitaliseerde diabetes type 2 binnen de deelnemende ziekenhuizen. Het gemiddelde percentage van gehospitaliseerde patiënten met diabetes dat niet/wel opgenomen is in de diabetesconventie (binnen de deelnemende ziekenhuizen) bedraagt gemiddeld respectievelijk 8% en 3% (tabel 1). Gegeven dat deze gegevens voor de meerderheid van de ziekenhuizen zijn gebaseerd op de MKG gegevens van 2007 betreft het een onderschatting t.a.v de actuele prevalentie. Wanneer het aantal patiënten met insulineresistentie en/of stress hyperglycemie mede in rekening wordt gebracht (+/-7% van de patiëntenpopulatie) dan bedraagt het percentage gehospitaliseerde (niet in de diabetesconventie opgenomen) patiënten met een gestoorde glycemie gemiddeld 15%. Tabel 1: Gehospitaliseerde wel/niet in de diabetesconventie opgenomen patiënten op totaal aantal gehospitaliseerde patiënten Ziekenhuis Gehospitaliseerd en niet opgenomen in de diabetesconventie (in %) Gehospitaliseerd en wel opgenomen in de diabetesconventie (in %) ZH ZH ZH ZH ZH ZH ZH ZH8 8.7 * ZH ZH * ZH * ZH * * Geen data beschikbaar van deze ziekenhuizen. 21 Er is geen relatie tussen de volgorde van de ziekenhuizen zoals voorgesteld in bijlage II en de volgorde van de ziekenhuizen zoals voorgesteld in tabel 1 met het oog op het waarborgen van de anonimiteit van de ziekenhuizen.

20 Spreiding van de patiënten over de verschillende afdelingen Er valt een belangrijke spreiding te noteren van het aantal en de soort betrokken afdelingen die hebben deelgenomen aan de studie (tabel 2). Het gemiddeld aantal afdelingen dat werd betrokken in de studie bedroeg 8 met een spreiding van 3 tot 14. De afdelingen cardiologie, geriatrie, gastro-enterologie en orthopedie-traumatologie werden het meest frequent geselecteerd als target afdelingen. 20 Redenen waarom bepaalde afdelingen geselecteerd werden: hoge prevalentie van diabetes type 2 patiënten belang van specifieke diabetes-gerelateerde problemen voorkomend bij patiënten op bepaalde afdelingen, bv. ontregeling van de glycemie door cortico-therapie bij patiënten op pneumologie, diabetische voetwonden bij patiënten op orthopedie-traumatologie Redenen waarom bepaalde afdelingen niet geselecteerd werden: interferentie met andere projecten (FOD project malnutritie) grote turn-over van patiënten waardoor de organisatie van educatie wordt bemoeilijkt psychische toestand van patiënten (psycho-geriatrie, psychiatrie) Gemiddelde leeftijd van de patiënten De gemiddelde leeftijd van de geëduceerde patiënt was 68.6 jaar (spreiding 42-93), waarbij 43% vrouwen en 57% mannen. De gemiddelde diabetesduur was 6.8+/- 4,9 jaar 22 (zonder de nieuw ontdekte patiënten). Hoofddiagnose en co-morbiditeiten van geëduceerde patiënten Bij de omschrijving van de verschillende hoofddiagnosen van de geëduceerde patiënten hebben de ziekenhuizen verschillende indelingen en omschrijvingen gebruikt. Omwille van deze reden wordt in bijlage III een overzicht geboden van de belangrijkste hoofddiagnosen zonder vermelding van de respectievelijke percentages. 22 Gegevens van vijf ziekenhuizen.

21 De belangrijkste hoofddiagnosen zijn onder te brengen in de rubrieken cardiale, pulmonaire, nefrologische, traumatologische of oncologische problematieken. Naast de hoofddiagnose zijn een belangrijk aantal co-morbiditeiten van toepassing (bijlage III). Tabel 2: Target afdelingen voor diabeteseducatie. ZH1 ZH2 ZH3 ZH4 ZH5 ZH6 ZH7 ZH8 ZH9 ZH10 ZH11 ZH12 23 Cardiologie Coronarografie Vaatheelkunde Cardiale heelkunde Hepatologie Neurol/ neurochir. Geriatrie Psycho-geriatrie Reumatologie Nefrologie Pneumologie Gastro-entero Psychiatrie Revalidatie Ortho/traumatologie Algemene chirurgie Algemene heelkunde Algemene interne Oncologie Gynaecologie Urologie Oftalmologie Neus/keel/oor Stomatologie Slaapeenheid Andere 21 TOTAAL : Indien ziekenhuizen 2 soorten afdelingen hebben geïncludeerd.

22 Totaal aantal patiënten dat gestructureerde educatie wel/niet heeft ontvangen 22 Het totaal aantal patiënten dat one-to-one (bedside) educatie heeft ontvangen over een periode van 10 maanden bedroeg (ofwel 45,8% van de patiënten waarvoor een indicatiestelling voor educatie van toepassing was). Gemiddeld werden er 200 patiënten per ziekenhuis geëduceerd. Dit betekent tevens dat 54,2% (n=3554) van de patiënten met een indicatiestelling geen educatie kon ontvangen. 33% van de ziekenhuizen (n=4) hebben melding gemaakt van het aantal patiënten dat werd gesensibiliseerd d.m.v folders of een eenvoudig patiënten contact, waardoor het aantal patiënten dat in het kader van deze studie werd bereikt de facto nog veel groter is. 25% (n=3) van de ziekenhuizen heeft tevens melding gemaakt van de organisatie van groepseducatie. Voor een overzicht van geëduceerde versus niet geëduceerde patiënten op het totaal van de doelpopulatie zie tabel 3. Tabel 3: Aandeel van patiënten die wel/niet werden geëduceerd op het totaal van de doelpopulatie. Deelnemende Wel educatie Geen educatie Totaal ziekenhuizen ZH ZH ZH ZH ZH ZH ZH ZH8* ZH ZH ZH ZH Algemeen totaal * Vertegenwoordigen 3 ziekenhuizen

23 Verklaringen die werden gegeven voor het niet geven van educatie waren o.a. een te korte opnameduur, te weinig tijd van de educator, transfert van de patiënt naar een andere afdeling, de gezondheidstoestand van de patiënt (mentaal/fysiek), of de afwezigheid van de patiënt door bv. een onderzoek op het moment dat educatie kon worden gegeven. Bij de belangrijkste oorzaken die werden opgegeven voor het niet geven van educatie zijn er vier oorzaken van organisatorische aard (tabel 4). Tabel 4: Redenen waarom educatie niet werd gegeven, ondanks indicatiestelling. Redenen waarom educatie niet werd gegeven Aantal ziekenhuizen (in percent; N: 12) 1. Te korte opname/patiënt ontslagen 92% (11/12) 2. Fysieke en/of mentale gezondheidstoestand van de patiënt (zware pathologie, dementie..) en prognose 3. Te weinig tijd van educator om de patiënt te zien (administratieve taken, ziekte, vakantie,..) 83% (10/12) 83% (10/12) Transfert van patiënt naar andere afdeling of naar andere campus 58% (7/12) 5. Te late detectie van de patiënt (door niet tijdige beschikbaarheid van gegevens m.b.t verhoogde glycemie, dieetlijsten of afdelingslijsten van diabetespatiënten) 6. Interferentie met geplande heelkundige ingreep of patiënt niet aanwezig op kamer door onderzoek 58% (7/12) 58% (7/12) 7. Overlijden 25% (3/12) 8. Diabetes reeds goed geregeld 25% (3/12) 9. Patiënt reeds multidisciplinair opgevolgd door geriatrisch team 25% (3/12) 10. Taalproblemen 17% (2/12) 11. Weigering van de patiënt 17% (2/12) 12. Weigering van de afdeling (interferentie met geplande activiteiten) 17% (2/12) 13. Familie noodzakelijk, maar niet aanwezig 17% (2/12)

24 Aantal nieuw ontdekte patiënten Een belangrijk aantal nieuwe diabetes type 2 patiënten werd geïdentificeerd tijdens het project (tabel 5). Van alle geëduceerde patiënten waren er 838 (28%) nieuw ontdekte patiënten. Tabel 5: Aantal nieuw ontdekte patiënten op totaal aantal geëduceerde patiënten. Ziekenhuis Aantal nieuw ontdekte patiënten 24 ZH1 59 ZH2 12 ZH3 108 ZH4 15 ZH5 34 ZH6 63 ZH7 73 ZH8 374 ZH9 61 ZH10 33 ZH11 3 ZH 12 3 Totaal: 838 Educatie voor opname in het ziekenhuis Van alle patiënten die educatie hebben ontvangen hadden er voor de opname in het ziekenhuis gemiddeld 8% reeds educatie ontvangen van een referentieverpleegkundige of diabetesverpleegkundige in de eerste lijn. Er werd niet geregistreerd wat de inhoud was van deze educatie. 67% (8/12) van de ziekenhuizen gaf aan dat geen enkele patiënt voor opname in het ziekenhuis educatie had ontvangen 24. Omdat specifiek werd gevraagd naar educatie door een diabeteseducator of referentieverpleegkundige in de thuiszorg is het niet bekend in welke mate educatie voor de opname reeds werd verstrekt door de huisarts. 24 We noteren hierbij dat de RIZIV zorgtrajecten bij de aanvang van deze studie nog maar net waren opgestart, waardoor in de toekomst voor patiënten op één en twee insuline-injecties per dag (=doelgroep van de zorgtrajecten) een belangrijke stijging mag worden verwacht van het aantal geëduceerde patiënten bij opname in het ziekenhuis.

25 Uitkomstmaten UITKOMSTMAAT I: Essentiële processen voor hoog-kwalitatieve diabeteseducatie Als éérste uitkomstmaat werd er gekeken naar de mate waarin de deelnemende ziekenhuizen er in zijn geslaagd om essentiële processen voor hoog-kwalitatieve zorg m.b.t detectie, educatie en ondersteuning van de 1e lijn te definiëren én te implementeren gedurende de doorlooptijd van het project (10 maanden). De processen zijn: 1) beschikken over een duidelijke indicatiestelling voor educatie, 2) beschikken over een proces voor opsporing en screening, 3) geformaliseerde samenwerkingsverbanden met de endocrinoloog-diabetoloog, 4) geformaliseerde samenwerkingsverbanden met de betrokken afdelingen, 5) organisatie van multidisciplinaire samenwerking (inclusief conventieteam), 6) voorzien in een ruim (en op maat ) educatieaanbod en ondersteunende tools voor patiënten en educatoren, 7) de organisatie van follow-up activiteiten na het ontslag van de patiënt en de samenwerking met de huisarts/1e lijn. Een overzicht van deze resultaten is weergegeven in tabel Indicatiestelling voor educatie De meerderheid van de ziekenhuizen beschikte over duidelijke indicatiestellingen voor de opname van patiënten in het project. Als indicatiestellingen voor het geven van educatie werden er vier grote groepen van patiënten onderscheiden (tabel 6 A & B). Het betreft A. patiënten met gekende, doch slecht geregelde diabetes (50% van de patiënten), B. patiënten met een nieuw ontdekte diabetes (28% van de patiënten), C. patiënten met een goed geregelde diabetes (7% van de patiënten), of D. patiënten met tijdelijke stresshyperglycemie van de ziekenhuizen (15% van de patiënten). Sommige ziekenhuizen hebben bijkomende indicatiestellingen vermeld zoals o.a. een verhoogd cardiovasculair risico, verkeren in een fysieke en/of mentale toestand die educatie mogelijk maakt, onvoldoende kennis of therapietrouw van de patiënt t.a.v de behandeling, een levensverwachting hebben van > 6 maanden, en bereid zijn om in follow-up te gaan bij de huisarts. De behaalde scores van individuele ziekenhuizen voor dit proces zijn weergegeven in tabel 13.

26 Tabel 6 A: Hoofdindicatiestellingen voor educatie. Indicatiestellingen % van de ziekenhuizen (N=12) Gemiddeld aandeel van de patiëntenpopulatie Patiënten met gekende diabetes en slecht geregeld (HbA1c > 8%) op (diabetes/ vermagerings) dieet, orale antidiabetica en/of insuline 100% (12/12) 50% Patiënten met nieuw ontdekte diabetes 100% (12/12) 28% 26 Goed geregelde diabetici (HbA1c < 8%) op dieet, orale antidiabetica en/of insuline (met ander gezondheidsprobleem) Patiënten met tijdelijke hyperglycemie (stresshyperglycemie) door medicatie (cortisone, TPN-behandeling) of ingreep geïnduceerd, met HbA1c > 6% en thuis geen therapie voor diabetes 75% (9/12) 7% 42% (5/12) 15% Tabel 6 B: Secundaire indicatiestellingen voor educatie. Indicatiestellingen Patiënten met een verhoogd cardiovasculair risico (patiënten met CVA, TIA) % van de ziekenhuizen (N=12) 25% Fysieke/psychische toestand die educatie mogelijk maakt 83% Levensverwachting > 6 maanden 17% Bereid zijn in follow-up te gaan bij huisarts 8% Onvoldoende educatie door de huisarts of thuiszorg 8% Onvoldoende kennis of compliance (therapietrouw) bij de patiënt m.b.t voeding, medicatie, ziekte, verwikkelingen 25%

27 Opsporing van patiënten De meeste ziekenhuizen beschikten over een welomschreven proces voor de opsporing van patiënten (tabel 7). Overzichten van patiënten werden gegenereerd op basis van labo-waarden die op vastgestelde tijdstippen (bv. dagelijks of wekelijks) aan de betrokken diabeteseducator werden bezorgd. Deze data hadden betrekking op een overzicht van patiënten met een verhoogde nuchtere glycemie 126 mg/dl of niet nuchter 180 mg/dl en/of HbA1c > 6%. Andere gebruikte methoden voor opsporing van patiënten waren dieetlijsten of patiëntenlijsten. De scores van individuele ziekenhuizen voor dit proces zijn weergegeven in tabel 13. Tabel 7: Methoden voor het opsporen van (potentiële) diabetes type 2 patiënten. Methode % van de ziekenhuizen (N=12) Elektronisch gegenereerde lijsten met glycemie labo-waarden 75% (9/12) 27 Dieetlijsten (diabetesdieet, vermageringsdieet,..) 50% (6/12) Lijsten met patiënten met diabetes volgens de verschillende afdelingen 42% (5/12) Screening/assessment van (potentiële) patiënten Na de identificatie van een patiënt met een verhoogde glycemiewaarde werd deze gescreend door de diabeteseducator. Dit houdt in dat op basis van het dossier, en meestal in overleg met de behandelende arts of hoofdverpleegkundige, beslist werd of de patiënt in aanmerking kwam voor educatie of sensibilisatie en waarbij een reeks gegevens werden verzameld over de gezondheidstoestand van de patiënt. Het verschil tussen educatie en sensibilisatie is dat in geval van sensibilisatie de patiënt enkel informatieve folders kreeg. Educatie betrof gestructureerde uitleg via een one-to-one (bedside) contact en/of via groepseducatie. In totaal hebben één derde van de ziekenhuizen het onderscheid gemaakt tussen educatie en sensibilisatie. De scores van individuele ziekenhuizen voor dit proces zijn weergegeven in tabel 13.

28 Samenwerking met de endocrinoloog-diabetoloog De meeste ziekenhuizen zijn er in geslaagd een zeer goed samenwerkingverband uit te bouwen tussen de diabeteseducator en de verantwoordelijke endocrinoloog-diabetoloog. Verklarende elementen voor deze goede score zijn een reeds vooraf bestaande overlegcultuur en continue coaching, alsook de gezamenlijke definiëring van alle onderdelen van het project die garant moesten staan voor een goede projectuitvoering. De scores van individuele ziekenhuizen voor dit proces zijn weergegeven in tabel Samenwerking met de betrokken afdelingen Voor wat betreft het onderdeel opzetten van een gestructureerd en goed werkend samenwerkingsverband met de betrokken afdelingen zijn de meeste ziekenhuizen er goed in geslaagd om de medewerking van de betrokken afdelingen te bekomen. Dit heeft zich vertaald in de bereidheid van afdelingen om diabetes patiënten te identificeren, communicaties over diabetes te voorzien in het verpleegdossier, de behandeling van diabetes vroegtijdig op te starten, familie bij de educatie te betrekken en de participatie van artsen aan bijscholingen georganiseerd in het kader van het project. De scores van individuele ziekenhuizen voor dit proces zijn weergegeven in tabel 13. Multidisciplinaire samenwerking Onder multidisciplinaire samenwerking wordt verstaan een of meerdere contacten tussen de diabeteseducator en andere hulpverleners op regelmatige en afgesproken tijdstippen om de inhoud en het verloop van de educatie te bespreken. Sommige ziekenhuizen hadden reeds een traditie om educatie te verstrekken aan gehospitaliseerde patiënten buiten de conventie, waar andere ziekenhuizen meer substantiële investeringen hebben moeten plegen om goede samenwerkingsverbanden met de betrokken afdelingen en een multidisciplinaire samenwerking tot stand te brengen. In tabel 8 wordt een overzicht gegeven van de betrokken personen. Personen die op de hoogte werden gebracht van de educatie van de patiënt en waarmee een uitwisseling van gegevens gebeurde waren de behandelende (zaal) arts (100% van de ziekenhuizen; 12/12), de (hoofd)verpleegkundige (100% van de ziekenhuizen; 12/12) en de huisarts (83% van de ziekenhuizen; 10/12). In geval van beschikbaarheid van de patiënten betrekken 83% (10/12) van de ziekenhuizen ook de familie bij de educatie.

29 Afstemming op reguliere basis gebeurde ook met de endocrinoloog-diabetoloog (50%; 6/12 van de ziekenhuizen;), het conventieteam (50%; 6/12 van de ziekenhuizen) en de diëtiste (33%; 4/12 van de ziekenhuizen). Geformaliseerd overleg met de educatoren van het conventieteam wordt vermeld door 50 % (6/12) van de ziekenhuizen. Minder afstemming werd gepleegd met de psycholoog, de ergotherapeut en de sociale dienst (17%; 2/12 van de ziekenhuizen). Interacties met het voedingsteam werden door 33% (4/12) van de ziekenhuizen vermeld. Deze interacties hadden betrekking op de betrokkenheid van de diëtisten van het voedingsteam in de opleiding van verpleegkundige educatoren, de organisatie van overleg, inhoudelijke bijdragen bij het ontwikkelen van folders en gezamenlijke opleidingsinitiatieven. In bijna alle gevallen gebeurde de multidisciplinaire communicatie mondeling (individueel of via vergaderingen) of middels een specifiek communicatieformulier (33%; 4/12 van de ziekenhuizen). Het opnemen van een verslag van de educatie in het verpleegdossier werd door 75% (9/12) van de ziekenhuizen vermeld. Tabel 8: Overzicht van betrokken hulpverleners bij de zorg van de patiënt. 29 Overzicht van betrokken hulpverleners % van de ziekenhuizen (N=12) Zaalarts 100% (12/12) Hoofdverpleegkundige 100% (12/12) Afstemming met de huisarts 83% (10/12) Afstemming met familie (zo beschikbaar) 83% (10/12) Endocrinoloog-diabetoloog 50% (6/12) Conventieteam 50% (6/12) Diëtiste 33% (4/12) Voedingsteam 33% (4/12) Psycholoog 17% (2/12) Ergotherapeut 17% (2/12) Sociale dienst 17% (2/12)

30 Educatieaanbod en ondersteunende tools Het educatieaanbod, met een differentiatie van de duur van de educatie volgens verschillende doelgroepen, werd duidelijk beschreven door een meerderheid van de ziekenhuizen. 30 Een breed aantal onderwerpen worden behandeld tijdens de educatie. Rubrieken die door alle ziekenhuizen werden vermeld zijn: algemene informatie over de ziekte, regulatie bloedglucosewaarden/voeding, bijzondere situaties, risico s op de lange termijn, controle en follow-up, zelfcontrole. In bijlage IV. en V zijn respectievelijk de onderwerpen van de educatie opgelijst alsook het gewenste profiel van de diabeteseducator. Differentiatie in het educatieaanbod wordt gestuurd door verschillende factoren zoals o.a. de noden en behoeften van de patiënt, het geriatrisch profiel, het voorkomen van cardiovasculaire verwikkelingen, de na te streven behandelingsdoelstellingen, de leeftijd, gezondheidstoestand alsook sociaal-economische factoren (tabel 9). Tabel 9: Factoren die de differentiatie van het educatieaanbod bepalen. Factoren die de differentiatie van het educatieaanbod bepalen % van de ziekenhuizen (N=12) Leeftijd en cognitieve mogelijkheden van de patiënt 100% (12/12) Kennisniveau van de patiënt t.a.v. de ziekte en behandeling 100% (12/12) Algemene gezondheidstoestand (mentaal/fysiek) en 100% (12/12) zelfzorgvermogen Aanwezigheid van (diabetes)-gerelateerde complicaties 75% (9/12) Prioriteiten van de patiënt 75% (9/12) Aanwezigheid van co-morbiditeit 75% (9/12) Aantal en soort na te streven behandeldoelstellingen 50% (6/12) Motivatie van de patiënt om behandeling op te volgen 50% (6/12) Beschikbaarheid van de familie en participatie aan het zorgproces 50% (6/12) Sociaal-economische factoren (financiële mogelijkheden) 50% (6/12) Participatie van de huisarts in het behandelingsgebeuren 25% (3/12) Mogelijkheid om de educatieve taken te verdelen over andere hulpverleners (bv. diëtiste) 8% (1/12)

31 Duur van de educatiesessies De gemiddelde duur van de educatiesessies is relatief sterk verschillend per ziekenhuis. Gekende diabetespatiënten krijgen gemiddeld 30 minuten educatie (met een spreiding van min.) Nieuwe diabetespatiënten krijgen gemiddeld 60 minuten educatie, met een spreiding van 45 min. tot 1,5 uur, eventueel verspreid over meerdere sessies. 58% (7/12) van de ziekenhuizen opteert voor standaardsessies van gemiddeld 30, 60 of 90 minuten, waar 42% (5/12) van de ziekenhuizen een meer gedifferentieerd aanbod hebben variërend van een eerste sessie van 45 minuten, gevolgd door een tweede/derde sessies van 15 minuten of meer. Ondersteunende tools Als ondersteunende tools onderscheiden de ziekenhuizen tools voor de educator en de patiënt en zijn/haar familie (tabel 10). Tabel 10: Tools en ondersteuning ter beschikking aan de educator, patiënt en familie. 31 Tools ter beschikking gesteld aan de educator Opvolgingstools Inhoud Individuele coaching van diabeteseducator door endocrinoloog-diabetoloog en hoofd educatorenteam Percentage van de ziekenhuizen dat tools gebruikt (N=12) 100% (12/12) Opsporingstools Glycemiewaarden van alle opgenomen patiënten op de (target)afdelingen en > 120 mg/dl opgespoord door het labo via een query en doorgestuurd naar de diabeteseducator (Labo informatiesysteem) 67% (8/12) Opleidingstools voor educatoren Communicatieformulieren Disseminatietools Beleidstools Mogelijkheid tot deelname aan cursussen en congressen De (target)afdelingen duiden kandidaat diabetes type 2 patiënten aan die in aanmerking komen voor educatie Verspreiding van informatie rond het project d.m.v intranet Ondersteuning vanuit directie door communicatie met administratieve manager 83% (10/12) 42% (5/12) 50% (6/12) 25% (3/12)

32 Tools ter beschikking gesteld aan de patiënt/familie Brochures en educatietools Inhoud Inhoud over diabetes, websites, kookboeken, folders over opstart insuline, voedingsbrochures, Diabetesvereniging Percentage ziekenhuizen dat tools gebruikt (N=12) 100% (12/12) Starterkit glucosemeter, prikpen en glucosestrips Tech nisch materiaal 58% (7/12) Psychologische begeleiding Video en DVD Ondersteuning bij gedragsverandering (lifestyle veranderingen) Over diabetes en specifieke problemen (voethygiëne) 67% (8/12) 33% (4/12) 32 Overzicht van hulpverleners (bv. podologen) in de regio waar de patiënt woont Oefenprogramma (Revamed diabetesprogramma) Rookstop training in het ziekenhuis Sociale kaart 25% (3/12) Bewegingsprogramma 8% (1/12) Specifieke coaching rond rookstop 8% (1/12) Obesitasproject (revalidatieprogramma) Specifieke coaching rond gezonde voeding 8% (1/12) stappenplan Specifieke coaching rond beweging 8% (1/12) Follow-up na ontslag uit het ziekenhuis Follow-up acties na ontslag worden door één derde van de ziekenhuizen (4/12) georganiseerd. Het betreft zowel algemene terugkomdagen als de opvolging van patiënten die hebben ingetekend op specifieke programma s van het ziekenhuis zoals bijvoorbeeld een rookstopprogramma, een revalidatieprogramma voor overgewicht of bewegingsprogramma s.