RegionAAl DepotBeleiD. Theorie en praktijk

Transcriptie

1 tijdschrift voor bibliotheek & archief RegionAAl DepotBeleiD Theorie en praktijk De wet van de remmende achterstand Van volksbibliotheek naar openbare bibliotheek Redt de makerspace de openbare bibliotheek? Bib Web Awards 2012

2

3 editoriaal Dromen van erfgoed VERANTWOORDELUKE UITGEVER Julie Hendrickx, Statiestraat 179, 2600 Berchem HOOFDREDACTEUR Julie Hendrickx REDACTIE Klaartje Brits, Jo Cooymans, Beatrice De Clippeleir, Gerd De Coster, Ingrid De Pourcq, Noël Geirnaert, Raf Guns, Myriam Lemmens, Laurent Meese, Kris Michielsen, Paul Nieuwenhuysen, Veronique Rega, Peter Rogiest, Saskia Scheltjens, Eva Simon, Patrick Vanhoucke, Bruno Vermeeren. VRIJWILLIGERS Rien Emmery REDACTIESECRETARIS Tom Van Hoye REDACTIEADRES VVBAD META Statiestraat 179, 2600 Berchem Tel Reageer op Twitter: #overmeta ADVERTENTIES Marc Engels LAY-OUT Marc Engels DRUK Enschedé-Van Muysewinkel META verschijnt 9x per jaar, niet in januari, juli en augustus. META is een uitgave van de VVBAD en is begrepen in het lidmaatschap, maar is ook verkrijgbaar als abonnement. Meer informatie op ISSN X Bruno Vermeeren, Coördinator VVBAD De erfgoedsector is jong. Pas in 2008 kwam er één decreet voor de hele sector. Dat decreet bracht voor het eerst musea, culturele archiefinstellingen, de sector volkscultuur, erfgoedbibliotheken, expertisecentra en erfgoedconvenanten samen. Voor het eerst werd daardoor de volledige omvang van de sector duidelijk. Dat het Erfgoeddecreet in 2012 licht wijzigde, verandert niets aan de basisfilosofie. Met het instrument van de erfgoedconvenanten voorziet het decreet ook in een groeipad voor de sector. Het staat niet expliciet in de tekst, maar de verwachting mag toch zijn dat het netwerk van convenants op termijn heel Vlaanderen dekt. Ook los van het decreet blijft de sector in beweging. Zo formuleerde minister Schauvliege eind 2010 een beleidsvisie op immaterieel erfgoed. De noden in de erfgoedsector blijven groot, ondanks alle nieuwe ontwikkelingen. De depotproblematiek wordt aangepakt door de provincies en de Vlaamse Gemeenschapscommissie. Het gaat dan niet alleen om de fysieke ruimte, maar bijvoorbeeld ook om verpakking en registratie. Een onderzoek van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek toont aan dat er nog een hele weg af te leggen is op vlak van conservering en preservering, maar ook op vlak van digitalisering en zelfs bibliografische ontsluiting. Er zijn dus nog grote achterstanden weg te werken op vlak van basiswerking en dat in de hele erfgoedsector. De sector toont gelukkig ook veel ambitie om de uitdagingen aan te gaan. Dat blijkt telkens opnieuw uit de beleidsplannen die ingediend worden voor werkingssubsidies op het Erfgoeddecreet. Alleen: er is geen geld. Al bij de bekendmaking van de beleidsvisie op immaterieel erfgoed bleek dat het thema vorm zou moeten krijgen binnen de bestaande organisaties en budgetten. Bijkomende erfgoedconvenanten betekenen een herverdeling van de bestaande middelen. De nieuwe plannen voor een volgende beleidsperiode worden zelden gehonoreerd. De sector blijft ter plaatse trappelen. Op ongeveer 8 procent van het cultuurbudget, zo bleek uit het Prisma-onderzoek van FARO. De erfgoedsector dient de aanvragen voor werkingssubsidies in gespreide slagorde in: musea na archieven na expertisecentra Dat heeft voordelen: de deelsectoren komen onderling niet in concurrentie, voor de commissies en de administratie wordt de werklast gespreid. Het betekent echter ook dat niemand de berekening maakt voor de erfgoedsector: hoeveel geld is er nodig, hoeveel is er toegekend en vooral: hoeveel is er te kort? In het voorjaar werd een dergelijke berekening wel gemaakt voor de kunstenorganisaties, die wel allemaal samen hun aanvraag indienen. Na een pittige discussie in de pers, leverde dat de kunstensector 7,5 miljoen euro extra op. Volgens het jaarverslag 2011 van het Agentschap Kunsten & Erfgoed stemt dat ongeveer overeen met het volledige budget dat Vlaanderen toekent aan musea ingediend op het Vlaamse niveau. Wat zouden we met een dergelijk bedrag kunnen realiseren in de erfgoedsector? We kunnen er alleen maar van dromen. META

4

5 inhoud META 2012/9 Jaargang 88 - december Editoriaal Dromen van erfgoed 4 Nieuws 8 Artikel De wet van de remmende achterstand. Onderzoek naar conservering, ontsluiting en digitalisering in Vlaamse erfgoedbibliotheken. Sam Capiau en Pierre Delsaerdt 31 Het cijfer Het plan 32 Bib Web Awards 2012 Er waait echt een nieuwe frisse wind door de bibliotheeksector 35 Column De strijd der concepten Paul Wouters 14 Interview Regionaal depotbeleid: Fysieke depotruimte is eigenlijk maar één aspect van de hele werking rond depotbeheer. Rien Emmery en Julie Hendrickx 19 Artikel Van volksbibliotheek naar openbare bibliotheek. De bouw van openbare bibliotheken in Antwerpen tussen 1862 en Ingrid Vanhaevre 24 Signalement Wie wordt de BIBste van het land? De Bibliotheekweek Etalage Archief 2.0 Denktank 27 Inzet Chris Vandenbroucke 28 Over de grens ICARUS, The International Centre for Archival Research Karl Heinz Het citaat 36 Duurzaam Focus op duurzame bibliotheken en archieven Katrien Bergé en Tom Cocquyt 37 Kroniek IFLA World Library and Information Congress Daisy in Beringen: een luisterboek, dat spreekt voor zich! Wortreich: een museum van en voor taalbeleving De Staat van het Boek 41 Recensies 43 Toepassing 44 Personalia 45 Zo gelezen Marleen Van Royen 47 Activiteiten 48 Uitzicht 30 Trend Redt de makerspace de openbare bibliotheek? Rien Emmery META

6 nieuws Flandrica.be gelanceerd Op 15 november presenteerde de Vlaamse Erfgoedbibliotheek in aanwezigheid van minister Schauvliege met gepaste trots Flandrica.be: een nieuwe website met honderden letterschatten uit Vlaamse erfgoedbibliotheken. Dankzij dit portaal kan iedereen op een inspirerende en intuïtieve manier kennis maken met het vaak onbekende culturele erfgoed in onze bibliotheken. Want ook vandaag hebben deze oude geschriften en historische documenten nog zin en betekenis. Het zijn fascinerende bronnen die je in staat stellen kennis te vergaren of om plezier te beleven aan de verhalen en wetenswaardigheden uit vervlogen tijden. Aflaatbrief van de abdij van Herkenrode, 1363, Provinciale Bibliotheek Limburg. De zes partners van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek selecteerden uit hun enorme collecties enkele honderden bijzondere stukken. Die werden elk in hun geheel gedigitaliseerd en van commentaar voorzien. Deze unieke online erfgoedbibliotheek biedt je een kijk op ons verleden én inspiratie voor de toekomst. Flandrica.be is het resultaat van 20 maanden monnikenwerk op technisch (minutieus inscannen) en inhoudelijk (zorgvuldig beschrijven) vlak, maar evenzeer, en meer nog, van een unieke samenwerking. Behalve de Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, de Openbare Bibliotheek van Brugge en de Provinciale Bibliotheek van Limburg, werkten ook de drie universiteitsbibliotheken van Antwerpen, Gent en Leuven hier actief aan mee. De Vlaamse Erfgoedbibliotheek, coördinator van het project, ontvangt hiervoor steun van de Vlaamse overheid. De technische realisatie van de website was in handen van LIBIS. In praktijk bestond dit genetwerkt project uit een vijftal werkpakketten. Hierbij werd een werkpakket niet door één bibliotheek gerealiseerd, maar altijd door medewerkers uit alle zes. Het projectteam van Flandrica.be bestond uit vier werkgroepen voor werkpakket 1 t.e.m. 4 en een stuurgroep, die ook de uitvoering van werkpakket 5 op zich nam. Deze structuur werd bewust gekozen met het oog op een andere doelstelling van het project, namelijk expertiseopbouw en -uitwisseling. Op Flandrica.be vind je niet alleen topstukken zoals kostbare handschriften of werk van de groten uit de literatuur. Documenten van alledag komen ook aan bod: kookboeken, liedjesteksten, catechismussen, studentenaantekeningen enzovoort. Een greep uit onze bibliotheek: De visoenen die de 13e-eeuwse mystica Hadewijch in 45 strofische gedichten neerpende. Een getijdenboek van Geert Grote die de Latijnse brevierteksten vertaalde zodat ook leken in hun moedertaal konden bidden. Speculum conversionis peccatorum: het oudste drukwerk dat in Vlaanderen omstreeks 1473 van de persen rolde bij Dirk Martens. De warachtighe fabulen der dieren met schitterende etsen van Marcus Gerards ( ). De wereldberoemde atlas Theatrum orbis terrarum van Abraham Ortelius ( ). Een toover-boek met huis-, tuin- en keukentips en andere goede raad van een 17de-eeuwse Tante Kaat. Handschriften van Guido Gezelle ( ), waaronder Dien avond en die rooze en een set speelkaarten vol taalkundige notities. Fraaie gedenkboeken met foto s en getuigenissen van 50 jaar steenkoolmijnen in Limburg. Neon! een elegies rockgedicht één van de vroegste uitgegeven werken van Tom Lanoye. Objecten in Flandrica.be kunnen op verschillende manieren gepresenteerd worden, waaronder per collectie, thematisch, geografisch en chronologisch, wat het bladeren in de honderden werken aantrekkelijk maakt. Je kan je ook laten uitdagen door de selectie van de carrousel op de startpagina of, voor wie door de bomen het bos niet meer ziet, een van de bezoekersrondleidingen volgen. Flandrica.be is geen afgesloten boek. Om de aanwezigheid en zichtbaarheid van Vlaams typografisch erfgoed op internet nog verder te verhogen, wordt de inhoud ook opgenomen in Europeana. De Vlaamse Erfgoedbibliotheek en haar partners engageerden zich om de komende jaren hard verder te werken aan deze online erfgoedbibliotheek. In eerste instantie zal dit gebeuren door de digitale verzameling te verrijken met meer erfgoed. Maar er zijn ook plannen om de functionaliteiten van de website te verbreden zodat deze nog makkelijker voor onderwijs en educatie kan worden ingezet. Wordt vervolgd dus Vlaamse Erfgoedbibliotheek 4 META

7 nieuws Collecties stadsarchief Sint-Truiden online Zoeken in collecties van het stadsarchief Sint-Truiden kan nu ook online: wp.htm. In de module weekbladpers zijn bijna krantenpagina s die in Sint-Truiden werden uitgegeven en gedrukt beschikbaar en woordelijk doorzoekbaar. In de module inventarissen zijn de inventarissen van archief van de stad Sint-Truiden en archief van de 13 gemeenten die in 1977 fuseerden doorbladerbaar en op zoektermen doorzoekbaar. Beleidprioriteiten Lokaal Cultuurbeleid Op 26 oktober keurde de Vlaamse regering het uitvoeringsbesluit bij het decreet Lokaal Cultuurbeleid goed. Dat besluit legt onder meer de Vlaamse beleidsprioriteiten vast. Voor de openbare bibliotheek gaat het om vier prioriteiten: Het stimuleren van cultuureducatie en leesmotivatie, Het bevorderen van e-inclusie bij moeilijk bereikbare doelgroepen en het verhogen van informatiegeletterdheid en mediawijsheid, Een aagepaste dienstverlening voor personen met beperkte mobiliteit en voor moeilijk bereikbare doelgroepen op cultureel, educatief en sociaal-economisch gebied, Samenwerking met onderwijsinstellingen Het uitvoeringsbesluit bepaalt daarnaast ook dat bibliotheken beleidsrelevante gegevens ter beschikking moeten stellen lees: BIOS2-gegevens doorgeven en voorziet 0,17 euro per inwoner voor bibliotheken die participeren aan het interbestuurlijke project bibliotheekportalen. In Brussel wordt er nog steeds gewerkt met cultuurbeleidsplannen. Voor de grootstedelijke gebieden Antwerpen en Gent zijn er aparte beleidsprioriteiten. Het integrale cultuurbeleid moet er aandacht hebben voor alle culturele sectoren en vertrekken vanuit de demografische samenstelling van de stad, met het oog op participatie van alle mogelijke doelgroepen. De twee steden moeten een beleid ontwikkelen op het vlak van cultuureducatie dat minstens inzet op levenslang leren, mediageletterdheid en de bevordering van de culturele competentie. (BV) In de module bronnen voor stamboomonderzoek zijn de door het Franse bestuur in beslag genomen parochieregisters van de toenmalige stad Sint-Truiden beschikbaar. Verder vind je ook 26 jaar ( en ) registers burgerlijke stand (naarmate het scanwerk vordert zal deze collectie stelselmatig worden aangevuld) en de tien jaarlijkse tafels van 1800 tot De bevolkingsregisters zijn nu allen, ouder dan 100 jaar, gescand, doch kunnen in afwachting van een wetswijziging nog niet via internet worden aangeboden. Thierry Gijs Opleiding Archivistiek mag blijven De Vlaamse universitaire opleidingen worden eens op de acht jaar gecontroleerd op hun kwaliteit. Op 28 september j.l. werd het visitatierapport van universitaire opleidingen ressorterend onder het vakgebied geschiedenis door de commissie aan de VLUHR bekendgemaakt. Dit omvatte ook het visitatierapport van de interuniversitaire Master-na-Master opleiding Archivistiek: erfgoedbeheer en hedendaags documentbeheer, die voor de eerste keer werd gevisiteerd. De visitatiecommissie had een positief eindoordeel over de opleiding. Dit betekent een erkenning voor de opleiding Archivistiek, die dus een nieuwe accreditatie zal aanvragen en dan normaliter voor de komende acht jaar in het Hogeronderwijsregister opgenomen blijft. Helaas maakt dit geen verschil uit voor de financiering: manama s worden niet gefinancierd. Frank Scheelings Kostenvergoeding lezingen internationale fora De VVBAD stelde herhaaldelijk vast dat de Vlaamse bibliotheken en archieven zelden in beeld komen op internationale fora. Op congressen zoals die van IFLA en ICA zijn altijd wel enkele Vlamingen aanwezig, onder meer door de inspanningen van de beroepsvereniging. Zelden echter zijn er lezingen over projecten in Vlaanderen. Nochtans is de VVBAD ervan overtuigd dat er ook bij ons ontwikkelingen zijn die internationale aandacht verdienen. Om bibliotheken en archieven aan te moedigen op internationale fora een actieve bijdrage te leveren over de bibliotheek-, archief- of documentatiesector in Vlaanderen, biedt de VVBAD haar leden dan ook de mogelijkheid daarvoor een kostenvergoeding aan te vragen. > alle info vind je op: META

8 nieuws Rapport over wereldwijde btw-tarieven De International Publishers Association (IPA) laat jaarlijks door PwC een rapport maken aangaande btw en andere taksen die geheven worden op de verkoop van boeken 1. De 2012 Global Survey kwam recentelijk ter beschikking op de website van IPA 2. De 2012 Global Survey bevat gegevens over de taksen die in 88 landen geheven worden op de verkoop van boeken in gedrukt en elektronisch formaat. Dit jaar werden ook gegevens van de VS meegenomen. Op basis van de drie rondes van gegevensverzameling komen stilaan trends naar voren. Voor elk van de landen worden de antwoorden op vijf eenvoudige maar relevante, vragen verzameld, en juist daardoor is de verzameling van de antwoorden en de conclusies die eruit getrokken worden interessant. De vragen gaan over het standaard takstarief, en speciale afwijkingen in de vorm van uitzonderingen en verlaagde tarieven voor boeken en elektronische publicaties. De belangrijkste resultaten zijn hieronder samengevat: De standaard btw-tarieven blijven wereldwijd stijgen, vooral in Europa. Vorig jaar hebben 12 EU-lidstaten hun standaard btw-tarief met gemiddeld 2,48 punten laten stijgen. Dit jaar hebben nog eens vier EU-landen hun standaard btw-tarief met gemiddeld 1,6 punten laten stijgen. PwC stelt daarbij dat Rising rates appear to be emblematic in times of economic downturn when governments are looking for ways to retain tax income in the face of negative growth and unemployment. Tegelijkertijd blijven speciale takstarieven voor publicaties de norm voor de onderzochte landen. Een meerderheid van 87,5 procent blijft voordelige taksregimes hanteren. Bovendien blijft dit percentage stabiel ten opzichte van Daarnaast is het btw-tarief voor gedrukte boeken gelijk gebleven. Onder de speciale takstarieven is de 0 procentvoet de meest gebruikte: 25 procent van de onderzochte landen past een nultarief toe op alle boeken. De helft van de landen past een nultarief toe op enkele types boeken 3. In alle landen met een publiceertraditie (Frankrijk, Duitsland, Italië, Japan, Korea, Spanje, VK) geldt een gereduceerd tarief voor ten minste gedrukte boeken 4. Specifieke taksregelingen voor elektronische publicaties vinden meer en meer ingang. Maar er moeten nog inspanningen geleverd worden om een echt niet-discriminerend en consistent taksbeleid te voeren voor gedrukte en elektronische publicaties. Die laatste uitspraak kunnen we alleen maar bijtreden, en we hopen dat de Belgische beleidsmakers hiernaar (eindelijk) oor zullen hebben. Patrick Vanouplines pdf 3 Dat is duidelijk anders in België, waar enkel gedrukte boeken het verlaagde btw-tarief van 6 procent genieten, terwijl op elektronische literatuur het standaardtarief van 21 procent geheven wordt. 4 PwC vermeldt Nederland niet in het lijstje, maar daar is er ook een gereduceerd btw-tarief op gedrukte boeken en elektronische publicaties op drager (dat laatste is niet het geval in België). Collectie Jan de Hondt op Topstukkenlijst De bibiotheek van Jan de Hondt ( ) is een beschermde verzameling en staat vanaf nu op de Topstukkenlijst van de Vlaamse Gemeenschap. De bibliotheek is een verzameling van het bewaard gebleven gedeelte (47 boekbanden met in totaal 65 boeken) van het boekbezit van de 16e-eeuwse Kortrijkse kanunnik Jan de Hondt, tijdgenoot en correspondent van Erasmus. Het cultuurhistorische en wetenschappelijk belang van de collectie ligt in het feit dat een belangrijk gedeelte van de bibliotheek van een 16e-eeuwse kanunnik bewaard is gebleven en in een vakkundig gerestaureerde vorm als een afgerond geheel beschikbaar wordt gesteld. De 14e-eeuwse handschriftfragmenten zijn de enige (materiële en inhoudelijke) restanten van voor het overige onbekende Middelnederlandse roman. De collectie wordt bewaard in de campusbibliotheek van Kulak in Kortrijk. Nieuwe handleiding voor familiegeschiedenis Vorig jaar sloegen een aantal organisaties de handen in elkaar voor de ontwikkeling van een nieuwe website rond familiegeschiedenis. Ook Heemkunde Vlaanderen droeg haar steentje bij. Die samenwerking van de academische, erfgoed- en archiefsector leidde tot een uniek digitaal platform voor familiegeschiedenis. De website biedt een stap-voor-staphandleiding, die zowel beginners als experts moet aanspreken. De bronnen voor familiegeschiedenis worden belicht en er zijn verschillende videotutorials, hulpwetenschappen en links terug te vinden. Ontdek het zelf op (TVH) 6 META

9 nieuws NVB wordt Koninklijk Op 9 juni 1912 vergaderden 22 Nederlandse bibliothecarissen in Utrecht. Daarmee was de Nederlandse Vereniging van Bibliothecarissen en Bibliotheekambtenaren (NVB) een feit. Honderd jaar later verzamelden zowat 800 informatieprofessionals in datzelfde Utrecht om het honderdjarig bestaan van hun vereniging te vieren. Officieel heet die inmiddels de Nederlandse Vereniging voor Beroepsbeoefenaren in de bibliotheek-, informatie- en kennissector. De voormiddag stond duidelijk nog in het teken van de informatiesector met bijdragen van Lee Rainie (Pew Research Center), en Michelynn McKnight (School of Library and Information Science, Louisiana State University). Auteur Hans van Keken hield een wat ongestructureerd betoog over de oorsprong van het apenstaartje, waarna Redmond O Hanlon interviewster Liesbeth Staats onder tafel praatte. Geen e-boeken voor Redmond, maar papieren exemplaren die nog naar jungle ruiken en versneden kunnen worden indien nodig. Met deze reiziger werd de wending naar verre oorden ingezet. Het namiddagprogramma stond in het teken van de sterrenkunde. André Kuipers, zeg maar de Nederlandse Dirk Frimout, stal de show met een flitsende presentatie over zijn reis naar het internationale ruimtestation. Het hoogtepunt van de dag was evenwel niet de uitreiking van de Victorine van Schaickprijzen, wel de lezing van de commissaris van de Koningin in de provincie Utrecht, de heer R.C. Robbertsen. Hij reikte het predicaat Koninklijk uit aan de NVB. Het recht om dat predicaat te voeren wordt in Nederland toegekend door de Koningin en is voorbehouden aan verenigingen en ondernemingen die ten minste 100 jaar bestaan, van landelijke betekenis zijn en een vooraanstaande plaats innemen in hun vakgebied. Twitteraars in het publiek vroegen zich meteen af wie dan wel de bondscoach zou worden van deze KNVB. Aparte vermelding verdienen de twee pitches van een wat grieperige Alexander Klöpping. De financiële waarde van data en het toenemende belang van algoritmen waren de topics van zijn twee gevatte lezingen van vijf minuten elk. Sneldichteres Dominique Engers vatte de hoogte- en de pijnpunten van de dag samen op rijm en leverde daarmee een prestatie van formaat. Samengevat: het was een leuk feestje, daar in Utrecht. Een dikke proficiat voor de krasse en koninklijke eeuwling! (BV) NVB-voorzitter Michel Wessling ontvangt het predicaat Koninklijk uit handen van de commissaris van de Koningin naar aanleiding van de honderdste verjaardag van de vereniging. META

10 artikel De wet van de remmende achterstand Onderzoek naar conservering, ontsluiting en digitalisering in Vlaamse erfgoedbibliotheken Sam Capiau, Vlaamse Erfgoedbibliotheek Pierre Delsaerdt, Universiteit Antwerpen en KU Leuven In 1990 publiceerde de VVBAD de verhandeling waarmee An Renard haar studie Informatie- en Bibliotheekwetenschap afrondde. Zorg voor boeken en documenten in Vlaanderen, luidde de titel. De conclusies van haar schriftelijke rondvraag bij Vlaamse bibliotheken en enkele federale instellingen logen er niet om. De aandacht voor conservering en restauratie bleek eerder samen te hangen met de toevallige interesse van de betrokken beheerders dan met een weloverwogen beleid. De ondertoon in vele antwoorden werd getekend door defaitisme, gebrek aan vertrouwen in de overheid en afkeer van bureaucratie. Slechts bitter weinig instellingen waren in staat om een doelmatig conserveringsbeleid te ontwikkelen; de sector zelf schreef dit toe aan een gebrek aan middelen en personeel. Meer dan twintig jaar later organiseerde de Vlaamse Erfgoedbibliotheek een nieuwe bevraging, waarvan de resultaten onlangs werden gepubliceerd. Dit artikel brengt een overzicht van de voornaamste vaststellingen en conclusies. 8 META

11 artikel Foto p. 8: Digitalisering vraagt een investering in infrastructuur, tijd en kennis die niet iedereen kan opbrengen. Vlaamse Erfgoedbibliotheek, Foto: Stefan Tavernier. INTEGRALE BENADERING Als netwerkorganisatie wil de Vlaamse Erfgoedbibliotheek de sector van de erfgoedbibliotheken in kaart brengen en de specifieke noden ervan op de agenda van de overheid plaatsen. Vorig jaar gaf ze de vakgroep Informatie- en Bibliotheekwetenschap van de Universiteit Antwerpen de opdracht om bij een representatief aantal instellingen met erfgoedcollecties te peilen naar de ervaringen op het gebied van preservering en conservering. Inmiddels wordt de bibliotheekpraktijk meer dan vroeger integraal benaderd. De Vlaamse Erfgoedbibliotheek werkt trouwens niet alleen rond de conserveringsproblematiek. Daarom werd de vragenlijst uitgebreid met even substantiele luiken over bibliografische ontsluiting en digitalisering. De conclusies van de bevraging zouden als uitgangspunt dienen voor beleidsadviezen aan de Vlaamse overheid en als bijkomende input voor het nieuwe beleidsplan van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek. Bij de uitwerking van het onderzoek werden 25 instellingen geselecteerd die in hun diversiteit (naar type, omvang, organisatorische en regionale inbedding) representatief te noemen zijn voor de sector als geheel. In de lijst verschijnen openbare en universiteitsbibliotheken, hogeschoolbibliotheken (inclusief conservatoriumbibliotheken), documentatiecentra, museumbibliotheken, klooster- en abdijbibliotheken, bibliotheken van stadsarchieven en wetenschappelijke verenigingen, en de bibliotheek van een private stichting. Tussen haakjes gezegd: de opsomming illustreert hoe divers de sector is. Bovendien legt ze er de achilleshiel van bloot: er zijn in Vlaanderen amper bibliotheken die uitsluitend als erfgoedbibliotheek actief zijn; de meeste combineren verschillende functies, waardoor het werk met de erfgoedcollecties in de verdrukking geraakt. Hoe dan ook, in de lente en zomer van 2011 kregen deze instellingen een lijst met 60 vragen aangereikt, die ze onder begeleiding van de projectmedewerker beantwoordden. De vragen hadden een overwegend open karakter en boden de mogelijkheid om meer te vernemen over achterliggende motivaties en overtuigingen. De selectie en de vragenlijst kwamen tot stand in dialoog met een klankbordgroep van deskundigen op de betrokken terreinen. Voor de problematiek van conservering en preservering kon het project bovendien een beroep doen op de expertise van Lieve Watteeuw (KU Leuven, Studiecentrum Illuminare), terwijl David Coppoolse (stafmedewerker van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek) de do mei nen ontsluiting en digitalisering mee begeleidde. Enkele respondenten toonden zich sceptisch over de impact van deze zoveelste bevraging, maar uiteindelijk ging iedereen toch op de uitnodiging in. Nogal wat gesprekspartners waren opgetogen dat ze de gelegenheid kregen om hun verhaal te doen. Het resultaat is een omvangrijk dossier met de uitgeschreven antwoorden van de 25 instellingen, waaruit een samenvattend rapport werd gedistilleerd. Het kreeg een titel die niet bepaald vrolijk stemt: De wet van de remmende achterstand. De titel verwijst naar het fenomeen dat zich vandaag bij vele Vlaamse erfgoedbibliotheken voordoet: ze slagen er niet in om op de boot van goede praktijken en nieuwe ontwikkelingen te springen, blijven verweesd aan wal en zien de boot wegvaren tot hij aan de einder verdwijnt. Enkele zeldzame instellingen beantwoorden aan internationale benchmarks op het vlak van preservering en conservering, bibliografische ontsluiting of (hoewel in veel mindere mate) digitalisering. Maar de grote meerderheid is niet bij machte om mee te roeien en lijdt aan een verlammende kramp. Het onderzoeksverslag werd inmiddels gepubliceerd als derde nummer in de reeks Armarium. Publicaties voor erfgoedbibliotheken. Het roept het beeld op van een slechts stilaan ontwakende sector die de voorbije decennia geen of onvoldoende aandacht heeft gekregen en daardoor op vele vlakken een grote achterstand heeft opgelopen. Die zal niet ingehaald kunnen worden zonder een bewustmaking van de erfgoedbibliotheken zelf, de besturen waaronder ze ressorteren, het publiek dat ze al dan niet bedienen, en last, not least, de Vlaamse overheid. ONVEILIGHEID, ACHTERSTANDEN, TWIjFELS Een greep uit de vaststelling en bewijst dat de titel van het rapport niet overdreven is. Zo moeten de meeste respondenten toegeven dat hun gebouwen en magazijnen niet aangepast zijn aan de hedendaagse normen voor bewaring en preservering. Er is een groot probleem van beveiliging tegen diefstal, brand en waterschade: meer dan twee derde van de instellingen beoordeelt de huidige voorzieningen als onvoldoende. De helft van de bibliotheken heeft te kampen met plaatsgebrek en slechts vier instellingen hebben één of meer voltijdse equivalenten in huis om uitvoerende taken van preservering en conservering op zich te nemen. De bibliografische ontsluiting van de collecties wordt dan weer geplaagd door een reusachtige achterstand, die maar niet ingehaald lijkt te kunnen worden. In 22 van de bevraagde bibliotheken zijn de collecties niet volledig online ontsloten. In twee derde van de instellingen is slechts minder dan de helft van de erfgoedcollecties online ontsloten. Ook partnerbibliotheken van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek beschikken over te weinig personeel om catalografische achterstanden weg te werken. Erfgoedcollecties in bibliotheken zijn vaak het resultaat van een verzamelbeleid dat in een ver verleden startte. Dat het onmogelijk is om overheidssubsidies aan te vragen voor het wegwerken van de achterstanden, wordt algemeen als een groot gebrek ervaren. Zonder bijkomende impulsen kunnen grote collectieonderdelen niet in een moderne online omgeving worden gebracht. Zeer veel documenten leiden daardoor ZE SLAGEN ER NIET IN OM OP DE BOOT VAN GOEDE PRAKTIJKEN EN NIEUWE ONTWIKKELINGEN TE SPRINGEN, BLIJVEN VERWEESD AAN WAL EN ZIEN DE BOOT WEGVAREN TOT HIJ AAN DE EINDER VERDWIJNT. META

12 artikel een verdoken bestaan, wat een efficiënte bedrijfsvoering en een gezond rendement van de collecties in de weg staat. Inzake digitalisering nemen erfgoedbibliotheken een overwegend afwachtende houding aan. Voor ze op grotere schaal beginnen te digitaliseren (als ze het al kunnen, want de benodigde investeringen in apparatuur en personeel zijn enorm), willen ze zekerheid over drie voorwaarden: dat wat ze doen kwalitatief in orde is, dat ze op een kostenefficiente manier werken, en dat er wordt geïnvesteerd in iets duurzaams. Als die garanties ontbreken omdat er onvoldoende expertise is, omdat er geen overkoepelend programma is of omdat de middelen te schaars zijn, beperkt men zich liever tot een eenvoudige vorm van scanning on demand of tot de digitalisering van enkele topstukken. Duurzame bewaring van de gedigitaliseerde bestanden wordt door slechts één instelling volledig gewaarborgd. De overige instellingen zijn aangewezen op het gebruik van documentenservers en zelfs dragers als cd of dvd. Op het vlak van digitalisering is er een duidelijke vraag naar een gecoördineerde visie en een proactieve houding van de Vlaamse overheid en naar een infrastructuur voor het duurzaam stockeren en beschikbaar stellen van digitale content. TWEE SNELHEDEN De resultaten van de bevraging worden gekenmerkt door een grote consistentie. Wie een structurele werking ontplooit op basis van uitgeschreven beleidsnota s, DE ONTWIKKELING VAN DE ERFGOED- BIBLIOTHEKEN VERLOOPT IN VLAANDEREN VOLGENS TWEE SNELHEDEN. beschikt vaak over aparte afdelingen voor behoud en beheer, ontsluiting en digitalisering, en maakt hiervoor afzonderlijke budgetten vrij. Maar deze gunstige combinatie komt slechts bij een zeer beperkte subgroep voor, en ook die moet het met bitter weinig mensen en middelen stellen. Er gaapt een diepe en brede kloof tussen deze kleine kopgroep en de grote meerderheid van instellingen die niet beleidsmatig tewerk (kunnen) gaan noch over geoormerkte budgetten en aparte afdelingen beschikken. De ontwikkeling van de erfgoedbibliotheken verloopt in Vlaanderen volgens twee snelheden. De kloof is op enkele uitzonderingen na terug te brengen tot een kloof tussen de zes partnerbibliotheken van de vzw Vlaamse Erfgoedbibliotheek en de andere instellingen. De koplopers (een begrip dat hier met zeer veel reserve te hanteren is) mogen in hun werking niet worden geremd, maar op middellange termijn moet het beleid erop gericht zijn om de bestaande kloof te verkleinen. Vooral bij klooster- en abdijbibliotheken zijn de noden in deze tijd van ontkerkelijking erg dringend. Het weinige dat zij met hun erfgoedcollecties kunnen bereiken staat in schril contrast met het cultuurhistorisch belang en de diversiteit van hun collecties. Deze verzamelingen zijn amper online ontsloten. Samen met de problematische of ontbrekende beveiliging tegen brand, waterschade en diefstal maakt dit het fysieke voortbestaan van deze boeken- en handschriftencollecties uiterst precair. PRIORITERING Voor de zo gewenste inhaalbeweging bestaan geen wondermiddelen, en het is onwaarschijnlijk dat alle problemen op korte termijn en gelijktijdig een oplossing zullen krijgen. Een prioritering dringt zich op, maar ook het vastleggen van de prioriteiten is een complexe zaak. Een simplistische logica zou erin kunnen bestaan om er eerst voor te zorgen dat de bibliotheekcollecties veilig en duurzaam gestockeerd zijn, om ze nadien integraal te catalogiseren in online bibliotheeksystemen en ze ten slotte, vertrekkend van kwaliteitsvolle metadata, te digitaliseren. Zo eenvoudig is de realiteit vanzelfsprekend niet: de intuïtieve volgorde wordt doorkruist door andere overwegingen. In een integrale benadering van preservering kan digitalisering bijvoorbeeld een cruciale rol spelen; digitalisering moet dus van bij de aanvang meegenomen worden in de uittekening van het preserveringsbeleid. Een goed doordachte aanpak van conservering is slechts mogelijk wanneer de te behandelen collecties goed in kaart zijn gebracht. En het is wel duidelijk dat bibliotheken nu op de trein van de digitalisering moeten springen als ze bij publiek en overheid aandacht willen losweken voor de andere aspecten van hun werking. Hoewel de sector zelf net als in 1990 geneigd is de problemen uitsluitend toe te schrijven aan een gebrek aan middelen en personeel, toont de bevraging aan dat er veel meer pijnpunten zijn. Sommige daarvan behoren tot de eigen verantwoordelijkheden van de instellingen en moeten door henzelf worden 10 META

13 artikel geremedieerd. Voor andere problemen is er geen oplossing mogelijk zonder externe, door de overheid geïnitieerde impulsen: financiële middelen, een omvattende beleidsvisie of de beschikbaarstelling van een centrale infrastructuur. ZWAKKE OPSTELLING Laat ons eerlijk zijn: weinig erfgoedbibliotheken treden expansief en zelfbewust naar buiten. Ze slagen er onvoldoende in om het cultuurhistorische belang van hun collecties te expliciteren iets wat absoluut noodzakelijk is om met enige overtuigingskracht te pleiten voor bijkomende investeringen in middelen en personeel. Het ontbreekt vele bibliotheken of althans hun institutionele overheden aan visie en bewustzijn, en wel op de drie terreinen van conservering, ontsluiting en digitalisering. De erfgoedwerking speelt zich af in de marge van de reguliere werking of is slechts zeer recent als een bijkomend aandachtsveld opgedoken. Daarom is er tot nu toe onvoldoende of helemaal niet nagedacht over, bijvoorbeeld, de meerwaarde van een beleidsmatige aanpak van behoud en beheer, over het nut van een collectiegestuurde aanpak van bibliografische ontsluiting of over de verschillende doelstellingen die door digitalisering kunnen worden nagestreefd. Erfgoedbibliotheken stellen zich ook onvoldoende voluntaristisch op. Ze vertonen de neiging om de omvang van hun problemen te minimaliseren omdat ze hun erfgoedfuncties combineren met andere, vaak meer prioritair geachte opdrachten. Het resultaat is vaak een nefaste vorm van berusting: het kan nog altijd slechter, we zullen maar dankbaar zijn om wat wij tenminste nog kunnen doen het beperkte budget kan altijd nog geschrapt worden. TE WEINIG BELEIDSPLANNING De bevraging leidt ook tot de vaststelling dat beleidsplanning te weinig deel uitmaakt van de bedrijfscultuur van erfgoedbibliotheken. Er wordt te veel ad hoc gewerkt. Zo wordt een professionele werking op het gebied van preservering en conservering in vele gevallen onmogelijk gemaakt omdat de instellingen niet beschikken over een overzicht van de fysieke toestand waarin hun collecties zich bevinden. De onmogelijkheid om een trefzekere diagnose te stellen remt de sense of urgency af en staat a fortiori een remediëring van de problemen in de weg. Geen enkele van de 25 bevraagde instellingen beschikt over een volwaardig conserveringsplan waarin de doelstellingen, methodes en prioriteiten van de instelling op het gebied van behoud en beheer uiteengezet worden. Erfgoedbibliotheken hebben onvoldoende zicht op de omvang van hun catalografische achterstanden en werken slechts bij hoge uitzondering met een registratieplan. Geen enkele instelling werkte in 2011 met een formeel, gestandaardiseerd systeem van beschrijving op het niveau van de deelcollecties. Eén van de gevolgen hiervan is dat prioriteit gegeven wordt aan de ontsluiting van documenten die nieuw in de bibliotheek toekomen door schenking of aankoop, terwijl de reeds lang aanwezige items onbeschreven blijven. Geen enkele instelling heeft een omvattend digitaliseringsplan uitgewerkt. De uitbouw van een gestructureerd en gecoordineerd digitaliseringsbeleid (in de eerste plaats voor documenten bedreigd door autonoom verval en intensieve gebruiksschade) ontbreekt volledig. Zo blijft massadigitalisering grotendeels dode letter, ook al omdat de De sector van de erfgoedbibliotheken heeft een grote achterstand opgelopen. Vlaamse Erfgoedbibliotheek, Foto: Stefan Tavernier. META

14 artikel lijst van bevraagde bibliotheken stedelijke, provinciale en openbare bibliotheken Erfgoedbibliotheek Hendrik Conscience, Antwerpen Openbare Bibliotheek Brugge Provinciale Bibliotheek Limburg, Hasselt Openbare Bibliotheek Kortrijk bibliotheken voor onderwijs Universiteitsbibliotheken Universiteit Antwerpen, Bibliotheek Humane en Sociale Wetenschappen Universiteit Antwerpen, Bibliotheek van het Ruusbroecgenootschap Universiteitsbibliotheek Gent KU Leuven, Centrale Bibliotheek KU Leuven, Faculteit Theologie en Religiewetenschappen, Maurits Sabbebibliotheek aangekochte apparatuur zelden geschikt is voor digitalisering op grote schaal en aan hoge snelheid. GEBREK AAN COöRDINATIE Het is inmiddels bekend: de sector van de erfgoedbibliotheken is divers en wordt geplaagd door versnippering. Er bestaat daarom een grote behoefte aan een organisatie Hogeschoolbibliotheken Artesis Hogeschool Antwerpen, Bibliotheek Koninklijk Conservatorium Bisschoppelijk Grootseminarie Brugge, Bibliotheek Hogeschool Gent, Bibliotheek Departement Muziek en Dramatische Kunst Hogeschool voor Wetenschap & Kunst, Departement Sint-Lucas Beeldende Kunst, Gent, Bibliotheek speciale bibliotheken Museumbibliotheken Museum Plantin-Moretus, Antwerpen, Bibliotheek Museum voor Schone Kunsten Gent, Bibliotheek Knaagdieren hebben zich tegoed gedaan aan het papier van deze oude druk. Vlaamse Erfgoedbibliotheek, Foto: Stefan Tavernier. Klooster- en abdijbibliotheken Klooster Paters Karmelieten, Brugge, Bibliotheek Sint-Pieters en Paulus Abdij, Dendermonde, Bibliotheek Klooster Paters Ongeschoeide Karmelieten, Gent, Bibliotheek Abdij Keizersberg, Leuven, Bibliotheek Norbertijnenabdij Tongerlo, Bibliotheek Bibliotheken van wetenschappelijke verenigingen Koninklijke Academie voor Nederlandse Taalen Letterkunde, Bibliotheek, Gent documentatiecentra Bibliotheca Wasiana, Sint-Niklaas stadsarchieven Stadsarchief Mechelen Stadsarchief Turnhout Wetenschappelijke Stadsbibliotheek Taxandria bibliotheken van private stichtingen Bibliotheek Stichting de Bethune, Kortrijk of instelling met een mandaat om inzake conservering, ontsluiting en digitalisering gevalideerde informatie aan te leveren, goede praktijken aan te reiken, standaarden en benchmarks aan te bevelen, en concrete projecten op te zetten. In vele landen neemt de nationale bibliotheek deze coördinerende, centraliserende rollen op zich; de Koninklijke Bibliotheek van België voldoet in dit opzicht duidelijk niet aan de verwachtingen van de bevraagde erfgoedbibliotheken in Vlaanderen. Hoewel aan de 25 bibliotheken niet werd gevraagd om zich hier verder over uit te spreken, lijkt het vanzelfsprekend te zijn om de logica van het recente overheidsbeleid door te trekken en de Vlaamse Erfgoedbibliotheek in staat te stellen zich te profileren als een slagkrachtige organisatie. De taken en verantwoordelijkheden die het Cultureelerfgoeddecreet aan de Vlaamse Erfgoed bibliotheek opdraagt, behoren tot het traditionele kerntakenpakket van nationale bibliotheken. In een land waar cultuur, onderwijs en wetenschap al lang tot de bevoegdheid van de gemeenschappen behoren, moet dringend werk worden gemaakt van een herverdeling van de middelen, en moet het mandaat van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek duidelijker worden gepositioneerd. Alleen dan zal deze organisatie tegemoet kunnen komen aan de grote vraag naar coördinatie, sturing, inspiratie en advies. ONVOLDOENDE DESKUNDIGHEID Nogal wat problemen hebben te maken met de vaststelling dat er in de bibliotheken zelf onvoldoende kennis aanwezig is, en dit op elk niveau. Het aanbod aan geaccrediteerde opleidingen, permanente vormingen en bijscholingen (inclusief workshops, summer schools, expert classes...) is zonder meer onvoldoende. Bibliotheken schenken ook te weinig aandacht aan het volgen van de internationale literatuur, ongetwijfeld omdat hun krappe personeelsformaties al 12 META

15 artikel worstelen met hun tijd om de meest prioritaire taken uit te voeren. Er is bovendien een duidelijke nood aan een breed gedragen, geaccrediteerde opleidingsstructuur voor alle aspecten van preservering en conservering. Slechts één bevraagde instelling heeft een gediplomeerde conservator-restaurator in huis. Ook zelfstandige en erkende conservatoren-restauratoren zijn in Vlaanderen niet dik gezaaid. Instellingen die een beroep willen doen op externe deskundigen moeten rekening houden met een lange wachtlijst of zien zich verplicht om zich te richten tot buitenlandse specialisten. Momenteel zijn er weliswaar enkele nuttige initiatieven voor de opleiding van uitvoerende behoudsmedewerkers erfgoed, maar die hebben een sterk sui generis-karakter en vormen slechts één antwoord op de vele noden van het veld. Eén van de voordelen van een goed uitgewerkte opleidingsstructuur is dat ze de broodnodige integratie van innoverend onderzoek op dit terrein mogelijk maakt. ENKELE POSITIEVE RESULTATEN Het is niet ál kommer en kwel. Op enkele gebieden kondigen er zich verbeteringen aan. Ze lijken het gevolg te zijn van een nieuw bewustzijn sinds het Cultureel-erfgoeddecreet van 2008, de oprichting van de Vlaamse Erfgoedbibliotheek en de invoering van het label van erkende erfgoedbibliotheek. Een significant aantal bibliotheken gaf in 2011 aan dat ze in de nabije toekomst beleidsplannen rond conservering-preservering zouden uitschrijven en hierbij zouden vertrekken van de resultaten van een schade-inventarisatie. Stilaan overweegt men om collectieprofielen uit te schrijven en neemt men initiatieven om catalografische achterstanden aan te pakken. Nieuwe samenwerkingsverbanden rond de Short Title Catalogus Vlaanderen hebben een positieve invloed op de kwalitatieve ontsluiting van de Vlaamse drukpersproductie. Een systematische klimaatmonitoring en het zuurvrij verpakken van welbepaalde collectieonderdelen worden op vele plaatsen gemeengoed. Van de samenwerking tussen de partnerbibliotheken in het kader van Flandrica.be mogen veel nuttige impulsen op het vlak van digitalisering worden verwacht. Op al deze gebieden kan een aanmoedigingsbeleid met relatief weinig middelen een substantiële meerwaarde realiseren. BELEIDS AANBEVELINGEN Het verslag van de bevraging werd in het voorjaar van 2012 aan de opdrachtgever overhandigd. In de maanden die daarop volgden heeft de Vlaamse Erfgoedbibliotheek intensief nagedacht over een vertaling van de conclusies in beleidsaanbevelingen voor de Vlaamse overheid. Het document Erfgoedbibliotheken in actie. Aanbevelingen voor een performante sector in 2020 werd inmiddels voorgelegd aan de minister van Cultuur. Voor de vele problemen reikt het een consistente set van oplossingen (of aanzetten daartoe) aan; de nadruk ligt op de haalbaarheid van de scenario s. Centraal staat de aanbeveling om een waarderingssysteem voor individuele deelcollecties in erfgoedbibliotheken op te zetten. Dat moet het mogelijk maken om vertrekkend van objectieve criteria (deel)verzamelingen van nationaal en internationaal belang te identificeren. Met deze collecties kunnen dan enerzijds vernieuwende pilootprojecten worden opgezet, waarvan de resultaten uitmonden in meer structureel opgevatte kaderprogramma s. De Vlaamse overheid wordt gevraagd om voor deze innovatieve projecten aparte subsidies te voorzien. Anderzijds moeten bibliotheken, ongeacht de omvang van de erfgoedcollecties en de slagvaardigheid van de erfgoedwerking, de kans krijgen om voor welbepaalde collecties zogenaamde impulssubsidies aan te vragen. Die worden ingezet voor de uitvoering van meer klassieke beheerstaken die bij gebrek aan eigen middelen steeds weer op de lange baan belanden. Alle genoemde projecten zijn exclusief gericht op collecties van nationaal of internationaal belang, en komen door samenwerking tussen verschillende bibliotheken tot stand; de Vlaamse Erfgoedbibliotheek wordt bij elk project betrokken om de samenwerking te coördineren of de resultaten ervan een duurzaam karakter te geven. Als de Vlaamse overheid zich dan ook bekommert om de versterking van de bibliotheekopleidingen en om de vorming van deskundige conservatoren-restauratoren, kan de wet van de remmende achterstand worden omgebogen. In 2020 zullen de Vlaamse erfgoedbibliotheken met zin voor initiatief beter in staat zijn om hun maatschappelijke en intellectuele opdrachten waar te maken. > sam Capiau, Pierre delsaerdt, david Coppoolse, lieve watteeuw, De wet van de remmende achterstand. Preservering, conservering, ontsluiting en digitalisering in Vlaamse erfgoedbibliotheken. antwerpen: vlaamse erfgoedbibliotheek, 2012 (armarium. Publicaties voor erfgoedbibliotheken, 3). te bestellen bij vlaamse erfgoedbibliotheek vzw, p/a hendrik Conscienceplein 4, be-2000 antwerpen. ook online beschikbaar op META

16 Regionaal depotbeleid: Fysieke depotruimte is eigenlijk maar één aspect van de hele werking rond depotbeheer.

17 interview Rien Emmery en julie Hendrickx Foto s: Stefan Tavernier Het Cultureel-erfgoeddecreet van 23 mei 2008 heeft de bevoegdheid voor de uitbouw van een regionaal depotbeleid toegespeeld aan de provincies en de Vlaamse Gemeenschapscommissie. META bracht depotconsulenten Livia Snauwaert (West-Vlaanderen), Loes Nijsmans (VGC), Jürgen Vanhoutte (Vlaams-Brabant), Tine Hermans (Limburg) en Anneke Lippens (diensthoofd transversale cel cultuur Oost-Vlaanderen) rond de tafel voor een gesprek over de theorie en de praktijk van bovenlokale depotwerking in Vlaanderen en Brussel. De term regionaal depotbeleid roept in de eerste plaats de bouw van gezamenlijke fysieke depots op. Terecht? jürgen: Zowel buitenstaanders als collectiebeherende erfgoedinstellingen vereenzelvigen depotbeleid nog te vaak met de uitbouw van extra opvangcapaciteit voor collecties in de vorm van nieuw gebouwde depots. In de meeste provincies bestaan wel plannen voor gemeenschappelijke depots, maar fysieke depotruimte is eigenlijk maar één aspect van de hele werking rond depotbeheer. Het eerste probleem bij de planning van depotinfrastructuur is de inschatting van de omvang en het soort materialen van de collecties die erin ondergebracht moeten worden. Daarom is registratie zo n belangrijke poot van het beleid. Pas wanneer de aard van de collectie en de afmetingen van stukken geregistreerd zijn, kan je de benodigde omkadering en kubieke meters depotruimte beginnen plannen. Verschillende provincies hebben daarom databanksystemen en bijhorende dienstverlening ontwikkeld om de registratiegraad van erfgoedcollecties te verhogen. Daaraan gekoppeld dringt zich in heel wat collecties een grondige selectie op van wat al dan niet het bewaren waard is. Pas aan het einde van dit proces kom je uiteindelijk toe aan het plannen van de nodige depotinfrastructuur. Al deze aspecten van wat men gemeenzaam collectiebeleid noemt, overstijgen in veel gevallen de afzonderlijke instelling. Het provinciale depotbeleid richt zich daarom ook op de creatie van zo intensief mogelijke netwerken tussen erfgoedbeheerders. Wat gezamenlijke fysieke depots betreft, zijn in Vlaams-Brabant de laatste jaren vooral een aantal opportuniteiten aangegrepen. Toen het Sportimonium in Zemst en de Erfgoedsite Tienen besloten voor zichzelf nieuwe depotcapaciteit uit te bouwen, heeft de provincie een extra financiële stimulans gegeven op voorwaarde dat de nieuwe infrastructuur ook voor erfgoedbeheerders in de regio ter beschikking zou worden gesteld. In dezelfde trant stelt het FeliXart Museum in Drogenbos haar nieuwe faciliteiten voor conditierapportering van collectiestukken open voor objecten van andere erfgoedinstellingen. In eigen beheer werkt de provincie Vlaams-Brabant aan de uitbouw van een archeologisch bewaardepot in Asse, dat ook voor een stuk als nood- en transitdepot voor de regio zal fungeren. foto p. 14 v.l.n.r. Jürgen, Loes, Tine, Livia en Anneke. anneke: Iedere erfgoedbeheerder heeft een depot, maar is daarom nog niet bezig met depotbeleid. Op een bepaald moment is de consensus ontstaan dat depotproblematiek niet door instellingen afzonderlijk kon worden opgelost. De provincies bleken toen vanuit hun historiek van consulentschap voor musea, archeologie en archieven het meest geschikte intermediair bestuur voor een overkoepelend beleid dat dicht genoeg bij de erfgoedbeheerders stond. Elke provincie heeft eerst een onderzoek uitgevoerd naar de noden en verwachtingen van de lokale erfgoedbeheerders. In Oost-Vlaanderen klonk daaruit heel duidelijk de vraag naar een transit- en nooddepot. De provincies pogen daarom de erfgoedbeheerder zo goed mogelijk te adviseren om ter plaatse het depot te verbeteren. In tweede instantie wordt soms gevraagd naar de mogelijkheid van tijdelijke opvang voor bepaalde delen van de collectie waar men geen weg meer mee weet of waarvan men zegt: die horen niet meer bij ons thuis, maar kunnen wel perfect nog een waardevolle bestemming krijgen bij een andere erfgoedbeheerder. Op die manier kunnen de provincies ook collectiemobiliteit aanzwengelen. In Oost-Vlaanderen functioneert al een actief transitdepot in Ename, waar erfgoedbeheerders onder bepaalde omstandigheden tijdelijk hun cultureel erfgoed kunnen onderbrengen. Daar loopt tegelijkertijd een proefproject voor een archeologiedepot, waar archeologisch erfgoed uit Oost-Vlaanderen zij het onder bepaalde voorwaarden ook kan worden gedeponeerd. livia: Depotbeleid mag inderdaad niet draaien om een plaats waar niet publiek tentoongestelde of toegankelijke collecties voor altijd achter vier muren zitten weggestopt. Ik denk dat regionaal depotbeleid de eerste stap moet zijn van een nieuwe, gezamenlijke dynamiek voor het werken met erfgoedcollecties. Om tot actie over te gaan, is in de eerste plaats overzicht nodig. De provincies hebben de bedoeling om zoveel mogelijk interne en externe partners te laten samenwerken, om expertise in te zetten, collectiemobiliteit te bevorderen en het tekort aan depot ruimte aan te pakken. Er bestaan al zoveel initiatieven dat de provincies zich in de eerste plaats richten op eventuele blinde vlekken om een aanvullende werking op te zetten. In West-Vlaanderen zetten we wel in op gemeenschappelijke depots. Dat gebeurt niet op initiatief van het provinciale niveau, maar omdat de vraag van onderuit komt. Zo verlenen we investeringsubsidies aan een depot voor archeologisch erfgoed in opstart bij het Abdijmuseum Ten Duinen in Koksijde. Hetzelfde gebeurt voor de regio CO7 rond Ieper, waar het de bedoeling is om verschillende materiaalcategorieën uit de Ieperse stadscollecties en die van de regio samen op te vangen: archeologica en META

18 interview agrarisch of ambachtelijk erfgoed, maar evengoed schilderijen, een zilvercollectie, De provincie is bij dat project betrokken via haar gebouwendienst, draagt financieel bij en verleent advies en ondersteuning, maar er komt geen provinciale exploitatie of coördinatie. Het provinciaal depotbeleid baseert zich dus op vragen van onderuit en speelt in op de mogelijkheden die zich voordoen. Als lokale erfgoedbeheerders de bereidheid tonen en het draagvlak al bestaat, ga je sneller vooruit dan wanneer je als provincie opeens plannen zou maken voor een centraal depot en dan pas vraagt naar wie geïnteresseerd is. De vragen borrelen op en we proberen daar zoveel mogelijk op in te spelen. loes: Fysieke depotwerking voor noodgevallen of transit laat staan gemeenschappelijk is in Brussel op korte termijn geen optie. We zitten met verschillende grote erfgoedbeheerders op een kleinere oppervlakte. Vele instellingen kennen elkaar en gaan sowieso al bij elkaar te rade. We zijn dan ook vooral bezig met advisering voor bewaring ter plaatse, collectiebeheer en calamiteitenplanning. We proberen netwerken tussen de verschillende erfgoedbeheerders op te zetten en uit te breiden, zodat ze onder elkaar expertise uitwisselen en bij elkaar terechtkunnen als zich ergens een calamiteit voordoet. tine: De provincie Limburg bouwt binnenkort ook een nooden transitdepot voor alle soorten erfgoed. We hebben, althans voorlopig, niet geopteerd voor gezamenlijke bewaardepots, omdat we merken dat de mentale grens nog iets te ver ligt. Er is nog geen bereidheid om collecties te vermengen zelfs schrik dat zaken van elkaar zouden gestolen worden. Tot die mentaliteit wijzigt, kunnen we daar niet echt op doorduwen. De vraag moet van onderuit komen, anders heeft het geen zin. Collectiebeheerders blijven uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor hun collectie en de manier waarop ze die aanwenden, dus ze hebben een situatie nodig waar ze zich goed bij voelen. Pas als ze zelf inzien dat samenwerking echt wel voordelen kan opleveren, kunnen we hen vooruithelpen. Welke andere bovenlokale initiatieven worden aangemoedigd? jürgen: Schaalvergroting kan een financieel of ander voordeel opleveren. Zo organiseren een aantal provincies groepsaankopen van professioneel verpakkings- en conserveringsmateriaal. Deze dienen in eerste instantie om erfgoedbeheerders naar kwaliteitsvolle bewaarproducten toe te leiden, maar instellingen die slechts kleinere hoeveelheden willen aankopen, profiteren ook van het prijsvoordeel van een gezamenlijke bestelling. anneke: Je mag wel niet onderschatten hoe de depotproblematiek en de mogelijkheid tot samenwerking lokaal erg verschillen. In steden als Brugge, Gent en Antwerpen bestaan al gemeenschappelijke structuren omdat het om dezelfde inrichtende macht gaat. Dat is een totaal andere situatie dan een gemeenschappelijk initiatief waar spelers die juridisch niets met elkaar te maken hebben plots samen materiaal gaan deponeren. Dat neemt niet weg dat er bij iedereen wel de bereidheid kan bestaan om na te denken over depotproblematiek, daar heeft dan ook iedereen evenveel baat bij. Daar moet ieder van ons, in samenwerking met heel wat andere spelers, op gaan inzetten: een eind verder geraken via selecteren over herbestemmen naar collectiemobiliteit. tine: Voor sommigen is toch ook nog meer sensibilisering nodig om te durven praten over hun depot, over wat daarin gebeurt en over wat daar al eens durft mislopen. Heemkundige kringen en kerkbesturen, zelfs musea, zijn vaak beschaamd en denken: Oei, we durven niemand te laten komen kijken, want het is hier veel te rommelig. Het is belangrijk dat ze beseffen dat iedereen hetzelfde plaatsgebrek, dezelfde tijdsnood en hetzelfde geldgebrek heeft. Alleen door goede oplossingen uit te wisselen en stappen te zetten naar samenwerking kan men van elkaar leren. HET IS BELANGRIJK DAT ERFGOEDBEHEERDERS BESEFFEN DAT IEDEREEN HETZELFDE PLAATSGEBREK, DEZELFDE TIJDSNOOD EN HETZELFDE GELDGEBREK HEEFT. Hoe past de archiefsector eigenlijk binnen het regionaal depotbeleid? livia: Als er een provinciaal archiefconsulent is, maakt die samen met de depotconsulent en museumconsulent deel uit van het erfgoedteam. Archieven hebben een juridische selectieplicht en lopen een beetje voor op objectencollecties. Ze gaan zelf al op voorhand selecteren, ze schonen archieven, Bovendien hebben ze een eigen softwaresysteem voor registratie. Dus bij archieven is het probleem niet zo groot als in vergelijking met andere collecties. Daar was eigenlijk al een lange traditie nog voor het depotbeleid, en nu werken we nauw samen. Door die professionele ondersteuning wordt het aantal blinde vlekken in de provincie almaar kleiner. West-Vlaanderen heeft bovendien als enige Vlaamse provincie een archiefconsulent en een provinciaal registratiesysteem voor de archiefsector. jürgen: Wat registratiegraad en selectie betreft, staat de archiefsector inderdaad soms al iets verder. Zo werkt men er voor beschrijving op collectieniveau al jaren met gevestigde internationale standaarden als ISAD(G). Vlaams-Brabant heeft sinds 1 april 2012 een provinciaal reglement voor investeringssubsidies in erfgoeddepots. Een aantal gemeente- en OCMWarchieven heeft ondertussen al aanvragen ingediend voor tussenkomst bij de inrichting van archiefdepots. Maar we moeten eerlijk zijn: het hele depotverhaal is in de eerste plaats vanuit 16 META

19 interview de museumsector gegroeid en pas nadien opengetrokken naar erfgoedbibliotheken, archieven, enzovoort. anneke: In Oost-Vlaanderen zijn de archieven tijdens de onderzoeksfase mee bevraagd. Een deel van de archiefsector heeft trouwens effectief ingepikt op onze groepsaankoop van conservatie- en verpakkingsmateriaal. Ook transitfaciliteiten zijn zeker voor kleinere spelers in de archiefsector welkom, bijvoorbeeld om binnenkomend archief te gaan selecteren. ARCHIEVEN HEBBEN EEN JURIDISCHE SELECTIEPLICHT EN LOPEN EEN BEETJE VOOR OP OBJECTENCOLLECTIES. loes: In Brussel focuste de studieronde die dit jaar is afgerond zelfs louter op archieven. Het depotbeleid staat natuurlijk open voor iedereen, maar we hebben daar een afbakening gemaakt. Toen bleek dat er toch nog veel nood is aan begeleiding, advisering en dienstverlening. Eind 2012 zou bij ons een extra consulent komen die zich echt enkel op archieven toespitst. Ervaren jullie soms weerstand bij lokale erfgoedbeheerders of instellingen? loes: Bij de kleinere spelers bestaat een klein beetje terughoudendheid en angst voor verlies van eigenheid, zeker als je spreekt over een gemeenschappelijk depot. tine: De mensen beseffen meestal wel dat ze bepaalde vlakken van hun collectiebeheer moeten aanpakken. En ze begrijpen de voordelen van registratie. Het probleem in lokale collecties is dat er enkel vrijwilligers werken en die hebben daar gewoon geen tijd voor. jürgen: Ook professionele erfgoedinstellingen komen mensen en middelen te kort om te werken aan registratie, aan deftig behoud en beheer. Zowel de professionele instellingen als de vrijwilligersverenigingen hebben nog heel wat vragen. Onze focus op consulentschap en dienstverlening creëert vooral veel goodwill. Totnogtoe mogen we nog overal binnen. (lacht) livia: In West-Vlaanderen hebben we alvast niet het gevoel dat we niet welkom zijn. Integendeel, men is blij dat de bevoegdheid eindelijk is toegewezen aan een overheid. Nu worden we bijna overstelpt en weten we niet waar eerst te helpen. Bij collectiebeheerders bestaat wel de verkeerde verwachting dat provinciale consulenten zaken als selectie of registratie in hun plaats gaan uitvoeren. We kunnen wel adviseren, software aanbieden om registratie te faciliteren en collecties online te ontsluiten, maar ze moeten het wel zelf doen. We kunnen niet overal zijn. Gelukkig krijgen de provinciale consulenten in West-Vlaanderen meer en meer versterking vanuit de regio s, waarmee we samenwerkingsovereenkomsten inzake depotwerking afsluiten. Daarbij subsidieert de provincie een deel van de loonkost van een regionale depotmedewerker, die inspeelt op lokale noden. anneke: Provinciaal erfgoedbeleid is ook niet helemaal nieuw. Het ligt in het verlengde van de provinciale museum-, archiefen bibliotheekconsulenten. Onze werking staat ook niet los van andere grote spelers. Elke provincie heeft overleg met alle bestaande expertisecentra en erfgoedcellen voor de uitbouw van het depotbeleid. De sector kende al de overkoepelende provinciale systemen voor het registreren en ontsluiten van De provincie Antwerpen was op het laatste nippertje verhinderd voor het rondetafelgesprek. Toch laten we ook hen graag aan het woord. Een samenhangend verhaal rond de depotwerking en uitbouw van infrastructuur binnen het behoud-&-beheer kader bleef toch uit. Pas in 2001 werd een allereerste studie over regionale depots opgestart. Dit in de provincie Limburg met medewerking van de erfgoedcel Antwerpen, de stedelijke Musea Antwerpen en Culturele Biografie Vlaanderen vzw (de voorganger van het steunpunt FARO). Met de depotstudie in de Provincie Antwerpen duurde het tot 2012 voordat alle provincies de noodzakelijke omgevingsanalyses konden voorleggen. Hoewel in tien jaar tijd de bereidheid van erfgoedbeherende instellingen om in een systeem van gemeenschappelijke depots in te stappen toegenomen is, blijft de terughoudendheid in het veld nog steeds zeer hoog. Het ontwikkelen van nood- en transitdepots komt veel meer op de voorgrond. Ik stel echter vast dat er in Vlaanderen, de provincies en in de steden toch wel degelijk iets beweegt. We staan voor enkele uitdagingen. Vooreerst, in de vrij nabije toekomst wordt de afstelling van het regionaal depotbeleid binnen het Cultureelerfgoeddecreet met het depotbeleid dat tevens in het nakende nieuwe onroerend erfgoeddecreet aan bod komt een belangrijke stap. Hoe kunnen de provincies een samenhangende, complementaire regionale regierol opnemen in het depotbeleid voor zowel cultureel (roerend: musea, archieven, erfgoedbibliotheken) als onroerend (o.a. archeologisch & bouwkundig) erfgoed? En er zijn de twee opmerkelijke conclusies uit een recente studie van de Universiteit Antwerpen over de haalbaarheid van PPS bij het realiseren van erfgoeddepots. Een: de betalingsbereidheid van de overheden voor een kwaliteitsvolle bewaring, zorg en beheer van het erfgoed dient drastisch omhoog. En twee: er is nood aan kennisclusteren over het bouwen en beheren van erfgoeddepots. Door de depotproblematiek zichtbaar te maken, kunnen we aan het eerste werken; door o.a. gezamenlijke initiatieven, interprovinciaal overleg ook met Vlaanderen kan de kennis over depots worden gebundeld. Daar werken we nu met man/vrouw en macht aan. Inhaalbewegingen in het regionale depotbeleid dienen zich op verschillende fronten aan: in het sensibiliseren, in het begeleiden en adviseren (ter plaatse of via digitale platformen), in het vormingsaanbod over depotwerking, in al dan niet centrale registratiesystemen en hun digitale interconnectiviteit, in fysieke infrastructuur en expertisenetwerken, en niet te vergeten in het onontbeerlijke nieuwe digitale depot. Frank Herman, depotconsulent Provincie Antwerpen META

20 interview collecties. Regionaal depotbeleid is een gelijkaardige opdracht, alleen met een focus op depot. Hoe belangrijk zijn gezamenlijke interprovinciale initiatieven? loes: Op het driemaandelijkse Interprovinciaal Depotoverleg wisselen we zelf onderling ervaringen uit, zodat we beseffen dat we met dezelfde problemen te maken krijgen. Daaruit zijn ondertussen initiatieven voortgekomen zoals depotwijzer.be, een portaalwebsite over alle aspecten van depotbeheer die we begin 2013 lanceren. De nieuwe interprovinciale vormingsreeks In goede handen biedt bovendien in het najaar zes heel praktijkgerichte modules aan. HET IDEE LEEFT NOG DAT ALLES WAT OOIT IN EEN BEPAALDE COLLECTIE IS TERECHTGEKOMEN DAAR BEWAARD MOET BLIJVEN. jürgen: Daar was héél veel vraag naar, na amper twee weken waren alle plaatsen bezet. De wachtlijst voor februari-maart 2013 zit ook al weer bijna vol. Het lijkt wel alsof iedereen plots depots wil bouwen en op zoek is naar praktische kennis over depotbouw, inrichting van depotruimtes, beveiliging,... De workshopformule brengt bovendien veel meer zoden aan de dijk dan een bezoek aan het zoveelste state-of-the-art depot. Daar komt iedereen toch maar depressief buiten. (lacht) Waar liggen de dringendste knelpunten inzake depot? anneke: Het is nog steeds een taboe, ook bij grotere collectiebeherende instellingen, om de stap te nemen naar selectie. Bruikleen tot daar aan toe, maar selectie? Het idee leeft nog dat alles wat ooit in een bepaalde collectie is terechtgekomen daar bewaard moet blijven. Bovendien hebben individuele erfgoedbeheerders er meestal geen zicht op dat de stukken die zij bewaren ook elders zitten. livia: Iedereen vindt natuurlijk, vanuit zijn eigen historiek, de eigen collectie waardevol en interessant. Niemand durft het op zijn geweten hebben dat hij iets van waarde weggooit. Eenmaal je over de grens van je eigen collectie kijkt, dan denk je wel : De zoveelste neogotische kandelaar, moeten we die wel bewaren? jürgen: Religieus erfgoed is een dringende materie. De nota- Bourgeois verplicht parochies en kerkfabrieken om de komende jaren grondig na te denken over de toekomst en de eventuele herbestemming van hun kerkgebouwen. Daarbij zal heel wat roerend erfgoed vrijkomen dat opgevangen of herbestemd moet worden, na een strenge selectie om het bandwerk van de unieke en waardevolle stukken te scheiden. Cruciaal wordt een goede afstemming en samenwerking met het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur (KRKC) dat momenteel de handen vol heeft met de opvang van het erfgoed van de snel verdwijnende religieuze ordes en congregaties. tine: In Limburg is ook het mijnerfgoed een prangend probleem. De ex-mijnwerkers die de stukken verzorgen en ontsluiten, met enige ondersteuning van de gemeenten, worden allemaal een dagje ouder. De mijnstreek zal in de toekomst hun kennis over de collectie en hun verhaal moeten missen, waardoor de toekomst van die collecties onzeker wordt. Hoe zit het ten slotte met de financiering van het provinciale depotbeleid? jürgen: Elke provincie ontvangt van de Vlaamse Overheid ongeveer dezelfde betoelaging voor de uitbouw van het nieuwe depotbeleid. In Vlaams-Brabant worden de lonen van de twee nieuwe depotconsulenten hier gedeeltelijk mee gedekt. De rest van de loonkost en de overige werkingsmiddelen komen uit het budget van de provinciale cel erfgoed. Als je alle middelen optelt die de provincie Vlaams-Brabant uit eigen budget inzet tja, dan is de verhouding snel duidelijk. livia: In 2012 kreeg West-Vlaanderen ongeveer euro van de Vlaamse overheid en liepen de provinciale investeringen op tot euro, meer dan tien keer zoveel. Daarin zit enerzijds de opleg voor de loonkost van de provinciale depotconsulenten en de middelen die we besteden aan depotmedewerkers in de West-Vlaamse regio s. Anderzijds komen uit dat bedrag ook investeringssubsidies voor de optimalisering en de bouw van erfgoeddepots met een bovenlokale uitstraling. Met de Vlaamse middelen komen we er dus niet, zeker niet voor de vraag naar fysieke depotruimte die ons heel vaak gesteld wordt. Vlaanderen geeft wel de bevoegdheid aan de provincies, maar eigenlijk staan daar te weinig middelen tegenover. tine: Het is wel zo dat we vanaf 2014 werkingssubsidies kunnen aanvragen als we voldoen aan de Vlaamse beleidsprioriteiten. Maar ook dan moet er nog herbekeken worden welk gedeelte daarvan naar de regionaal ingedeelde erfgoedinstellingen gaat en wat naar depotbeleid. livia: Het blijft problematisch: hoe meer dynamiek we creëren, hoe meer vragen er op ons afkomen, hoe meer middelen en mensen er nodig zijn om aan die vraag te blijven beantwoorden. We zijn nu bijna twee jaar bezig, het aantal vragen dat op ons afkomt, is niet meer vergelijkbaar met de beginperiode. Dat is positief, maar ook niet meer houdbaar om per provincie met slechts twee mensen te blijven volhouden. We zijn niet altijd meer bereikbaar en dat kan mensen op termijn doen afhaken. We moeten opletten dat we niet in een omgekeerde spiraal terechtkomen waar onvoldoende aandacht is voor de dagelijkse kleine vragen. anneke: Een grote uitdaging voor de toekomst is om op een zinvolle manier om te gaan met de veelheid aan erfgoed die op ons afkomt. We moeten samen met alle betrokkenen een draagvlak creëren dat niet gezien wordt als een last, maar als een kracht. jürgen: De bereidheid van overheden en andere instanties om te investeren in doorgedreven registratie en verantwoorde bewaring van roerend erfgoed is vaak nog problematisch. Met initiatieven als het Fonds Culturele Infrastructuur hoopt de Vlaamse Overheid de uitbouw van nieuwe depotinfrastructuur een extra financiële stimulans te geven, maar de voorgestelde middelen zijn niet in verhouding tot de reële bouw- en exploitatiekosten van een professioneel erfgoeddepot. livia: De laatste tijd rijpt wel het besef van het economisch potentieel van erfgoed voor de streekeconomie. Vroeger was erfgoed het laatste waar men aan dacht. De herdenking van is in West-Vlaanderen werkelijk een hype aan het worden (lacht). Gezien hoeveel middelen daar momenteel naartoe gaan, is duidelijk dat ook de beleidsmakers daar warm voor lopen. Erfgoed is niet langer het vijfde wiel aan de wagen. > voor meer infomatie: 18 META