HELDER NUMMER 6 JAARGANG 2 OKTOBER 2007

Transcriptie

1 HELDER NUMMER 6 JAARGANG 2 OKTOBER 2007 NUMMER 6 JAARGANG 2 Duurzaamheid en drinkwater

2 INHOUD 4 Het Kader Gesprek met hydroloog Theo Olsthoorn 6 De Peiling Beleggen in duurzaam heid. Is er sprake van een hype? 8 Ter Plekke Bodem daling in Langerak. De heer Bassa, lokaal bestuurder van de LTO, vertelt. 11 Waterdicht Infographic 12 Interview Dr. ir. B.G. Temmink 15 In Beeld Koude-warmteopslag in de bodem en ons grondwater. 16 Column Maarten Gast Het milieu wordt ons milieu. Colofon Helder is een uitgave van drinkwaterbedrijf Oasen Aan dit nummer werkten mee Jeroen Schmaal (hoofdredacteur), Barbara Brian, Maarten Gast, Rolf Hermsen, Anne Marie Kaandorp, Joline Korthoven, Joost van Luijt, Mark van der Schaaf, Inge Sijpkens, Edo Visser (cover), Jeannette Kaptein (infographic), Yvonne van de Wal, Annette Zeelenberg Eindredactie en vormgeving Total Identity bv, Amsterdam Fotografie Duo, Amsterdam Druk Crezée, Meerkerk REDACTIONEEL H et milieu is hot. Al Gore heeft met de documentaire An incovenient truth het milieu weer hoog op de agenda gekregen. In de film wordt gesteld dat door de opwarming van de aarde Nederland voor de helft onder water zou verdwijnen. Al Gore roept de kijkers op om het globale doemscenario tegen te gaan door politici aan te spreken op ander beleid. De drinkwatersector heeft een reputatie hoog te houden op dit vlak. In de jaren zeventig van de vorige eeuw vroegen we aandacht voor de kwaliteit van de Rijn, die verontreinigd werd door het bestrijdingsmiddel bentazon. En met succes, want lozer BASF besloot daarop de lozingen te stoppen en zijn bedrijfsstructuur ingrijpend aan te pakken. Geohydroloog Theo Olsthoorn vindt dat de lobby voor de rivieren niet moet verslappen, het is tenslotte dé bron van ons drinkwater (zie pagina 4 en 5). De drinkwatersector houdt zich al lange tijd bezig met duurzaamheid. Alhoewel het produceren van drinkwater nauwelijks energie kost, zoals u op pagina 11 kunt lezen, proberen drinkwaterbedrijven door bijvoorbeeld het gebruik van innovatieve pompen energie te besparen. Afvalstoffen die vrijkomen bij de zuivering van drinkwater worden zoveel mogelijk hergebruikt en lokaal worden oplossingen met boeren gezocht voor de bodemdaling als gevolg van de grondwaterwinning (zie pagina 8 en 9). Voor de drinkwatersector speelt echter niet alleen de invloed die zij zelf hebben op hun omgeving, maar ook de invloed van de omgeving op haar primaire proces, het maken van drinkwater. Daarom houdt de drinkwatersector bijvoorbeeld de toename van prioritaire stoffen in het milieu scherp in de gaten. De hoeveelheden door de mens gemaakte stoffen die tot het drinkwater doordringen zijn verwaarloosbaar klein, en dat moet natuurlijk vooral zo blijven. Betrekkelijk nieuw is de strijd die we voeren om de diepe ondergrond te beschermen tegen invloeden van buitenaf. Daarbij komen we op een gebied waarin we milieuvervuiling moeten afzetten tegen milieuwinst. Met Koude Warmte Opslag kun je energie besparen. Alleen is het risico op vervuiling van het door de natuur zo mooi beschermde grondwater dermate groot, dat Koude Warmte Opslag in grondwaterbeschermingsgebieden niet zou mogen plaatsvinden. Op pagina 15 kunt u de laatste ontwikkelingen op dat gebied lezen. Als er een keuze zou bestaan tussen milieu en volksgezondheid, dan kiezen we als drinkwaterbedrijf altijd voor het laatste. Het borgen van de kwaliteit van het drinkwater is immers van levensbelang. De lange termijn speelt hierin een belangrijke rol. Resten van verontreinigingen van het rivierwater, zoals het eerdergenoemde bentazon, zien we nu nog in ons grondwater terug. Oasen investeert daarom veel in nieuwe zuiveringstechnieken en we hameren als drinkwaterbedrijf op het belang van een visie en maatregelen voor de lange termijn. De Kader richtlijn water die in 2000 van kracht is geworden is hiervan een goed voorbeeld. De Europese richtlijn moet ervoor zorgen dat de kwaliteit van het oppervlakte en grondwater in 2015 op orde is. Tegelijkertijd weten we ook dat een termijn van 15 jaar het minimum is. We moeten dus vooruit blijven kijken, ver vooruit. En ons bewust zijn dat ons handelen van vandaag gevolgen heeft voor een toekomst die nu nog ver weg lijkt. Dat is immers de kern van het begrip duurzaamheid. De redactie HELDER 2 3

3 HET KADER Tekst Yvonne van de Wal Als we terugblikken op de zomer van 2007, dan denken we dat we veel water hebben, maar dat is niet zo. Nederland is eigenlijk een land met waterschaarste, alleen hebben we daar geen last van omdat de grote rivieren ons land binnenkomen. Hadden we die rivieren niet, dan hadden we altijd watertekort. Aan het woord is Theo Olsthoorn, hydroloog. Ik denk dat we veel meer aandacht moeten vragen voor de kwaliteit van de Rijn en de Maas. Ruimte voor de rivieren Prof. dr. ir. Theo N. Olsthoorn is professor geohydrologie aan de Technische Universiteit Delft en senior-onderzoeker hydrologie bij Waternet. Als ons klimaat verandert, dan moeten we de landinrichting aanpassen. Hij doet er maar meteen een schepje bovenop. Al Gore heeft gelijk: het klimaat verandert. De extremen over een periode van 30 jaar laten dat zien. Hele droge jaren wisselen hele natte jaren af. De zomer van 2003 was daarvan een voorproefje. Als ons klimaat verandert, dan moeten we de landinrichting aanpassen. De recente overstromingen in Engeland zijn daar een treffend voorbeeld van: aanhoudende regenval in combinatie met een verouderd afvoersysteem hadden tot gevolg dat delen van Engeland onder water stonden. Ruimte voor relativering De bedreigingen komen vanuit het westen, het oosten, van boven en van onder. Het westen brengt het risico van de zee, en de verzilting die de rivieren opkomt. Vanaf het oosten stromen rivieren met grote hoeveelheden water of tekorten ons land binnen met het gevaar van overstromingen. Van boven de stortbuien: in juni 2007 lokaal tot 200 millimeter. Van onder meer kwelwater vanwege de bodemdaling en verzilting door zout water wat naar boven komt. Toch is er ook ruimte voor relativering, want watertekort heeft weinig gevolgen voor het maken van drinkwater omdat we daar feitelijk maar kleine hoeveelheden voor gebruiken. Het heeft echter wel gevolgen voor het milieu: verder reikende zoutwatertongen door het oppompen van grondwater of het toelaten van gebiedsvreemd water zorgen ervoor dat flora en fauna veranderen. Aandacht voor kwaliteit De invloed van klimaatveranderingen op het milieu wordt steeds evidenter. Daarnaast is er steeds meer belangstelling voor zogeheten emerging substances in het water, tot nu toe onbekende stoffen die als nieuwe microverontreinigingen gemeten worden. Een voorbeeld hiervan zijn medicijnresten, afkomstig van met name grootverbruikers als ziekenhuizen. Een klein deel daarvan komt terecht in het oppervlaktewater, een klein beetje in het grondwater en een minimale hoeveelheid in het drinkwater, zo weinig dat het absoluut niet schadelijk is voor de gebruiker ervan. Maar toch: gaan we de veroorzakers aanspreken of juist flink investeren in het achteraf zuiveren voor ons drinkwater? Olsthoorn heeft daar een uitgesproken mening over: Voor mensen in de drinkwatervoorziening is het natuurlijk heel interessant om met high tech-innovaties bezig te zijn. Maar voor de maatschappij als geheel is het veel beter om de vervuilers aan te spreken. Ik denk dat we veel meer aandacht moeten vragen voor de kwaliteit van de Rijn en de Maas. In het verleden hadden we daar een sterke lobby voor; de laatste tijd verslapt die aandacht. Doordat het Rijnwater de afgelopen 30 jaar zoveel schoner is geworden, voldoet het nu aan veel kwaliteitseisen en volstaat beperkte zuivering bij de inlaat van infiltratiewater. Juist ook de oevergrondwaterwinning heeft daar baat bij. Het rivierwater dat door de oevers sijpelt wordt dan op natuurlijke wijze voldoende gezuiverd zonder dat de bodem duurzaam wordt verontreinigd. Dit water levert de grondstof voor de productie van drinkwater. Olsthoorn: Ook al is het rivierwater al drastisch verbeterd, het blijft zaak om aandacht te blijven vragen voor de kwaliteit ervan. Drinkwaterbedrijven moeten op tijd aan de bel te trekken, niet alleen omdat hun grondstof in het geding is, maar ook ten behoeve van het milieu. Rigoreuze oplossingen Olsthoorn is als senior-onderzoeker hydrologie werkzaam bij drinkwaterbedrijf Waternet, dat gebruik maakt van water uit de Amsterdamse Waterleidingduinen om drinkwater van te maken. De tweede bron voor Waternet is kwelwater uit de Bethunepolder bij Loosdrecht. In die zin is de milieuproblematiek waar Oasen mee te maken heeft, anders dan die van Waternet. Verzilting bijvoorbeeld. Bij Waternet speelde dat probleem vijftig jaar geleden. De duinen verziltten toen doordat er teveel grondwater werd opgepompt. Omdat de duinen werden leeggepompt drong het zeewater steeds dieper het land binnen. De oplossing was vrij rigoureus: niet meer het diepe grondwater aanboren, maar gebruik maken van voorgezuiverd rivierwater. Olsthoorn verwacht overigens op de langere termijn dat de Bethunepolder zal gaan verzilten. Het kan nog wel tweehonderd jaar duren voordat het zover is, maar op grote diepte zit zout water, dat op termijn meegevoerd wordt. Daar moeten we onderzoek naar doen. Oasen maakt veel gebruik van oevergrondwater. Met de stijging van de zeespiegel of met minder afvoer van rivierwater in de zomer, reikt de zoutwatertong in de rivieren verder dan in het verleden. Het risico bestaat dan dat op een zeker moment zout water infiltreert met het oevergrondwater. Olsthoorn: In zoverre zit Oasen eigenlijk dichter op het klimaat dan Waternet. Oasen moet daarom eerder en verder vooruitkijken hoe om te gaan met klimaatveranderingen. Drinkwaterbedrijven moeten op tijd aan de bel trekken als hun grondstof in het geding is. HELDER 4 5

4 DE PEILING Tekst Barbara Brian i.s.m. Annette Zeelenberg De hype voorbij Duurzaam beleggen wordt volwassen Duurzaam beleggen is hot. Steeds meer mensen zien geld niet meer als een doel, maar als middel voor maatschappelijke verandering. Is er sprake van een hype? Onzin, vinden Triodos Bank en ASN Bank, die al jaren niet anders doen. Trends maken beleggingen in de drinkwatersector interessant, zegt Robeco. De heren Rüter (Triodos Bank), Goudswaard (ASN Bank) en Wilders (Robeco) over duurzaam beleggen en de aandacht daarbinnen voor drinkwater. Bas Rüter, directeur beleggingsfondsen Triodos Bank Ewoud Goudswaard, Algemeen Directeur van de ASN Bank Ruud Wilders, directielid van de Zwitserse SAM Group van Robeco HELDER 6 7 Triodos Bank werd in 1980 opgericht, ASN Bank in Pioniers op het gebied van duurzaam beleggen, en overtuigd van het belang ervan. De banken plaatsen aandacht voor mens en aarde niet tegenover een goed financieel rendement op de korte termijn, maar geloven dat deze op de lange termijn elkaar juist versterken. Milieudefensie riep Triodos Bank dit jaar uit tot de meest klimaatvriendelijke bank, gevolgd door de ASN Bank. Kost niks, voelt beter De vraag naar duurzaam beleggen stijgt, ook omdat het rendement zich heeft bewezen. Kost niks, voelt beter, is het credo van de belegger volgens Rüter. Hij staat vrij neutraal tegenover de schijnbaar plotselinge belangstelling van de grote banken voor duurzaam beleggen. Klassieke grootbanken handelen natuurlijk vanuit een heel andere intrinsieke motivatie dan Triodos Bank, meent hij. Zij investeren in innovaties en technologieën waarop het verwachte rendement groot is. En ja, innovaties vinden nu vaak duurzaam plaats. Maar duurzaamheid is voor hen een middel om rendement te behalen, geen doel op zich. Goudswaard vult daarop aan: De criteria van ASN Bank gaan een stuk verder dan die van de grote financiële instellingen. Zo investeren zij bijvoorbeeld in het minst vervuilende bedrijf in de olie-industrie terwijl wij überhaupt niet in de olie-industrie investeren. Rendement boven moraal Nu bewezen is dat het rendement van duurzaam beleggen niet lager is dan van gewoon beleggen en de klant er zelf om vraagt, verschijnen er ook andere financiële instellingen op deze markt. Zoals Robeco, dat in 1999 als eerste grote vermogensbeheerder een duurzaam aandelenfonds introduceerde en onlangs het SAM Sustainable Water Fund lanceerde. Wilders erkent dat bij Robeco rendement boven morele verantwoordelijkheid gaat: Bij het Sustainable Water Fund gaat het puur om rendement. We zijn immers een vermogensbeheerder. Maar we zijn er wel van overtuigd dat bedrijven die duurzaam opereren het niet alleen op lange termijn beter kunnen doen, maar ook als bedrijf beter omgaan met bijvoorbeeld het milieu of hun mensen. We hebben met de keuze voor onze themafondsen wel duurzaamheid als absolute focus. Morele verantwoordelijkheid speelt overigens zeker een rol. We leven in een mondiale economie, met problemen van wereldformaat. Het oplossen van die problemen kunnen we niet overlaten aan overheden alleen. We moeten er ook zelf wat aan doen. Morele verantwoordelijkheid speelt zeker een rol. De interesse van bedrijven als Robeco in duurzaam beleggen juicht Goudswaard toe: Het heeft geholpen de markt voor duurzaam beleggen volwassen te maken, uit de niche-sfeer te halen. Daar profiteren wij van. Rüter voegt daaraan toe: En het geeft een bank als Triodos de kans om zich op nieuwe markten te begeven, waarininvesteringen misschien nog wel veel harder nodig zijn. Investeren in drinkwater Het thema drinkwater profiteert ook van de opgekomen interesse in duurzaam beleggen. Rüter vergelijkt het met de markt voor duurzame energie: Twaalf jaar geleden was de markt voor windenergie minder dan 10 miljoen euro en hadden wij een marktaandeel van 100%. Nu is er sprake van een markt van 6 miljard euro voor duurzame energie en biologische landbouw en is ons Groenfonds goed voor 460 miljoen euro. Robeco investeert in binnen- en buitenland in bedrijven uit de waterketen, die worden getoetst op duurzaamheidsaspecten als milieu en de omgang met mensen in het bedrijf. Wilders legt uit waarom beleggen in drinkwater interessant is voor Robeco: We zien een aantal trends die een belegging in de drinkwatersector interessant maken. Zo zijn demografische veranderingen een belangrijke reden om in de watersector te beleggen. Er komen steeds meer mensen en de industrialisering neemt toe. Hierdoor groeit de vraag naar drinkwater, terwijl de hoeveelheid drinkwater beperkt is en ook op de drinkwatervoorziening nog veel verbeterd kan worden. Investeringen in infrastructuur blijven wereldwijd achter. Er zijn zelfs gebieden waar 30 tot 40 procent van het water de eindbestemming niet bereikt door lekkages. Daar is nog wel wat te doen. ASN Bank belegt via het Milieu- en Waterfonds in beursgenoteerde bedrijven; ongeveer de helft daarvan is water gerelateerd. Zij stellen criteria op het gebied van milieu, mens en maatschappij. Tevens financiert de bank uit het spaartegoed duurzame projecten van de waterleidingbedrijven en de waterschappen in Nederland, steunt zij initiatieven in ontwikkelingslanden en biedt zij venture capital. Zo investeert ASN Bank in het Japanse bedrijf Kurita dat technologieën levert om zeewater te zuiveren en ondersteunt de ASN Foundation de drinkwatervoorziening in een Nepalees vluchtelingenkamp. Duurzaamheid stimuleren Ook Triodos Bank investeert in watergerelateerde bedrijven via het beursgenoteerde Groenfonds. Om goed waterbeheer te stimuleren, worden de bedrijven beoordeeld op aspecten als waterwinning en een schoner grondgebruik. In het kader van de groenregeling zijn er specifieke thema s benoemd zoals het realiseren van schonere binnenvaartschepen (door innovaties te realiseren met betrekking tot de vaak nog erg vervuilende motoren), het aanpakken van diffuse bronnen van watervervuiling, het upgraden van de riolering en het stimuleren van integrale gebiedsontwikkeling in het volle Nederland. Daarnaast belegt Triodos Meerwaardefonds in beursgenoteerde bedrijven, ook in watergerelateerde bedrijven, die voorop lopen in duurzaamheid. Tevens selecteert het fonds bedrijven op basis van een duurzaamheidstoets en geeft gevraagd en ongevraagd advies aan de onderzochte bedrijven over de verduurzaming van hun bedrijfsvoering. Voor beursgenoteerde drinkwaterbedrijven telt bijvoorbeeld de mate waarin zij actief bijdragen aan de beschikbaarheid en betaalbaarheid van drinkwater voor iedereen en hoe zij omgaan met milieuaspecten, zoals het vrijkomen van CO2 bij waterzuivering, lekkage, afvalverwerking etcetera. Je ziet dat bedrijven steeds ontvankelijker zijn voor onze adviezen. Zowel Triodos Bank als ASN Bank waren betrokken bij de succesvolle fiscale groenregeling van 1995, die bedoeld is om het beleggen in milieuvriendelijke projecten en natuur aantrekkelijk te maken en zo groene investeringen te bevorderen. De rol van de overheid blijft daarin belangrijk, vindt Goudswaard: Zij zijn met zo n regeling in staat gebleken om een gedragsverandering bij partijen te versnellen. Je ziet dat bedrijven steeds ontvankelijker zijn voor onze adviezen. Rol pensioenfondsen Het tv-programma Zembla zond onlangs een documentaire uit die aan het licht bracht dat pensioenfondsen investeren in niet erg maatschappelijk verantwoord handelende bedrijven. In een vervolg op die documentaire moesten ook Nederlandse grootbanken als ABN Amro, ING, Fortis en de Rabobank het ontgelden. Investeringen in bedrijven die betrokken zijn bij de productie van clusterbommen of landmijnen, of die het niet zo nauw nemen met zaken als het milieu en kinderarbeid, kwamen aan het licht. Goudswaard voorziet voor de pensioenfondsen een grotere rol dan dat zij nu spelen in het veld van duurzaam beleggen: Die uitzending heeft wel wat in beweging gebracht. De pensioenfondsen hebben veel geld in beheer en roepen tot nu toe veel, maar doen weinig. Met name PGGM en ABP worden duidelijk transparanter en dat is weer een stap voorwaarts. Ook zij zullen zich bezig gaan houden met duurzaam beleggen en dat is prima. Dat sluit keurig aan bij ons streven naar duurzaamheid.

5 TeR Plekke Tekst Joline Korthoven Foto Duo HELDER 8 9 De nuchtere aanpak RUBRIEK Tekst Xxx Xxx Foto s Xxx Xxx De diepe waterwinning, waarmee werd gestart in 1992, zou geen bodemdaling veroorzaken, zo was de inschatting van de vergunningverlener vooraf. Dat veranderde in 2001, toen ook werd gestart met de ondiepe waterwinning. Enige bodemdaling zou wel het gevolg kunnen zijn van de beide waterwinningsactiviteiten, was In Langerak wint Oasen drinkwater. Zowel diep, op tachtig meter onder de grond, als ondiep, op 15 tot 40 meter. Als gevolg van de waterwinning zijn de landbouwgronden verzakt. Tevens is er ongelijkheid opgetreden in die verzakking. Hoe kijkt de belangenvereniging van boeren daar tegenaan? Een gesprek met de heer Bassa, lokaal bestuurder van de Land en Tuinbouw Organisatie, die bemiddelde namens de boeren. toen de verwachting. Nu, 15 jaar na de start, blijkt er dus inderdaad sprake van verzakking van landbouwgronden. Bassa: Al vanaf de vergunningverlening zijn we door de provincie betrokken bij deze drinkwaterwinning. Met de gemeenten en natuurorganisaties zaten wij als landbouw in een klankbordgroep. We zien natuurlijk het gemeenschappelijk belang van drinkwaterwinning en staan daar positief tegenover. Er werd over en weer goed geluisterd en zo zijn de voorwaarden vastgelegd. De rol van de provincie in deze is aangeven waar metingen moeten worden verricht, wat dan opgepakt wordt door drinkwaterbedrijven. Zodra die extra bodemdaling vaststellen en de landbouw hiervan schade ondervindt, moet die vergoed worden. Dat gebeurt nu ook. Ongelijkmatige inklinking Bodemdaling was vooraf moeilijk te voorspellen. Door de grote diepte van de winning leek het redelijk veilig. Maar het land zakt toch meer dan de 2 tot 2,5 millimeter die we sinds de ontginning van dit gebied elk jaar inklinken. Dat is verdubbeld, maar de bodem zet bovendien ongelijkmatig en dat is eigenlijk wat nu voor schade zorgt. Lager liggende delen komen onder water te staan en dan gaat het gras kapot. Zakt de polder gelijkmatig, dan kun je het waterpeil aanpassen, maar aan kuilen doe je niks met gemalen. Levend land Het is moeilijk te zeggen waardoor het komt, maar we merken dat de inklinking ook afhangt van de grondsoort. Wij hebben hier veengrond, al of niet met een kleilaag erop. Veengrond is levend land. In de zomer oxideert het door de warmte, planten nemen water op dat verdampt en in de winter zuigt het veen zich als een spons vol water. De kleilaag die op het veen ligt verschilt in dikte. Als er één meter klei ligt heb je minder zetting (red. het samendrukken van de grond) maar wordt die laag dunner dan dertig centimeter, dan kan de grond behoorlijk zakken. Alert Het waterpeil in de polder is van groot belang voor het land. Het slootwater staat gemiddeld zestig centimeter onder de kant. Op dat peil heb je een goed opbrengend vermogen van deze grond en is er ook voldoende wateropvang bij regen. Als de grond inklinkt en je past het peil niet aan, zit je zo op maar twintig, dertig centimeter. Dan neemt de groei van de gewassen af, dus daar zijn we altijd alert op. Dat peil wordt eens in de tien jaar volgens een uitgebreide procedure met >> Waterwinning dient een groot belang, maar als individuele boer mag je er geen schade van ondervinden.

6 metingen door de waterschappen herzien. Maar vanwege de extra daling hier vroegen de boeren eerder om een herpeiling in het waterwingebied. Het waterschap heeft nu de herpeiling voor de hele Alblasserwaard vervroegd, zodat we een goede meting van de hele omgeving krijgen. Nuchtere kijk Tot nog toe verloopt de schadeafwikkeling bij de boeren wel goed. Een onafhankelijk bureau stelt de schade vast en de boeren hebben vervolgens een keuze in de afhandeling. Ze kunnen de schade direct herstellen en dat vergoed krijgen, of voor een aantal jaren een vergoeding vooruit ontvangen voor opbrengstderving. Het herstellen van een groot stuk beschadigd grasland kost al gauw een halfjaar productie; het is technisch lastig. Sommige boeren verwachten daarbij dat het land nog verder zal zakken en zij wachten daarom liever met het tijdsintensieve herstel. Maar de schade is zeker nog te overzien, er is geen reden voor paniek. Standpunt Waterschap Rivierenland De laatste jaren blijkt de maaivelddaling in de omgeving van de grondwateronttrekking te Langerak (De Steeg) in de Alblasserwaard aanzienlijk groter dan de gemiddelde 2 à 3 mm per jaar. Onderzoek van Waterschap Rivierenland en Oasen liet een daling zien van circa 14 mm per jaar. Daarom sluit het Waterschap met Oasen dit jaar nog een overeenkomst om specifiek voor bemalingsgebied Middelbroek, Ameide en Tienhoven waterhuishoudkundige maatregelen te treffen die het agrarische gebied van het bebouwde gebied scheiden. Oasen als belangrijke veroorzaker van de maaivelddaling zal dit grotendeels financieren. Verdere maaiveldanalyses moeten tonen of voor andere bemalingsgebieden maatregelen nodig zijn. WATERDICHT Tekst Inge Sijpkens Illustratie Jeannette Kaptein uitstoot van CO 2 KG per gezin per JAAr We kunnen veel met techniek, maar voor landbouw blijf je afhankelijk van de natuur, van het weer. Voor je gras kunt kuilen (red. ingedroogd gras conserveren als wintervoer) heb je bijvoorbeeld drie dagen mooi weer nodig. Is het te nat, dan moeten de koeien ook s zomers op stal, anders trappen ze het gras kapot. Zorgt de drinkwaterwinning voor problemen op je land, dan ga je met de verantwoordelijken praten en pas je er een mouw aan. Waterwinning dient weliswaar een groot maatschappelijk belang, als individuele boer mag je daar geen schade van ondervinden. Zo simpel is het. Standpunt Oasen Dat waterwinning enige schade veroorzaakt is geen reden om de drinkwatervoorziening stop te zetten. Een samenleving heeft nu eenmaal drinkwater nodig. Oasen vindt dat alle schade die door de waterwinning optreedt, moet worden vergoed. Die vergoeding wordt betaald uit de opbrengsten voor het drinkwater. In het geval van de ongelijke bodemdaling bij de waterwinning De Steeg te Langerak bestaan er twijfels of de schade geheel veroorzaakt wordt door de winning. Wij willen echter niet in een situatie van langdurig onderzoek en discussie verzeild raken. Een deel van de daling zal zeker aan de winning zijn toe te schrijven. Die winningsschade vergoedt Oasen volledig. HELDER 10 11

7 INTERVIEW Tekst Rolf Hermsen Foto Duo Dr. ir. B.G. (Hardy) Temmink is onderzoeker bij de Sectie Milieutechnologie van de Wageningen Universiteit en bij Wetsus, centre for sustainable water technology, in Leeuwarden. Als expert in aërobe waterzuivering, xenobiotica en nutriëntenverwijdering richt hij zijn onderzoek vooral op de behandeling van afvalwater. Daarbij gaat het om de biologische, chemische en fysische processen die nodig zijn om duurzame oplossingen te ontwikkelen voor zuivering en hergebruik. HELDER De formule 1-functie Als je tegenwoordig milieu zegt, zeg je al snel klimaat. Maar de gevolgen van de klimaatverandering voor de Nederlandse drinkwatervoorziening lijken beperkt te blijven en technisch goed hanteerbaar. Misschien wordt microverontreiniging een lastiger kwestie of is dat een luxeprobleem? Dr. ir. Hardy Temmink vraagt zich hardop af of we niet bezorgder moeten zijn over het basale tekort aan drinkwater in Afrika en Azië. T emmink is werkzaam als onderzoeker aan de Wageningse Universiteit en bij Wetsus. Hij houdt zich voornamelijk bezig met afvalwater en benadrukt dat hij geen drinkwaterexpert is. Aan de andere kant: of het nou drink-, afval-, regen- of ander water is, het vormt toch één verbonden waterketen waarvan de schakels elkaar vergaand beïnvloeden. Zout en zoet Door de klimaatverandering stijgt de zeespiegel. Dat betekent dat er bij de kust wat meer zout uit het water moet worden gezuiverd, maar daarvoor zijn technieken voorhanden die al worden gebruikt. Droge zomers kunnen problemen opleveren. In Zuid-Engeland is een paar jaar geleden, tijdens een extreem droge voorzomer, zelfs serieus overwogen ijsbergen de Thames op te slepen om de drinkwatervoorziening te garanderen. Drinkwater is dus niet enkel een probleem van ontwikkelingslanden, constateert Temmink, al wil hij niet de indruk wekken dat droge zomers voor Nederland problemen gaan opleveren. Er zijn landen waar nu geen drinkwatertekort is, die daar in de toekomst wel mee te maken krijgen. Bijvoorbeeld omdat het in de zomer droger wordt, terwijl door het toerisme de behoefte aan water dan het grootst is. Bij een veranderend klimaat wordt het terugdringen van het waterverbruik voor deze landen belangrijk en daar ligt een link met afvalwater. In Nederland bestaan misschien niet direct tekorten aan drinkwater, toch zegt Temmink: We verspillen te veel. Ons gezamenlijk sanitair verbruikt nu het meeste huishoudelijke drinkwater. Dat afvalwater is wel te recyclen, maar dan moet het geconcentreerder. Dus niet negen liter water per toiletgang, maar één of twee. Absurd hoeveel water verspild wordt! En dan wordt er ook nog regenwater gebruikt om het riool door te spoelen. Grijs en zwart Volgens Temmink moeten we naar decentrale zuivering van afvalwater. Dan kun je grijze en zwarte waterstromen gescheiden houden. Grijs water (denk aan douchewater) is een verdunde stroom die na een lichte behandeling opnieuw bruikbaar is. Zwart water (toilet) is sterk verontreinigd. Als dat met behulp van vacuümtoiletten sterk concentreert, zijn er energie en meststoffen zoals fosfaat uit te winnen. Fosfaaterts is over een jaar of vijftig misschien wel op, dus winning kan nog zeer belangrijk worden. Temmink: Decentrale zuivering kost meer, aan onderhoud bijvoorbeeld. Maar als je energie kunt terugwinnen, water hergebruiken en meststoffen kunt produceren, dan heb je netto toch een voordeel. En er blijft meer drinkwater over om daadwerkelijk te drinken. Wat dat betreft is terugdringing van het zogeheten virtuele watergebruik ook belangrijk. Virtueel water is de hoeveelheid water die nodig is voor de totstandkoming en het transport van een product. De fabricage van één auto, bijvoorbeeld, kost vijftig keer zijn gewicht aan water. Het is verbazingwekkend, maar virtueel gesproken is Nederland netto een importeur van water. Anders gezegd: de hoeveelheid water die gebruikt wordt voor wat wij importeren, opgeteld bij ons eigen waterverbruik, overstijgt de Nederlandse watercapaciteit. Van een dreiging voor het drinkwater is geen sprake. Er verschijnen regelmatig berichten over de mogelijke schadelijke gevolgen van restanten van medicijnen en dergelijke in het oppervlaktewater, aldus Temmink. Die stoffen zijn ontworpen om goed oplosbaar en slecht afbreekbaar te zijn. Stoffen die voor microverontreiniging zorgen, zijn moeilijk te analyseren. De techniek om zulke stoffen te vinden wordt steeds verfijnder. Dus we vinden ook steeds meer stoffen, tot in duizendste of zelfs miljoenste milligrammen. Maar dat wil nog niet zeggen dat die stoffen dan ook verwijderd moeten worden. Misschien moeten we dat ook niet willen. Het kost enorm veel geld om die stoffen op te sporen en te verwijderen. En of ze ook daadwerkelijk schadelijk zijn voor de gezondheid is onwaarschijnlijk. De drinkwatersector houdt een oogje in het zeil als het om microverontreiniging gaat. Van een dreiging voor het drinkwater is dan ook geen sprake. Er komen nog maar minieme hoeveelheden in het grondwater en onze geavanceerde zuiveringssystemen sluiten risico s uit. Kunnen wij ons dan niet beter richten op échte problemen? We doen hier ons best om één milligrammetje stikstof uit het water te verwijderen, terwijl ze in Afrika en Azië

8 schreeuwen om drinkwater. Je zou kunnen zeggen dat wij een soort formule 1-functie hebben wat betreft het testen van verfijnde en dure technieken. Het lijkt me echter een uitdaging om te proberen onze standaardtechnologie op een goedkope manier elders te krijgen. Dat is onderzoekswaardig, denk ik. Professor Jules van Lier, collega van Temmink bij de sectie Milieutechnologie van WUR, gaf eind vorig jaar bij zijn inaugurele rede een aardig voorbeeld van de scheefgroei van kosten en baten: In de Verenigde Staten lopen de kosten van het tegengaan van het risico dat één inwoner hepatitis A oploopt op tot jaarlijks drie tot dertig miljoen dollar IN BEELD Tekst Joost van Luijt Illustratie Rob Fabriek Ondergronds erfgoed HELDER We moeten de waterketen meer als één geheel bekijken. aan zuiveringslasten. Dat bedrag staat in geen verhouding tot de kosten om een patiënt met deze ziekte te behandelen. Twee werelden Drinkwater en afvalwater zijn twee gescheiden werelden. Toch raken die twee elkaar steeds meer. Daarom pleit Temmink ervoor de waterketen meer als één geheel te bekijken. Die twee werelden praten nog veel te weinig met elkaar. Bij Wetsus gaan we wel meer op drinkwatergebied doen. Wetsus wordt het topinstituut voor watertechnologie, met KIWA en IHE erbij. En je moet wel samenwerken, want technieken uit de drinkwaterzuivering zijn nodig om het laatste beetje vuil uit het afvalwater te halen. Toch spelen vooral andere vragen: hoe zit het met het watergebruik ten opzichte van de productie van afvalwater? Zijn er niet meer hergebruikmogelijkheden? Hoe zit het met die microverontreinigingen? En moet je wel alles eruit willen halen? Er zijn sterke staaltjes van hoe er niet wordt samengewerkt door tegenstrijdige belangen, zo ervoer Temmink zelf toen hij eens voor een project bij een papierfabriek werd gevraagd. In de papierfabricage werken ze met zeer warm water. Om het afvalwater goed te kunnen zuiveren, moet die temperatuur weer omlaag, van 60 naar 30 graden. Dan wordt het water gezuiverd en vervolgens weer opgewarmd voor de fabricage. Het energieverbruik daarvan is gigantisch! Dus moet je een zuiveringstechniek ontwikkelen die ook bij hogere temperaturen werkt. Die fabriek voelde daar wel voor. Maar het Waterschap zei: als je gewoon blijft lozen, dan hoef je voortaan iets minder te betalen. En dus ging het hele project niet door. Want het is de core business van het Waterschap om water te zuiveren! Jorritsma pompt illegaal grondwater op kopten de kranten eind vorig jaar. Voor veel drinkwaterbedrijven is de toename van systemen die grondwater gebruiken voor koude-warmteopslag al jarenlang een bron van zorg. Ze vrezen dat deze systemen de kwaliteit van hun gekoesterde grondwater aantasten. WARMTE VRAAG AFSLUITENDE GRONDLAAG WATERVOEREND PAKKET Werking van een KWO in de winter: relatief warm grondwater wordt uit een diepe laag opgepompt, geeft zijn warmte af aan het gebouw en wordt als koud water weer terug naar de diepe laag gepompt. In de zomer wordt dit proces herhaald: het koude grondwater geeft koeling aan het gebouw. Grondwater zit geïsoleerd van de bovengrond in watervoerende lagen onder dikke kleilagen. Die beschermende kleilagen worden bij KWO doorboord. Een grondboring gaat tot wel honderd meter diep. Daardoor wordt de natuurlijke bescherming weggenomen en kan het grondwater zelfs verontreinigd raken. K oude-warmteopslag (KWO) haalt de beschikbare winterkoude en zomerwarmte uit de omgevingslucht in een gebouw en slaat dit op in de watervoerende lagen (grondwater). Het werkt als een systeem dat grondwater gebruikt, maar niet verbruikt. De opgeslagen energie wordt gebruikt voor koeling tijdens de zomer en voorverwarming van ventilatielucht tijdens de winter. Hierdoor wordt bespaard op stroom- en stookkosten. Drinkwaterbedrijven vrezen voor de kwaliteit van het grondwater en zien het liefst alle systemen verdwijnen uit de grondwaterbeschermingsgebieden in hun voorzieningsgebied. Voorlopig ontbreken echter in de meeste provincies duidelijke richtlijnen voor de toepassing van koude-warmteopslag. Jorritsma Zowel bedrijven als particulieren gebruiken de ondergrond in Nederland in toenemende mate voor het winnen en opslaan van thermische energie. Eind 2006 raakte Annemarie Jorritsma, burgemeester van Almere, in opspraak omdat zij zonder vergunning grondwater oppompte voor het koude-warmteopslagsysteem onder haar nieuwe woning. De provincie Flevoland verleende haar die vergunning niet, omdat Jorritsma in een grondwaterbeschermingsgebied woont en er in Flevoland niet mag worden geboord in zo n gebied. Een bezwaarschrift van de burgemeester werd door het provinciebestuur afgewezen. Drinkwaterbedrijven voorzichtig Provincies hebben in hun grondwaterbeleid vastgelegd of en onder welke voorwaarden een KWOsysteem mag worden geplaatst. Niet alleen de bodemstructuur is hierbij bepalend, ook het zogeheten thermisch evenwicht: er mag niet meer koude of warmte de grond in dan eruit gaat. In de Grondwaterwet is precies bepaald wat er wel en niet mag, maar het beleid per provincie verschilt nogal. En daarom bekijken vrijwel alle drinkwaterbedrijven de toename van KWO-systemen met argusogen. Hun grootste angst zijn afgedankte KWO-systemen in grondwaterbeschermingsgebieden. Als die niet goed worden afgesloten en daardoor een open verbinding met het grondwater houden, kunnen schadelijke stoffen van boven de grond in het van nature zo goed beschermde grondwater terecht komen. Zou Jorritsma haar KWO-systeem in een grondwaterbeschermingsgebied van een andere provincie hebben gebouwd, dan had ze de benodigde vergunning wellicht makkelijker verkregen. Voorlopig kunnen provincies nog hun eigen beleid formuleren, waarbij de meeste provincies, waaronder Zuid- Holland, in elk geval de grondwaterbeschermingsgebieden behoeden voor koude-warmteopslag. De provincies Noord-Holland, Gelderland, Utrecht en Limburg daarentegen staan de aanleg van KWOsystemen in grondwaterbeschermingsgebieden wel toe. De verwachting is dat er over een paar jaar een landelijke regeling komt die KWO in grondwater beschermingsgebieden verbiedt. KWO-systemen die al in gebruik zijn in grondwaterbeschermingsgebieden zullen tot opluchting van veel drinkwaterbedrijven op den duur worden verwijderd. De voorwaarde is dan wel dat dit professioneel gebeurt. Een grondwaterbeschermingsgebied is een zone rondom het waterwingebied die als buffer dient voor de bescherming van het grondwater in het waterwingebied. Dit gebied kan gewoon worden gebruikt voor wonen, werken en verkeer, alleen gelden er wel beperkingen voor onder andere mestgebruik, de inzet van bestrijdingsmiddelen en grondboringen.

9 column Tekst Maarten Gast Foto DUO Ons milieu Maarten Gast (1948) is oud-directeur van waterleidingbedrijf Amsterdam en voormalig president-directeur van Watertransportmaatschappij Rijn- Kennemerland. HELDER 16 et milieu, een begrip om even bij stil te staan... In de landen om ons heen gebruikt men dit woord namelijk niet zo. Daar spreekt men van de omgeving: the environment, l environnement, die Umwelt. Margreet de Boer, ooit minister van VROM, stelde zich in Frankrijk voor als ministre du milieu. Dat bleek het criminele circuit te zijn. Toen ik in 1960 aan de Landbouwhogeschool in Wageningen ging studeren, bestond het woord nog niet in deze betekenis. Een studie in de Milieukunde was er nog niet. Afvalwaterzuivering, de studierichting die ik koos, was een nieuwe specialisatiemogelijkheid binnen de studierichting Cultuurtechniek. Dat is nu weer een woord dat niet meer bestaat. Jo Cals was in die tijd minister van Onderwijs en Wetenschappen. In 1963 of 1964 was hij uitgenodigd een toespraak te houden op de Dies Natalis, in goed Nederlands de verjaardag van de Landbouwhogeschool. Dat instituut viel niet onder hem, maar onder zijn collega voor Landbouw en Visserij, een situatie die hem een doorn in het oog was. Onderwijs dat niet onder zijn ministerie ressorteerde dat kon niet veel zijn. Cultuurtechniek, brieste hij zijn gehoor toe, van zo n woord begrijp ik helemaal niets. Techniek studeer je in Delft, voor cultuur ga je naar Amsterdam, Den Haag of Arnhem. Arnhem is voor jullie Wageningers niet zo ver. De dames en heren hoogleraren lachten als de spreekwoordelijke boeren. Ik denk niet dat Jo Cals nog heeft mogen meemaken dat in een volgende periode deze studie werd omgedoopt in Landinrichting, dat rechte waterlopen weer mochten gaan meanderen en dat het woord cultuurtechniek werd geschrapt, althans voor de westerse gebieden. Ondertussen was gebleken dat naast waterverontreiniging ook de vervuiling van de bodem en de lucht aandacht behoefden. En begin jaren zeventig was daar ineens het woord milieu. De studierichting ging toen Milieukunde heten. Het milieu werd een gebied van steeds meer meten en steeds meer waarnemen. Zowel in de diepte als in de breedte. Wat dat laatste betreft, werd de hinder van geluid gehoord, bleken windmolens ook de horizon te vervuilen en zal veel licht uitmoeten als we in ons land weer sterrenhemels willen zien. In de diepte manifesteerden wij ons als drinkwaterbedrijven. Onze laboratoria vonden in de Lek en in ons drinkwater bentazon toen er een nieuwe analysemethodiek ontwikkeld was, waar BASF niet op gerekend had. Voor dit chemieconcern was dit de aanleiding tot een grote interne sanering, en voor bedrijven als Oasen, Waternet of PWN de reden om actieve kool-, dan wel hyperfiltratie in te bouwen in het systeem van bereiding van betrouwbaar drinkwater. Dat bleek uiteindelijk pas een begin. Een ander denken kwam op gang. Voorkomen werd belangrijk, preventie van ongelukken, analyse van risico s. U herkent het ongetwijfeld. Ik mag het woord milieu wel. Meer dan het woord omgeving geeft het mij het gevoel ergens middenin te staan, ergens deel van uit te maken en dus medeverantwoordelijk te zijn. Het milieu wordt dan ons milieu.