Je moet een gevoel krijgen van de kunst

Transcriptie

1 Je moet een gevoel krijgen van de kunst 1 Toinette Loeffen en Jean Pierre Wilken

2 2 Alfons heeft een verstandelijke beperking. Hij werkt twee dagen in een atelier dat gerund wordt door de instelling waar hij ook woont. In het atelier maakt hij toegepaste kunst. Zijn favoriete techniek is gouache op papier. Zijn werk getuigt van een bijzonder artistiek talent en wordt dan ook regelmatig verkocht in de galerie van de instelling in de stad. De opbrengst gaat naar de instelling, die er extra activiteiten voor cliënten van financiert. De sfeer in het atelier is ontspannen, maar omdat de activiteitenbegeleidster haar handen vol heeft aan de groep van 15 cliënten is er weinig tijd voor persoonlijke aandacht. Alfons is een van de kunstenaars wier werken zijn opgenomen in de kunstuitleen van Special Arts, een landelijke stichting die tot doel heeft de kunstparticipatie van mensen met een handicap te bevorderen. Voor mensen met een beperking geldt, net als voor ieder mens, dat kunstbeoefening leidt tot zingeving en zelfontplooiing, bij sommigen zelfs tot kunstenaarschap. Helaas zijn er voor hen beperkte mogelijkheden om volwaardig deel te nemen aan kunst. Dit komt enerzijds omdat de reguliere kunstinstellingen niet zijn toegerust om hen te ontvangen, anderzijds omdat zorgateliers niet altijd professionele kunstbegeleiding kunnen bieden. Op een landelijke studiedag van Special Arts eind 2007 hebben professionals en kunstenaars met een beperking aangegeven dat zij behoefte hebben aan een betere toegang tot vormen van reguliere kunstbeoefening, en dat professionals beter toegerust moeten worden hen te ondersteunen. Dit leidde tot het project Kunst Inclusief, een tweejarig landelijk samenwerkingsverband van de Hogeschool Utrecht, Hogeschool Arnhem en Nijmegen, Special Arts, Kunstconnectie, Kunstfactor, Cultuurnetwerk, Vereniging Gehandicaptenzorg Nederland en een zevental Centra voor de Kunsten en Zorgateliers. In het project hebben we ons gericht op mensen met verstandelijke en psychiatrische beperkingen. Het onderzoek is mede mogelijk gemaakt door een RAAK-subsidie. Onderzoeksopzet Doel van Kunst Inclusief was om meer mogelijkheden te creëren voor mensen met een beperking om hun kunstzinnige talenten te ontwikkelen en met deze talenten te participeren in de samenleving. We hebben ons in het bijzonder gericht op kennisen competentieontwikkeling bij de deelnemers en de mensen die hen ondersteunen bij de kunstbeoefening. Kunst Inclusief is een intensief avontuur geweest, waarbij diverse vormen van onderzoek zijn gecombineerd. Het project was opgebouwd uit twee delen. In het eerste deel ( ) is een landelijk, inventariserend onderzoek uitgevoerd onder 154 ateliers en 183 Centra voor de Kunsten (CvK). Het doel van dit onderzoek was om meer zicht te krijgen op de participatie van mensen met een beperking in de kunsteducatie en kunstbeoefening. Hierbij werd ook nagegaan hoe het gesteld is met de wijze waarop zij benaderd en begeleid worden bij kunstzinnige ontwikkeling. Op grond van dit gedeelte van het onderzoek is inzicht verkregen in de stand van zaken, inclusief in de gehanteerde benaderingswijzen. Ook is een overzicht ontstaan van de vragen die leven bij professionals. De opbrengsten stelden ons in

3 PLEK BINNEN ONDERZOEKSTRADITIE Het lectoraat Participatie, Zorg en Ondersteuning aan de faculteit Maatschappij en Recht van de Hogeschool Utrecht richt zich op het verzamelen, verrijken en verspreiden van kennis om mensen die om wat voor reden dan ook minder kansen hebben, te ondersteunen bij meedoen en meetellen in de samenleving. Het constructivistisch perspectief de werkelijkheid zoals die zich voordoet nemen wij als een van de uitgangspunten voor ons onderzoek. Hierbij sluiten we aan bij de opvatting van Smaling (2010) dat het vergaren van wetenschappelijke kennis mensenwerk is. De uitkomsten worden voor een deel bepaald door degene die het onderzoek uitvoert. Een uitvloeisel van het constructivistische denken is dat we graag gebruikmaken van participatieve en narratieve vormen van onderzoek doen. We zoeken samen met de mensen die centraal staan in de betreffende praktijk naar verbeteringen (McLaughlin, 2009). De ervaringen van de mensen op wie de praktijk gericht is, zijn daarbij onmisbaar. Het lectoraat gebruikt het model van de Best Practice Unit (Wilken e.a., 2013), omdat dit alle beschreven elementen in zich verenigt. In het Nederlands spreken we van ontwikkelwerkplaats. Bij Kunst Inclusief hebben deelnemers op verschillende manieren een actieve bijdrage geleverd aan het opzetten en vormgeven van het onderzoek, in de rol van ervaringsdeskundige, medeontwikkelaar en medeonderzoeker. staat om in het tweede deel van het project ( ) in drie regionale ontwikkelwerkplaatsen te experimenteren met nieuwe methoden en werkwijzen gericht op het ontdekken en stimuleren van kunstzinnig talent, en het creëren van goede voorwaarden voor participatie in kunsteducatiecentra en galeries. In de tweede fase van het project hebben we gewerkt volgens de methode van participerend handelingsonderzoek en gebruikten we de narratieve methode om ervaringen van deelnemers te verzamelen en te analyseren. Plek binnen onderwijs Bij het project waren zowel docenten als studenten betrokken, zowel in de rol van onderzoeker als ontwikkelaar. Het betrof voornamelijk studenten van de opleidingen SPH, CMV en CT. Een aantal docenten van HU en HAN is specialist op het gebied van mensen met beperkingen en kunstbeoefening. Hun kennis is gebruikt in de ontwikkelwerkplaatsen. Enkelen fungeerden als facilitator bij de ontwikkelwerkplaatsen. Studenten en docentonderzoekers zijn getraind in hoe ze vanuit het concept wederkerig leren (Van Biene, 2002) ervaringen en expertise in de vorm van verhalen van mensen met een psychiatrische en verstandelijke beperking konden verzamelen. In de training en tijdens bijeenkomsten gedurende het onderzoek is gekeken hoe onderzoekers met emotionele aandachtigheid, non-verbale sensibiliteit, betrokkenheid, wederkerigheid en creativiteit ruimte konden maken voor de verhalen van deelnemers. Onderzoekers hebben vragen gesteld, geobserveerd en verhalen, geschilderde werkstukken, collages, fotomateriaal, muziek, poëzie, dans en theater bekeken en erover gesproken met de deelnemers. De gesprekken zijn opgenomen en letterlijk uitgewerkt. Dit materiaal is samen 3

4 met beeldverhalen in de vorm van schilderijen, foto s, etc. geanalyseerd en geordend in betekenisvolle thema s. Resultaten: Landelijk beeld Er zijn in Nederland ongeveer 230 Centra voor de Kunsten. Jaarlijks nemen daar zo n 425 duizend Nederlanders deel aan cursussen en andere activiteiten. Of iemand een functiebeperking heeft, wordt niet geregistreerd maar uit ons onderzoek blijkt dat ongeveer 1% (circa personen) van de deelnemers een functiebeperking heeft die van invloed is op de kunstbeoefening. Aangezien minimaal 5% van de Nederlandse bevolking een functiebeperking heeft die mede van invloed is op kunstbeoefening, zijn deze deelnemers bij de Centra voor de Kunsten (CvK) sterk ondervertegenwoordigd. Door zorginstellingen zijn ruim 150 ateliers opgezet voor mensen met een beperking. Deze bieden verschillende vormen van kunstbeoefening aan, waaraan ongeveer mensen deelnemen. Onderstaande tabel toont de aard van de beperkingen van de deelnemers, ingedeeld per type instelling. 10% van de instellingen geeft aan dat er onderling contact is. Verbetering van deze samenwerking kan leiden tot uitwisseling van expertise en tot verbetering van de mogelijkheden voor deskundige begeleiding en doorstroming. Er blijkt een grote behoefte aan expertisevergroting te zijn. Docenten bij de kunsteducatiecentra zouden meer kennis willen hebben om mensen met een beperking beter te kunnen begeleiden (26%). Begeleiders bij de ateliers hebben behoefte aan meer kunsttechnische vaardigheden (37%) en methodieken om mensen te begeleiden richting kunstenaarschap (42%). percentage van het totaal aantal deelnemers met een beperking type beperking cvk ateliers licht verstandelijke beperking 16% 19% matig verstandelijke beperking 35% 39% ernstig verstandelijke beperking 13% 3% meervoudige beperkingen 11% 7% fysieke beperking 7% 6% visuele / auditieve beperking 4% 4% psychische beperking 14% 16% psychische beperking 0% 6% anderszins 1 0% 6% Tabel 1. Aard beperkingen deelnemers CvK en ateliers. 4 De meeste deelnemers bij de Centra voor de Kunsten nemen deel aan muziekactiviteiten (52%) gevolgd door beeldende activiteiten (29%). Bij de ateliers houdt het merendeel zich bezig met beeldende activiteiten (84%). Alle instellingen kennen vormen van samenwerking, bijvoorbeeld tussen Centra voor de Kunsten en het onderwijs. Tussen Centra voor de Kunsten en zorgateliers wordt echter nog nauwelijks samengewerkt; slechts 1. Onder de categorie anderszins vallen onder meer Niet Aangeboren Hersenletsel, autisme en verslavingsproblematiek. Resultaten: Goede voorbeelden Bij een aantal Centra voor de Kunsten en zorgateliers, die we als koplopers beschouwen op het gebied van participatie en kunstzinnige ontwikkeling, is nader onderzoek gedaan om te leren van goede voorbeelden. Zij zijn geselecteerd op basis van de volgende criteria: De begeleiding is gericht op kunstontwikkeling.

5 In de Centra voor de Kunsten nemen mensen met een beperking deel. Er is een visie op kunstontwikkeling en participatie voor mensen met een beperking en deze visie is terug te vinden in de dagelijkse praktijk. Er is een vorm van samenwerking tussen het reguliere en het speciale aanbod. Er zijn methoden of werkwijzen ontwikkeld die bijdragen aan de doelstelling. Bij de geselecteerde instellingen zijn 27 deelnemers geïnterviewd. Hun verhaal is via narratieve analyse in kaart gebracht. Er is gekeken hoe uitspraken geclusterd kunnen worden onder noemers/thema s die in meerdere verhalen terugkomen. Uit een clustering op hoofdcategorieën zijn onder andere de noemers creativiteit, keuzevrijheid en participatie naar voren gekomen. Het blijkt dat deelnemers de meeste waarde hechten aan creativiteit (42% van de uitspraken had hierop betrekking), gevolgd door keuzevrijheid (38%) en participatie (20%). Bij keuzevrijheid gaat het om het zelf keuzes kunnen maken en beslissingen kunnen nemen ten aanzien van het (kunst-) werk, al dan niet met ondersteuning van professionals. Bij creativiteit gaat het om de ervaring van met kunst bezig zijn, in relatie tot emotioneel welbevinden en persoonlijke ontwikkeling. Participatie heeft vooral betrekking op samenwerking (sociale inbedding) en verdiensten (materieel welbevinden en rechten). CITATEN VAN DEELNEMERS Het werk hier is mooi. Hierdoor heb ik een balans gevonden in mijn leven. Balans in mijn gevoel. Want zonder gevoel werkt het niet, dan leeft het kunstwerk niet. Je moet een gevoel krijgen van de kunst. Als ik mensen uitleg wat het is, dan zeg ik nooit dat het gaat om mensen met een psychische handicap. Dat zeggen ze op onze website, maar dat willen we eraf hebben. Ik voel me niet psychisch gehandicapt. Ik voel me gewoon mens. Ik zeg: ik doe mee aan een kunstproject, speciaal voor mensen die veel hebben meegemaakt in hun leven. Dan is iedereen open en iedereen is positief. bezig zijn met kunst op zich. Daarnaast biedt kunst de deelnemer de gelegenheid om nieuwe ervaringen op te doen, te leren en zich te ontwikkelen. Het gaat dan vooral om kunstzinnige ontwikkeling en minder om de ontwikkeling tot zelfstandigheid. Kunst als vehikel voor participatie is minder aan de orde. De sociale inbedding beperkt zich vooral tot het atelier of groep in het centrum zelf en betreft nauwelijks de wereld buiten de eigen instelling. Eén conclusie is dat er veel aandacht is voor de persoonlijke en artistieke ontwikkeling van de kunstenaar, maar in mindere mate voor diens maatschappelijke ontwikkeling. Als we vragen wat deelnemers belangrijk vinden naast wat zij ervaren in de ateliers en Centra voor de Kunsten, dan vinden ze dat er sprake is van ondersteuning en keuzevrijheid bij de totstandkoming van het product. Het accent ligt vooral op het bezig zijn met kunst, hetzij om mooie producten te maken, hetzij voor de ervaring van het Groeiperspectief Deelnemers ervaren over het algemeen voldoende keuzevrijheid met betrekking tot het creëren van kunst. Des te meer ze zelf onderwerp, materiaal en kleurgebruik kiezen, des te vaker komen ze tot eigen producties. Naarmate ze meer zelf hun onderwerpen kiezen, werken ze 5

6 6 vaker met collega-kunstenaars samen, verdienen ze vaker geld en worden producties meer uitgeleend of verkocht. Naarmate ze meer ondersteuning van kunstprofessionals krijgen, doen ze nieuwe ervaringen op en werken ze gericht aan persoonlijke ontwikkeling. Wanneer ze zelf materiaal en technieken kiezen, doen ze nieuwe ervaringen op en verkrijgen meer kennis van technieken, materialen en composities. Met kunst bezig zijn is voor de deelnemers een belangrijke factor in hun tevredenheid over hun emotioneel welbevinden en persoonlijke groei. Dit hangt met elkaar samen. Bij deelnemers die bewust bezig zijn met kunstzinnige ontwikkeling past dit in een groeiperspectief waarin ook andere bezigheden een rol spelen. Daarnaast hangt het mee- of samenwerken aan activiteiten van de instelling samen met zelf geld verdienen met kunst en de verkoop of uitleen van kunst. Indien we de ervaringen van de deelnemers bij de zorgateliers vergelijken met die bij de Centra voor de Kunsten, zijn er verschillen te constateren. In de categorie keuzevrijheid blijkt dat de deelnemers van de ateliers kleurgebruik, technieken en materialen vaker zelf kunnen bepalen. De deelnemers van de Centra voor de Kunsten zeggen vaker ondersteund te worden door professionals. In de categorie creativiteit gaan de uitspraken van de deelnemers van de ateliers vaker over het kennis hebben van bijvoorbeeld technieken, materialen en composities, terwijl die van de Centra voor de Kunsten vaker betrekking hebben op het opdoen van nieuwe ervaringen. In de categorie participatie zit er een opvallend verschil in de uitspraken over verkoop of uitleen van kunst. De respondenten van de ateliers hebben het hier het vaakst over. Verbetergebieden Naast de deelnemers zijn ook acht managers en vijftien kunstbegeleiders aan de hand van een semigestructureerde vragenlijst geïnterviewd. Hieruit kwamen verbetergebieden naar voren die van belang zijn bij het bevorderen van inclusieve kunstzinnige ontwikkel- en participatiemogelijkheden voor mensen met beperkingen, zoals: 1. Een duidelijke visie op het gebied van inclusie, participatie en ontplooiing van kunstzinnige talenten. 2. Goede toegankelijkheid voor deelnemers met een beperking. 3. Samenwerking in regionale netwerken waar particuliere initiatieven bij aansluiten. 4. Professionalisering van medewerkers, zowel waar het gaat om het ontdekken van talenten als het herkennen van begeleidingsbehoeftes. Daarnaast werd vastgesteld dat de centra zo ingericht moeten worden dat alle deelnemers, ongeacht de beperking, activiteiten vinden waarin ze kunnen groeien. Kunst en cultuur zijn niet alleen geschikt als vrijetijdsbesteding en het ontwikkelen van talent, maar bieden ook mogelijkheden voor ontmoeting. De centra moeten dus in alle opzichten toegankelijk zijn. Vervolgonderzoek De resultaten van de landelijke enquête en het onderzoek bij de goede voorbeelden vormden de input voor het vervolgonderzoek. Hierbij werden op drie plaatsen, in Amersfoort, Den Haag en Nijmegen, ontwikkelwerkplaatsen ingericht, waarin deelnemers en

7 professionals van kunsteducatiecentra en zorgateliers samen met onderzoekers, studenten en docenten werkten om bovenstaande inzichten in praktijk te brengen. Doelstellingen waren: 1. Ontdekken en stimuleren van kunstzinnig talent. 2. Creëren van goede voorwaarden, zodat ontwikkeling en beperking samen kunnen gaan. 3. Samenwerking tussen en expertise-uitwisseling van zorg- en kunstprofessionals. 4. Begeleidingsmethoden, rekening houdende met de aard van de problematiek. 5. Optimaliseren van de in-, door- en uitstroommogelijkheden. Ervaringen en resultaten van alle werkplaatsen zijn te lezen in het boek Kansen in de Kunst (Van Biene e.a., 2010). We beschrijven hier enkele ervaringen uit het onderzoek (Loeffen, 2010a) dat is uitgevoerd in ontwikkelwerkplaats Den Haag. Aan dit onderzoek, dat gericht was op actorschap, hebben in vijf focusbijeenkomsten in totaal 16 deelnemers met een psychiatrische achtergrond deelgenomen. Tien deelnemers van betrokken ateliers en Centra voor de Kunsten zijn geïnterviewd. Respondenten waren in eerste instantie wantrouwend naar de onderzoekers en onderzoek. Een open, vragende, ondersteunende en onderzoekende houding van zowel de betrokken kunstbegeleiders als onderzoekers bleek van belang te zijn. De kunstbegeleiders ontdekten dat ze in eerste instantie een sturende, ondersteunende houding hadden, gericht op het oplossen van praktische problemen. Voor deelnemers met psychiatrische beperkingen is het, om allerlei verschillende redenen, niet gemakkelijk om hun ervaringen, mening en wensen te presenteren. Dit vraagt aandacht, tijd en afstemming. Naarmate deelnemers de onderzoekers beter leerden kennen en meer vertrouwden, vonden er meer informele gesprekken plaats die veel informatie opleverden. Deelnemers hebben persoonlijke ervaringen opgeschreven en zijn tijdens focusgroepbijeenkomsten, exposities, individuele interviews, telefoongesprekken en contact gehoord. Er is door onderzoekers ook op verschillende manieren participerend geobserveerd, zoals door bij het atelier of het Centrum voor de Kunsten aantekeningen te maken van waarnemingen op basis van rondlopen, luisteren, meepraten, informele gesprekken te voeren en kunstproducten te bekijken. Participatie begint met de verhouding tussen deelnemers/cliënten en begeleiders/ docenten. Deelnemers met een beperking gaven aan dat anderen vaak bepalen hoe ze mee mogen doen. Johet (43 jaar, deelneemster bij REAKT-atelier Anders Bekeken) gaf aan: Met het motto dat rondwaart, dat iedereen mee moet doen, kan ik niet zo veel. Het is namelijk een behoorlijk leeg motto. Naar mijn mening doet iedereen die leeft en bestaat en zijn of haar eigen rol in de maatschappij heeft, mee. Dat lijkt me voldoende. Maar nee, dat is niet genoeg. Iedereen moet meedoen volgens regeltjes, gemaakt door mensen die zelf prima functioneren en onmogelijk kunnen inschatten hoe het is als dat niet lukt. In de ontwikkelwerkplaats is gezocht naar andere verhoudingen, waarbij de ervaringen en meningen van deelnemers zelf het uitgangspunt vormen, en in onderlinge afstemming op basis van gelijkwaardigheid naar de beste 7

8 8 werkvormen is gezocht. Het resultaat is dat de samenwerking tussen de instellingen in Den Haag verbeterde, er een betere doorstroming gerealiseerd is van zorgatelier naar Centrum voor de Kunsten, en deelnemers zich als kunstenaar verder konden ontwikkelen. Samen met de deelnemers en kunstprofessionals zijn verschillende creatieve producten ontworpen die ondersteunen bij het vinden van aansluiting, dialogisch werken en inclusie. Alle producten zijn gratis te downloaden op de site van KunstInclusief. Vertaling resultaten naar onderwijs en praktijk Kunst Inclusief heeft veel in beweging gebracht. Via de landelijke organisaties die aan het consortium van het project deelnamen zijn de resultaten breed verspreid. Zo hopen we op een duurzame doorwerking. Er zijn diverse cursussen ontwikkeld, onder meer bij de Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten en Kunstfactor, waarmee kunstvakdocenten beter toegerust worden om mensen met een lichamelijke of verstandelijke beperking bij hun artistieke ontwikkeling te ondersteunen. De kennis van Kunst Inclusief wordt bij verschillende opleidingen gebruikt in het sociaal agogische en Kunstvakonderwijs. De deelnemers van Kunst Inclusief worden actief betrokken bij onderwijsmodules binnen bacheloropleidingen van de HU en de HAN. Landelijke koepelorganisaties, Centra voor de Kunsten en zorgateliers hebben handreikingen gekregen om de toegankelijkheid en kunstontwikkeling van mensen met een beperking te vergroten. Ook zijn er beleidsadviezen geformuleerd voor kunst, zorg en welzijn, beroeps- en brancheorganisaties en onderwijsinstellingen. Deze zijn gericht op de organisatorische en financiële voorwaarden die belangrijk zijn om participatie te vergroten. Organisaties als MEE Gelderse Poort en Huis voor de Kunsten de Lindeberg in Nijmegen zijn nu bezig met het organiseren van vergelijkbare initiatieven. Verder geven niet alleen individuele deelnemers blijk van hun waardering maar is Kunst Inclusief door de jury van de Gehandicaptenzorgprijs 2012 uitgeroepen tot een van de drie beste onderzoekspublicaties. Literatuur Van Biene, M. (2002). Wederkerig Leren. Onderzoek naar georganiseerde leerondersteuning voor mensen met een verstandelijke beperking én professionals. Delft: Eburon. Van Biene, M. e.a. (2010). Kansen in Kunst. Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie Hogeschool Utrecht i.s.m. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen en Special Arts. Van Biene, M., P. de Bruijn en T. Loeffen (2010). Dialoogspel De jacht en het wachten Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie Hogeschool Utrecht i.s.m. Hogeschool van Arnhem en Nijmegen. Guba E.G., Lincoln, Y.S. (1989). Fourth Generation Evaluation Newbury Park. CA: Sage. Loeffen, T. (2010a). Getalenteerde mensen met Speciale wensen. Een onderzoek naar de ervaringskennis, visie, mogelijkheden en wensen van deelnemers met een psychiatrische beperking m.b.t. actorschap, kunstzinnige ontwikkeling en

9 participatie. Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie Hogeschool Utrecht. Loeffen, T. (2010b). Verdwalen in verhalen van mensen met speciale wensen. Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie Hogeschool Utrecht. Loeffen, T., Tigchelaar, H. (2009; tweede herziene druk 2013). Retourtje Inzicht. Creatief met diversiteit voor sociale professionals. Bussum: Coutinho. McLaughlin, H. (2009). Service User Research in Health and Social Care. London: Sage Publications. Smaling, A. (2010). Constructivisme in soorten. Kwalon 43 (jaargang 15, nr.1). Wilken J.P., Slagmaat, van C., Gijzel, Van S. (2013). The Best Practice Unit. A model for learning, research and development. Journal of Social Intervention (aangeboden voor publicatie). 9