Kinderopvang in Vlaanderen

Transcriptie

1 KATHOLIEKE UNIVERSITEIT LEUVEN Kinderopvang in Vlaanderen Gebruik, keuze van de opvangvorm en evaluatie door de ouders Karlien Vanpée Leen Sannen Georges Hedebouw Projectleiding: Georges Hedebouw Onderzoek in opdracht van Kind en Gezin Hoger instituut voor de arbeid

2 CIP Koninklijke Bibliotheek Albert I Vanpée, Karlien Kinderopvang in Vlaanderen. Gebruik, keuze van de opvangvorm en evaluatie door de ouders / Karlien Vanpée, Leen Sannen & Georges Hedebouw. - Leuven: Katholieke Universiteit Leuven. Hoger instituut voor de arbeid, 2000, 364 p. ISBN X D/2000/4718/24. Omslagontwerp: Danni Elskens Copyright (2000) Hoger instituut voor de arbeid E. Van Evenstraat 2e, 3000 Leuven Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, microfilm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this book may be reproduced in any form, by mimeograph, film or any other means, without permission in writing from the publisher.

3 iii VOORWOORD De kinderopvang in Vlaanderen zit nog steeds in een stroomversnelling en nooit was het gebruik ervan hoger dan vandaag. Meer dan 6 op 10 ouders doen regelmatig een beroep op dagopvang voor hun voorschools kind. Van de kleuterschoolkinderen maakt ongeveer de helft regelmatig gebruik van buitenschoolse opvang en van de kinderen uit de lagere school ongeveer 3 op 10. Voor Kind en Gezin, dat voor de Vlaamse overheid de kinderopvang opvolgt, is het belangrijk de evoluties ook vanuit het standpunt van de consument van nabij te blijven volgen. Hoeveel ouders maken gebruik van kinderopvang? Wanneer en bij welke gelegenheden? Van welke opvangvorm maakt men gebruik en vindt iedereen zijn gading? Hoe evalueert men de kwaliteit van de opvangvoorzieningen? De studieopdracht van Kind en Gezin aan het HIVA had dan ook als oogmerk een brede bevraging te organiseren bij een representatieve groep ouders met jonge kinderen uit Vlaanderen naar het gebruik van kinderopvang en de achtergronden ervan. Zowel de opvang van niet-schoolgaande als van schoolgaande kinderen kwam aan bod. Naast de analyse van een tal modale Vlaamse gezinnen, werd tevens het gebruik van kinderopvang nagegaan bij een aantal specifieke groepen, met name gezinnen met een gehandicapt kind, allochtone gezinnen, kansarme gezinnen, eenoudergezinnen en gezinnen waarin de moeder werkloos is. Het onderzoek verliep in samenwerking met een stuurgroep bestaande uit medewerkers van Kind en Gezin en de externe deskundigen Prof. Dr. Lieve Vandemeulebroecke, Mevr. Bea Van den Bergh en de heer Jan Peeters. We bedanken hen voor de kritische reflecties bij het opstellen van de vragenlijst en de uitwerking van het rapport. Meer speciaal bedanken we hier ook graag Mevr. Bea Buysse, wetenschappelijk adviseur van de Algemene Diensten van Kind en Gezin, die het voorzitterschap van de stuurgroep waarnam en daarnaast ook instond voor de opvolging vanuit Kind en Gezin van het onderzoek. Verder konden we rekenen op een ruime groep Vlaamse ouders die zich de inspanning getroostten onze omvangrijke vragenlijst te beantwoorden. Met hun spontane commentaren en aanvullingen schetsten ze een levendig beeld van de drukke opvangrealiteit van iedere dag. Ieder onderzoek wekt telkens hoge verwachtingen i.v.m. de oplossing van de gesignaleerde problemen. We hopen samen met hen dat het rapport kan bijdragen tot een optimalisering van het aanbod. Voor wat het HIVA betreft gaat onze dank op de eerste plaats uit naar de twee onderzoeksters die tekenden voor de uitwerking van het onderzoek en de rapportering. Karlien Vanpée nam de modale groep voor haar rekening, Leen Sannen de specifieke doelgroepen. We zijn er van overtuigd dat deze terreinverkenning van alle aspecten van de

4 iv Voorwoord kinderopvang hen niet alleen wetenschappelijke voldoening doch ook praktisch nut voor de toekomst heeft opgeleverd. Verder zijn we dank verschuldigd aan de dienst informatica van het HIVA die de omvangrijke taak van het secuur invoeren van alle vragenlijsten tot een goed einde bracht. Ten slotte vermelden we eervol het secretariaat van de sector dat instond voor de eindopmaak van het onderzoeksrapport. Georges Hedebouw Projectleider HIVA - Sector Sociaal en Economisch beleid

5 v INHOUD Inleiding 1 Hoofdstuk 1 / Probleemstelling en methode 3 1. Probleemstelling Kinderopvang in Vlaanderen Opvangvoorzieningen erkend en gesubsidieerd door Kind en Gezin Opvangvoorzieningen gemeld en onder toezicht van Kind en Gezin, maar niet erkend en niet gesubsidieerd door Kind en Gezin Opvangvoorzieningen die alleen aan de meldingsplicht voldoen en niet erkend of gesubsidieerd worden door Kind en Gezin De keuze voor kinderopvang De keuze van de opvangvorm en de opvangplaats 7 2. Methode Afbakening van het onderzoek Vragenlijst De modale groep Vragen over het betrokken kindje Vragen over de andere kinderen in het gezin en hun opvang Vragen over de ouders en het gezin De specifieke doelgroepen Steekproef De modale groep Bevraging van de specifieke doelgroepen Omschrijving van de specifieke doelgroepen Selectie en bevraging Respons en representativiteit Globale respons 16

6 Inhoud vi Representativiteit van de vragenlijsten voor de nog niet schoolgaande kinderen Respons en opleidingsniveau van de moeder Repons en gebruik van kinderopvang Weging ter correctie van de non-respons voor de voorschoolse kinderen Representativiteit van de vragenlijsten voor de schoolgaande kinderen Weging ter correctie van de non-respons voor de schoolgaande kinderen Besluit 20 Deel 1 / Kinderopvang bij de modale ouders 21 Hoofdstuk 2 / Gebruik van kinderopvang Inleiding Het gebruik van kinderopvang bij voorschoolse kinderen Het aantal gebruikers van kinderopvang De intensiteit van de opvang Het gebruikspatroon Intensiteit in aantal uren Intensiteit op de verschillende dagen van de week Regelingen die iedere week verschillen Het tijdstip van de opvang De redenen voor het gebruik van opvang Redenen voor het gebruik van opvang Redenen voor het niet-gebruik van opvang Determinanten van het gebruik van opvang Arbeidsduur van de moeder en het gebruik van opvang Arbeidsregime van de moeder en het gebruik van opvang Opleidingsniveau van de moeder en het gebruik van opvang Beroep van de moeder en het gebruik van opvang Netto maandelijks gezinsinkomen en het gebruik van opvang Het gebruik van opvang naar leeftijd van het kind Het gebruik van opvang per provincie Het gebruik van opvang naar verstedelijkingsgraad Multivariate analyse Het gebruik van kinderopvang bij schoolgaande kinderen Het aantal gebruikers en de intensiteit van de opvang De redenen voor het gebruik van opvang Redenen voor het gebruik van opvang Redenen voor het niet-gebruik van opvang 44

7 Inhoud vii 3.3 Determinanten van het gebruik van opvang Arbeidsduur van de moeder en het gebruik van opvang Arbeidsregime van de moeder en het gebruik van opvang Opleidingsniveau van de moeder en het gebruik van opvang Beroep van de moeder en het gebruik van opvang Netto maandelijks gezinsinkomen en het gebruik van opvang Het gebruik van opvang per provincie Het gebruik van opvang naar verstedelijkingsgraad Multivariate analyse Besluit 50 Hoofdstuk 3 / De gebruikte opvangvormen Inleiding De gebruikte opvangvorm(en) bij voorschoolse kinderen De belangrijkste opvangvorm Alle gebruikte opvangvormen Opvangvorm naar tijdstip De kostprijs van de opvang De kostprijs van informele opvang De kostprijs van formele opvang Kostprijs van het huispersoneel De afstand tot de opvangvoorziening Van de opvangvoorziening tot thuis De plaats van de opvang door de grootouders of andere familieleden De gebruikte opvangvorm(en) bij schoolgaande kinderen De belangrijkste opvangvorm Alle gebruikte opvangvormen De kostprijs van de opvang De kostprijs van informele opvang De kostprijs van formele opvang Kostprijs van het huispersoneel 70

8 Inhoud viii 3.4 De afstand tot de opvangvoorziening Van de opvangvoorziening tot thuis Van de opvangvoorziening tot de school De plaats van de opvang door de grootouders of andere familieleden Besluit 72 Hoofdstuk 4 / De keuze van de opvang Inleiding De keuze van de opvang bij voorschoolse kinderen De afweging van de drie opvangvormen De redenen voor de voorkeur voor een of andere opvangvorm Aangeboden uitspraken omtrent de mogelijke voor- en nadelen van de verschillende opvangvormen De commentaren van de ouders Pedagogische overwegingen Dienstkwaliteit Andere overwegingen De keuze van de opvangplaats Tijdstip van de keuze De duur van de zoektocht Informatie waarop men zich baseert bij de keuze Moeilijkheden bij het zoeken naar een geschikte opvang Beslissende argumenten Determinanten van de keuze Arbeidsduur van de moeder en de keuze van opvangvorm Arbeidsregime van de moeder en de keuze van opvangvorm Opleidingsniveau van de moeder en de keuze van opvangvorm Beroep van de moeder en de keuze van opvangvorm Netto maandelijks gezinsinkomen en de keuze van opvangvorm Keuze van de opvangvorm per provincie Keuze van de opvangvorm naar verstedelijkingsgraad Multivariate analyse van de determinanten De keuze van de opvang bij schoolgaande kinderen De afweging van de vijf opvangvormen De redenen voor de voorkeur voor een of andere opvangvorm Aangeboden uitspraken omtrent de mogelijke voor- en nadelen van de verschillende opvangvormen 111

9 Inhoud ix De commentaren van de ouders Pedagogische overwegingen Dienstkwaliteit De keuze van de opvangplaats De duur van de zoektocht Informatie waarop men zich baseert bij de keuze Moeilijkheden bij het zoeken naar een geschikte opvang Beslissende argumenten Determinanten van de keuze Arbeidsduur van de moeder en de keuze van opvangvorm Arbeidsregime van de moeder en de keuze van opvangvorm Opleidingsniveau van de moeder en de keuze van opvangvorm Beroep van de moeder en de keuze van opvangvorm Netto maandelijks gezinsinkomen en de keuze van opvangvorm Keuze van de opvangvorm per provincie Keuze van de opvangvorm naar verstedelijkingsgraad Multivariate analyse Besluit 138 Hoofdstuk 5 / Evaluatie van de kinderopvang Inleiding Evaluatie van de opvang bij voorschoolse kinderen Opvang door grootouders (of andere familieleden, vrienden, buren) Opvang door een kinderdagverblijf of een opvanggezin Tevredenheid over enkele praktische aspecten Tevredenheid over de opvoedkundige aspecten Tevredenheid over de verzorging Tevredenheid over de dienstverlening Het gebruik van formele opvangvormen in de toekomst Kwaliteitsevolutie van de formele opvang de laatste jaren Opvang door huispersoneel, PWA, au pair, Evaluatie van de opvang bij schoolgaande kinderen Opvang door grootouders (of andere familieleden, vrienden, buren,...) Opvang door een IBO, de school, een kinderdagverblijf of een opvanggezin Tevredenheid over enkele praktische aspecten Tevredenheid over de opvoedkundige aspecten Tevredenheid over de verzorging 153

10 Inhoud x Tevredenheid over de dienstverlening Het gebruik van formele opvangvormen in de toekomst Kwaliteitsevolutie van de formele opvang de laatste jaren Opvang door huispersoneel, PWA, au pair, Besluit 157 Hoofdstuk 6 / Opvang in specifieke situaties Inleiding Opvang in specifieke situaties bij voorschoolse kinderen Opvang bij kortstondige ziekte van het kind Het gebruik van opvang op moeilijke momenten Opvang in specifieke situaties bij schoolgaande kinderen Opvang bij kortstondige ziekte van het kind Het gebruik van opvang tijdens vrije schooldagen en vakantieperiodes Het gebruik van opvang op moeilijke momenten Meerdere kinderen in de opvang Combinatie van opvangvormen Moeilijkheden bij de opvang van meerdere kinderen Totale kostprijs van de opvang Bestede tijd van en naar de opvangvoorziening Besluit 173 Besluit en beleidsaanbevelingen (modale groep) 175 Deel 2 / Kinderopvang bij specifieke doelgroepen 179 Hoofdstuk 7 / Kinderopvangvoorzieningen voor specifieke doelgroepen Inleiding Opvangmogelijkheden voor kinderen met een handicap Algemene opvangvoorzieningen Specifieke opvangvoorzieningen Residentiële opvang Medisch-pedagogische instellingen (MPI s) Tehuizen of Centra voor kortverblijf 183

11 Inhoud xi Semi-residentiële opvang 183

12 Inhoud xii Ambulante opvang Vroegbegeleidingsdiensten Thuisbegeleidingsdiensten Thuisoppas Andere Diensten voor plaatsing in gezinnen Kortopvang Evoluties in het beleid Flexibilisering in de zorg: zorg op maat Ondersteuning van de thuiszorg Ondersteuning van de mantelzorg Opvangmogelijkheden voor kinderen uit een kansarm gezin Diverse projecten inzake kinderopvang Hulpverlening aan kinderen in bijzondere leefsituaties Centra voor Kinderzorg en Gezinsondersteuning Dagcentra Ambulante begeleiding Diensten voor private gezinsplaatsing Opvangmogelijkheden voor kinderen uit een allochtoon gezin 191 Hoofdstuk 8 / Opvang van kinderen met een handicap Inleiding Kenmerken van de doelgroep Moeders met een gehandicapt kind participeren minder voltijds aan de arbeidsmarkt Een lager maandelijks gezinsinkomen Gebruik van kinderopvang Aantal gebruikers en intensiteit van de opvang Redenen voor het gebruik van opvang Redenen voor het gebruik Zelf zorg opnemen is doorgaans een bewuste keuze Knelpunten bij combineren van arbeid en zorg Impact problemen met het opvangaanbod Determinanten van het gebruik Gebruikte opvangvormen Belangrijkste opvangvorm Alle opvangvormen Kostprijs en afstand tot de opvangvorm Keuze van de opvangplaats 204

13 Inhoud xiii 5.1 Afweging van de opvangvormen Voor- en nadelen van de opvangvormen Opvang door de grootouders Opvang in een kinderdagverblijf Opvang in een opvanggezin Gemengde of gespecialiseerde opvang De belangstelling voor specifieke voorzieningen Keuze van de opvangplaats Inwinnen van informatie wordt uitgesteld: ouders wachten af Men baseert zich voornamelijk op informatie van familieleden, vrienden en kennissen Ouders met een gehandicapt kind vinden sneller een geschikte opvang Lange wachtlijsten en gebrek aan opvangmogelijkheden in de buurt voornaamste knelpunten Bereikbaarheid, goede verzorging en aanwezigheid andere kinderen geven de doorslag bij de feitelijke keuze Determinanten van de keuze Arbeidsduur van de moeder en keuze van de opvangvorm Arbeidsregime van de moeder en keuze van de opvangvorm Opleidingsniveau van de moeder en keuze van de opvangvorm Beroep van de moeder en keuze van de opvangvorm Gezinsinkomen en keuze van de opvangvorm Ernst van de handicap en keuze van de opvangvorm Evaluatie van de kinderopvang: het kinderdagverblijf scoort het minst goed Opvang in specifieke situaties Minder nood aan opvang op moeilijke momenten Bij ziekte van het kind zorgen de grootouders doorgaans voor opvang Kinderopvang bij meerdere kinderen in het gezin Besluit 220 Hoofdstuk 9 / Opvang van kinderen uit een allochtoon gezin Inleiding Kenmerken van de doelgroep De meerderheid allochtone ouders is laag opgeleid De meerderheid van de allochtone moeders is huisvrouw, een hoger percentage allochtone vaders is werkloos Allochtone vaders hebben vaak onregelmatige werkuren Een lager maandelijks gezinsinkomen 228

14 Inhoud xiv 2.5 Allochtone gezinnen hebben gemiddeld meer kinderen dan de modale groep Multigenerationele gezinnen komen frequent voor Eenoudergezinnen zijn in Turkse en Marokkaanse samenleving zeldzaam Gebruik van kinderopvang Aantal gebruikers en intensiteit van de opvang Redenen voor het gebruik van opvang Redenen voor het niet gebruiken van opvang Gebruikte opvangvormen Alle opvangvormen Ouders die deel uitmaken van een multigenerationeel gezin maken geen gebruik van externe opvang Keuze van de opvangplaats Afweging van de opvangvormen Voor- en nadelen van de opvangvormen Opvang door de grootouders Opvang in een kinderdagverblijf Opvang in een opvanggezin Keuze van de opvangplaats Opvang in specifieke situaties Besluit 244 Hoofdstuk 10 / Opvang van kinderen uit een kansarm gezin Inleiding Kenmerken van de doelgroep Meerderheid kansarme ouders is laag opgeleid Meerderheid kansarme moeders is werkloos of huisvrouw Een lager maandelijks gezinsinkomen Een hoog percentage eenoudergezinnen Gebruik van kinderopvang Aantal gebruikers en intensiteit van de opvang Redenen voor het gebruik van opvang Redenen voor het niet gebruiken van opvang Determinanten van het gebruik 255

15 Inhoud xv 4. Gebruikte opvangvormen Belangrijkste opvangvorm Alle opvangvormen Plaats en kostprijs van de opvang Gebruikte opvangvorm niet verschillend in de stad en op het platteland Keuze van de opvangplaats Afweging van de opvangvormen Voor- en nadelen van de opvangvormen Opvang door de grootouders Opvang in een kinderdagverblijf Opvang in een opvanggezin Keuze van de opvangplaats Kansarme ouders beginnen pas laat te informeren naar opvangmogelijkheden Duur van de zoektocht verschilt niet significant van modale groep Externe informatie over opvangvoorzieningen bereikt groot deel van de doelgroep Kansarme ouders ervaren meer moeilijkheden bij het zoeken naar een geschikte opvang Kostprijs en bereikbaarheid geven de doorslag bij de feitelijke keuze Evaluatie van de kinderopvang Opvang in specifieke situaties Kansarme ouders hebben meer nood aan opvang op moeilijke momenten Bij ziekte van het kind zorgen ouders doorgaans zelf voor de opvang Kinderopvang bij meerdere kinderen in het gezin Besluit 272 Hoofdstuk 11 / Gebruik kinderopvang door alleenstaande ouders Inleiding Kenmerken van de doelgroep Gebruik van kinderopvang 276

16 Inhoud xvi 4. Gebruikte opvangvorm Belangrijkste opvangvorm Alle opvangvormen Keuze van de opvangplaats Zoektocht naar opvang start pas bij een concrete aanleiding Alleenstaande ouders hebben meer tijd nodig om een geschikte opvang te vinden Meer alleenstaande ouders ervaren moeilijkheden bij het zoeken naar een geschikte opvang Financiële redenen en de goede verzorging geven de doorslag bij de feitelijke keuze Opvang in specifieke situaties Opvang op moeilijke momenten Bij ziekte van het kind zorgen de grootouders doorgaans voor opvang Besluit 284 Hoofdstuk 12 / Gebruik kinderopvang door werkloze moeders Inleiding Kenmerken van de doelgroep Gebruik van kinderopvang Aantal gebruikers en intensiteit van de opvang Redenen voor al dan niet gebruik van opvang Gebruikte opvangvormen Opvang in specifieke situaties Besluit 291 Besluit en beleidsaanbevelingen (specifieke doelgroepen) Afstemmen opvangaanbod op de behoeften van de doelgroepen Voldoende opvangmogelijkheden in de buurt Omgaan met kinderen (en ouders) uit een bepaalde doelgroep vergt ervaring, kennis en een bepaalde feeling Verruiming van de betekenis en de doelstelling van kinderopvang Opvang is niet alleen een noodzaak voor werkende ouders Kinderopvang als middel om als ouder even op adem te komen 296

17 Inhoud xvii 2.3 Kinderopvang als een middel tot emancipatie en (her)integratie van de ouders Kinderopvang in het belang van het kind Kinderopvang als afspiegeling van de diversiteit in de samenleving Integratie of specialisatie? Belang van duidelijke informatie over de bestaande opvangvormen Verruimde mogelijkheden om arbeid en zorg te combineren 299 Bijlage 301 Bijlage 1: Vragenlijst voor kinderen beneden 3 jaar uit de modale groep 303 Bijlage 2: Aanpassing vragenlijst voor kinderen van 3 tot 12 jaar voor de modale groep 329 Bijlage 3: Aanpassing vragenlijst voor gezinnen met een gehandicapt kind 331 Bijlage 4: Aanpassing vragenlijst voor allochtonen en/of kansarme gezinnen 339 Bibliografie 345

18 1 INLEIDING Sedert jaar en dag volgt Kind en Gezin de ontwikkelingen i.v.m. het gebruik van kinderopvang in Vlaanderen op de voet. De tendens is duidelijk: de voorbijgaande decennia maakten telkens meer jonge gezinnen gebruik van een of andere vorm van opvang zij het dat de intensiteit van de opvang daalde. Verklaringen liggen hier voor de hand. De vraagontwikkeling wordt gestuwd door de hogere arbeidsparticipatie van de aankomende groepen moeders (het laatste jaar nog versterkt door de verbeterde conjunctuur) en de gewijzigde houding tegenover het gebruik van kinderopvang bij het brede publiek. Aan de aanbodzijde zagen we dat opvangvoorzieningen voor steeds meer ouders toegankelijk en aantrekkelijk worden door het voorzien van gesubsidieerde opvang, door de fiscale aftrekbaarheid van de kosten van opvang. Voor Kind en Gezin, dat vanuit de Vlaamse overheid belast is met de organisatie en het toezicht van de formele voorschoolse en buitenschoolse opvang was het belangrijk meer gedetailleerde gegevens te verkrijgen omtrent het gebruik ter verdere uitdieping van de eigen tweejaarlijkse enquêtes. Hoeveel ouders maken gebruik van kinderopvang? Wanneer en bij welke gelegenheden? Van welke opvangvormen maakt men gebruik? Ook wenste men meer inzicht omtrent het keuzeproces van de ouders. Hebben ouders een bepaalde voorkeur en waarom? Hoe verloopt de zoektocht naar een opvangplaats en welke criteria hanteert men daarbij? Vindt iedereen zijn gading? Ten derde wenste men meer te weten te komen over de evaluatie van de ouders van verschillende aspecten van de kinderopvang. De komende jaren kondigen zich ook een aantal herstructureringen van het kinderopvanglandschap aan die nu reeds hun schaduw vooruitwerpen en waarvan men de impact wilde inschatten: de implementatie van het kwaliteitsdecreet, de invoering van de enveloppenfinanciering, Een vierde onderzoeksvraag betrof de knelpunten die gezinnen dagelijks ervaren op moeilijke momenten, bij specifieke gelegenheden, in bepaalde zorgsituaties. Het onderzoeksrapport is opgedeeld in twee delen die telkens dezelfde structuur vertonen i.f.v. de vier onderzoeksvragen: het gebruik en de gebruikte opvangvorm, de keuze van de opvangvorm, de evaluatie ervan en de opvang in specifieke situaties. Een eerste deel omvat de analyse voor een representatieve groep van ongeveer modale Vlaamse gezinnen. Zowel de opvang van niet-schoolgaande als van schoolgaande kinderen kwam aan bod. Het tweede deel beschrijft volgens hetzelfde stramien de kinderopvang bij een aantal specifieke groepen, met name gezinnen met een gehandicapt kind, allochtone gezinnen, kansarme gezinnen, eenoudergezinnen en gezinnen waarin de moeder werkloos is. Hier was de analyse beperkt tot de voorschoolse opvang.

19 19 Inleiding In een eerste inleidend hoofdstuk gaan we dieper in op de probleemstelling en de gebruikte methode.

20 3 HOOFDSTUK 1 PROBLEEMSTELLING EN METHODE 1. Probleemstelling 1.1 Kinderopvang in Vlaanderen Voor ouders die niet permanent bij hun kinderen kunnen zijn, bestaat er tegenwoordig een waaier aan kinderopvangmogelijkheden, hetzij in het formeel circuit (bv. kinderdagverblijven, Initiatieven Buitenschoolse Opvang, opvanggezinnen) dan wel in het informele circuit (bv. grootouders of andere familieleden, vrienden, buren). Er wordt zowel opvang aangeboden voor nog niet schoolgaande als schoolgaande kinderen. Het toezicht op de opvang van kinderen tussen 0 en 3 jaar werd bij decreet aan Kind en Gezin toevertrouwd na de staatshervorming van 1983, waarbij het Nationaal Werk voor Kinderwelzijn (NWK) werd afgeschaft. Kind en Gezin is een Vlaamse openbare instelling met als opdracht de zorg voor en het welzijn van het jonge kind in Vlaanderen te behartigen. Het toezicht op de buitenschoolse opvang werd sinds 1997 bij haar opdracht bijgevoegd. Opvang door grootouders of aanverwanten tot en met de vierde graad dient niet gemeld te worden bij Kind en Gezin. Daarnaast kan men binnen Kind en Gezin drie categorieën van opvang onderscheiden, met name (1) opvangvoorzieningen die erkend zijn door Kind en Gezin, (2) opvangvoorzieningen gemeld aan en onder toezicht van Kind en Gezin, maar niet erkend en niet gesubsidieerd en (3) opvangvoorzieningen die alleen aan de meldingsplicht voldaan hebben, niet erkend en niet gesubsidieerd door Kind en Gezin. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de belangrijkste opvangvormen.

21 Probleemstelling en methode 4 Tabel 1.1 Algemene opvangvoorzieningen Gesubsidieerd 1 Niet gesubsidieerd 2 Opvang in een instelling Opvang in een gezin Kinderdagverblijf - crèche (0 mnd. tot 36 mnd., min. 23 kinderen) - peutertuin (18 mnd. tot 36 mnd., min. 20 kinderen) Initiatieven voor buitenschoolse opvang (IBO) 3 Opvanggezinnen aangesloten bij een dienst - onthaalmoeder of -vader (0 tot 3 jaar en 3 tot 12 jaar buiten de schooltijd en in vakantieperiodes) Particuliere opvanginstelling - met attest van toezicht van K&G (minstens 6 kinderen beneden 6 jaar; mogelijkheid tot kortstondige of gelegenheidsopvang, weekend- of nachtopvang) - zonder attest van toezicht (gemeld bij K&G) Particulier opvanggezin - met attest van toezicht van K&G (max. 5 kinderen beneden 6 jaar tegelijk; mogelijkheid tot kortstondige of gelegenheidsopvang, weekend- of nachtopvang) - zonder attest van toezicht (gemeld bij K&G) 1 Gesubsidieerd: bijdrage hangt af van belastbaar inkomen; ouders genieten fiscale aftrek. 2 Niet gesubsidieerd: de ouders spreken met opvanggezin of opvanginstelling een ouderbijdrage af; de ouders genieten fiscale aftrek indien opvangvoorziening attest van toezicht heeft. 3 Initiatieven voor buitenschoolse opvang (IBO) worden niet gesubsidieerd door Kind en Gezin. IBO s krijgen subsidies van het FCUD en weerwerk-gesco s. Ouders genieten een fiscale aftrek voor hun kinderen tot 3 jaar Opvangvoorzieningen erkend en gesubsidieerd door Kind en Gezin Deze eerste categorie van opvangvoorzieningen omvat de kinderdagverblijven (crèches en peutertuinen) en de opvanggezinnen aangesloten bij een dienst. Crèches en peutertuinen bieden een gelijkwaardige opvang aan. Een crèche staat open voor kinderen van 0 tot 3 jaar en heeft een minimale capaciteit van 23 plaatsen, terwijl in een peutertuin kindjes van 18 maanden tot 3 jaar terechtkunnen met een minimale capaciteit van 20 plaatsen. De kinderen worden ingedeeld in leefgroepen en de dagindeling, de ruimte, het meubilair en het speelgoed zijn afgestemd op de leeftijd en de behoeften van de kinderen. De opvang gebeurt door begeleid(st)ers met de kwalificatie kinderverzorg(st)er, kleuterleid(st)er of opvoed(st)er. Een aantal kinderdagverblijven biedt eveneens buitenschoolse opvang aan voor kinderen tot 12 jaar, in aparte hiervoor aangepaste ruimtes. Een opvanggezin aangesloten bij een dienst voorziet dagopvang gedurende ten minste 10 uur en kan maximaal 4 kinderen voltijds in dagopvang nemen, maar nooit meer dan 8 tegelijkertijd. De dienst werkt zelfstandig of wordt georganiseerd door een kinderdagverblijf. Hij selecteert de opvanggezinnen en legt het contact tussen het

22 Probleemstelling en methode 5 opvanggezin en de ouders. Voor kinderen van de basisschool wordt tevens gezorgd voor buitenschoolse opvang. Nacht- en weekendopvang is mogelijk in specifieke situaties of in geval van nood. Kinderdagverblijven en diensten voor opvanggezinnen worden erkend en gesubsidieerd, wat voor kinderdagverblijven betekent dat zij subsidies ontvangen voor personeel en werkingskosten; diensten voor opvanggezinnen krijgen subsidies voor werkingskosten en aanvullende subsidies voor betaling van de opvanggezinnen. De kwaliteit van hun opvang wordt door Kind en Gezin beoordeeld aan de hand van kwaliteitsschalen. De bijdrage van de ouders hangt af van het gezinsinkomen en van de dagelijkse opvangduur. Initiatieven voor buitenschoolse opvang (IBO s) worden gesubsidieerd door het FCUD en weerwerk-gesco s. IBO s richten zich exclusief tot kinderen uit het basisonderwijs. Zij kunnen opvang bieden voor en na de schooluren, op woensdagnamiddag, op schoolvrije dagen en in de vakantie. Een IBO kan georganiseerd worden door een gemeentebestuur, OCMW of vzw. Wanneer zij aan bepaalde kwaliteitsvereisten voldoen kunnen IBO s een erkenning krijgen van Kind en Gezin. Deze vereisten hebben betrekking op de pedagogische werking, de begeleiding, de ouderparticipatie, de infrastructuur en bepaalde garanties voor veiligheid en gezondheid. Het organiserend bestuur bepaalt de ouderbijdrage, die zich echter moet situeren binnen wettelijk vastgelegde grenzen Opvangvoorzieningen gemeld en onder toezicht van Kind en Gezin, maar niet erkend en niet gesubsidieerd door Kind en Gezin Tot deze tweede categorie van opvangvoorzieningen behoren de particuliere opvanggezinnen en opvanginstellingen met attest van toezicht. Beide voorzieningen kunnen opvang bieden aan nog niet schoolgaande en schoolgaande kinderen. Zij onderscheiden zich van de vorige vormen doordat zij op particuliere of zelfstandige basis georganiseerd zijn. Particuliere opvanggezinnen en -instellingen voldoen aan een aantal basisvoorwaarden, waardoor de minimale kwaliteit van de opvang gewaarborgd is. Zo zijn zij verplicht hun opvangactiviteit aan Kind en Gezin te melden. Naast deze meldingsplicht kunnen zij ook een attest van toezicht krijgen, dat garandeert dat het gezin of de instelling aan bepaalde minimale voorwaarden voldoet. De veiligheid, de beschikbare leef- en speelruimte, de verzorging, de hygiëne en de opvoedkundige benadering zijn hier zeer belangrijk. Het toezicht op deze basisvoorwaarden gebeurt door medewerkers van Kind en Gezin. Particuliere opvanggezinnen en -instellingen mogen naast de dagopvang ook nachten weekendopvang aanbieden, evenals opvang buiten de schooltijd of op vakantiedagen. De openingsuren en de prijs van de opvang worden door het opvanggezin of de -instelling bepaald. Het grote verschil tussen de particuliere opvanggezinnen enerzijds en de instellingen anderzijds bestaat uit het aantal op te nemen kinderen: particuliere opvanggezinnen mogen maximaal 7 kinderen onder de 12 jaar opvangen, waarvan 5 onder de 6 jaar, terwijl particuliere opvanginstellingen meer dan 5 kinderen onder de 6 jaar kunnen opnemen.

23 Probleemstelling en methode Opvangvoorzieningen die alleen aan de meldingsplicht voldoen en niet erkend of gesubsidieerd worden door Kind en Gezin Deze derde categorie van opvang omvat de particuliere opvanggezinnen en -instellingen gemeld bij Kind en Gezin. Dit zijn opvanggezinnen en -instellingen die zich alleen bij Kind en Gezin melden en geen toezicht vragen. Kind en Gezin heeft echter, met het oog op de veiligheid van de kinderen, toegang tot deze voorzieningen. 1.2 De keuze voor kinderopvang Stilaan raakt het gebruik van kinderopvang in onze maatschappij ingeburgerd. Enkele decennia geleden nog was men er van overtuigd dat voltijdse aanwezigheid van de moeder onontbeerlijk was voor de ontwikkeling van het jonge kind. Tegenover deze negatieve en defensieve houding inzake kinderopvang, neemt men vandaag steeds meer een positieve en offensieve houding aan, die haar basis heeft in de zogenaamde verbredingsthesis (Maes & Van Meensel, 1994). Kinderopvang, of externe opvoeding, wordt dan beschouwd als een noodzakelijke, positieve pedagogische bron voor de ontwikkeling van het kind (Van Dongen & Pauwels, 1996). Dat het gebruik van kinderopvang (en de arbeidsparticipatie van moeders die ermee samenhangt) steeds meer aanvaard wordt, blijkt ook uit een Europees waardenonderzoek, waarin 81% van de Vlamingen tussen 20 en 29 jaar aangeeft dat een werkende vrouw een even warme band en hechte relatie kan hebben met haar kinderen als een moeder die niet buitenshuis werkt. Uit onderzoek van onder meer Maes & Van Meensel (1994) (evenals Fox Folk & Beller, 1993; Wilbrink-Griffioen e.a., 1987; Humblet, 1993; Breda & Deleeck, 1996) blijkt de arbeidsmarktparticipatie van de vrouw de belangrijkste determinant te zijn van de vraag naar kinderopvang. Daarnaast hebben ook demografische ontwikkelingen zoals de daling van het vruchtbaarheidscijfer, de familiegrootte, het aantal geboorten bij niet-gehuwde vrouwen, het toenemend aantal eenoudergezinnen, het groeiend aantal tweeverdieners,... een invloed op de vraag naar opvang, evenals de ontwikkelingen in de rol- en taakverdeling tussen vaders en moeders en het bestaande institutionele kader (mogelijkheden inzake zwangerschapsverlof, ouderschapsverlof, loopbaanonderbreking, fiscale aftrekbaarheid van de kosten voor kinderopvang, etc.). Het lijkt evenwel plausibel te stellen dat ook niet-werkende ouders (/moeders) behoefte kunnen hebben aan opvang, bijvoorbeeld om een opleiding te volgen, om eens vrije tijd te hebben, omdat de dagelijkse zorg (bv. voor een kind met een handicap) te zwaar is, etc. In voorliggend onderzoek gaan we onder meer na welke factoren bepalen waarom ouders - zowel uit de modale groep als uit specifieke doelgroepen - gebruik maken van opvang en de mate waarin het aanbod aan opvang al dan niet beantwoordt aan de behoeften van de verschillende doelgroepen.

24 Probleemstelling en methode De keuze van de opvangvorm en de opvangplaats Verschillende factoren kunnen aan de basis liggen van de keuze voor een bepaalde opvangvorm en opvangplaats, hetzij in het formele dan wel in het informele circuit. Het onderzoek van Ruelens en Hedebouw (1999) besluit dat ouders zowel inhoudelijke als praktische argumenten betrekken in hun afweging. Een aantal ouders kiest voornamelijk voor informele opvang (en in hoofdzaak de grootouders) omdat zij de wederzijdse vertrouwdheid en bekendheid van het kind en de grootouder zo belangrijk vinden. Andere ouders zien hierin echter een bedreiging voor hun autonomie. De pedagogische kwaliteit van de opvang wordt door sommigen positief ervaren en vertaald in de geborgenheid van het familiale milieu. Anderen menen dan weer dat de grootouders de kleinkinderen te veel zouden verwennen en dat familie en bekenden te veel invloed zouden hebben en andere uitgangspunten hanteren bij de opvoeding dan de ouders zelf. De meer praktische argumenten omvatten onder meer de flexibiliteit (wat de formele opvang niet steeds in dezelfde mate kan bieden als de informele) en de kostprijs. In dit onderzoek gaan we dieper in op het keuzeproces en de factoren die aan de basis liggen van de uiteindelijke keuze voor een bepaalde opvangvorm. 2. Methode 2.1 Afbakening van het onderzoek Het onderzoek spitst zich toe op een modale groep gezinnen met nog niet schoolgaande (voorschoolse) en schoolgaande kinderen, alsook op een aantal specifieke doelgroepen, met name: gezinnen met een gehandicapt kind, allochtone gezinnen, kansarme gezinnen, eenoudergezinnen en gezinnen waarvan de moeder werkloos is. Methodisch valt het onderzoek uiteen in vier delen: een schriftelijke bevraging van een modale groep ouders met kinderen jonger dan 2,5 jaar, kinderen tussen 2,5 jaar en 6 jaar (kleuterleeftijd) en kinderen tussen 6 jaar en 12 jaar (lagere schoolleeftijd). Tot slot was er een schriftelijke of mondelinge bevraging van de specifieke doelgroepen. De onderzoeksvragen die in het onderzoek centraal staan zijn: Hoe ziet het gebruik van kinderopvang eruit? Hieronder verstaan we de frequentie, de intensiteit, het tijdstip van het gebruik, de redenen voor het gebruik en de determinanten die het gebruik bepalen. Welke opvangvorm gebruikt men en welke zijn de kenmerken ervan naar tijdstip, plaats, kostprijs? Hoe verloopt het keuzeproces van de ouders met betrekking tot de kinderopvang? Hoe evalueren de ouders de gekozen opvangvormen? Hierbij onderzoeken we enkele meer praktische aspecten, de opvoedkundige aspecten, de verzorging en de dienstverlening. Hoe is de kinderopvang geregeld in enkele specifieke situaties zoals op moeilijke momenten (bv. in het weekeinde, s morgens vroeg), bij ziekte van het kind, wanneer er opvang voor meerdere kinderen moet gevonden worden.

25 Probleemstelling en methode Vragenlijst De modale groep Om de vragenlijst over het gebruik van kinderopvang op te stellen voor de modale groep ouders, waren de reeds bestaande enquêtes van Kind en Gezin het vertrekpunt. Voor de ontwikkeling van de vraagstelling omtrent het keuzeproces werd een beroep gedaan op het HIVA-onderzoek De rol van de grootouders in de kinderopvang (Ruelens & Hedebouw, 1999) alsook op het onderzoek van Mens en Ruimte Uitbouw van de kinderopvang in Vlaanderen (Mens en Ruimte, 1984). Om de evaluatie van de gekozen opvangvormen te bevragen diende het gehanteerde model in het HIVA-onderzoek Evaluatie van de vernieuwingen in de preventieve kinderzorg (Van De Putte, 1997) als inspiratiebron, evenals De beoordelingsschaal voor het pedagogisch functioneren in kinderdagverblijven van Kind en Gezin (Verhegge, 1994) en het onderzoek van Van Dijke, Terpstra en Hermans (1994) Ouders over kinderopvang: een onderzoek naar meningen, ervaringen, wensen en keuzes van mannen en vrouwen. Om een antwoord te krijgen op onze vier onderzoeksvragen, werd de vragenlijst opgedeeld in drie grote blokken (in bijlage is de vragenlijst opgenomen) Vragen over het betrokken kindje Dit eerste blok is het omvangrijkste, aangezien de vier onderzoeksvragen hierin aan bod komen. Volgende aspecten werden bevraagd: Het gebruik van kinderopvang: het al dan niet gebruik van kinderopvang en de redenen hiervoor, de intensiteit van de opvang (aantal uren per dag dat gebruik gemaakt wordt van opvang) en de aangewende opvangvormen. Het keuzeproces: de opinie van de ouders aangaande de diverse opvangmogelijkheden, de informatie die ouders gebruiken om een opvangvorm te kiezen, de uiteindelijke redenen waarom ouders voor een bepaalde opvangvorm kiezen en de moeilijkheden die ouders ondervinden bij het zoeken naar een geschikte opvangvorm. De evaluatie van de gebruikte opvangvormen: de tevredenheid van de ouders over de gebruikte opvangvorm (zowel m.b.t. praktische, opvoedkundige, verzorgende en dienstverlenende aspecten), de plaats van de informele opvang, de kostprijs en de afstand tussen de opvang en het eigen huis/de school, het gebruik in de toekomst en de mate waarin de ouders de laatste drie jaar een verbetering of verslechtering van de kwaliteit van de opvangvormen vaststelden. De nood aan opvang in specifieke situaties en de gebruikte opvangvormen op deze moeilijke momenten Vragen over de andere kinderen in het gezin en hun opvang Aspecten die hier aan bod komen zijn het aantal kinderen in het gezin, het gebruik van opvang voor deze andere kinderen in het gezin, de moeilijkheden die ouders ondervinden doordat ze meerdere kinderen in opvang hebben en de totale gemiddelde kostprijs van de opvang per gezin.

26 Probleemstelling en methode Vragen over de ouders en het gezin Dit laatste blok omvat vragen aangaande sociaal-economische kenmerken van het gezin. Zowel voor de vader als voor de moeder van het kind wordt gepeild naar de arbeidsduur, het arbeidsregime, het beroep, het diploma en het arbeidsinkomen. De meer algemene vragen over het gezin gaan over de gemeente waar men woont, het aantal personen dat deel uitmaakt van het gezin en de gezinssituatie (al dan niet gescheiden) De specifieke doelgroepen Voor de bevraging van de specifieke doelgroepen werd vertrokken van de vragenlijst voor de modale groep ouders. In overleg met de stuurgroep werd de bevraging beperkt tot de jongste leeftijdscategorie (kinderen tussen 0 en 2,5 jaar). Aangezien we vermoedden dat deze doelgroepen doorgaans minder gebruik maken van kinderopvang, werden bijkomende vragen opgenomen die ingaan op de reden waarom men geen gebruik maakt van kinderopvang en welke de belangrijkste drempels zijn. Tevens voegden we een aantal vragen toe die betrekking hebben op de specifieke groepen en problemen die zij kunnen ervaren bij het vinden van een geschikte opvang voor hun kansarm, allochtoon of gehandicapt kind. 2.3 Steekproef De modale groep Voor de bevraging van de modale groep ouders hebben we geopteerd voor een aselecte steekproef van gezinnen met kinderen tussen 3 maanden en 12 jaar oud: van 3 maanden tot 2,5 jaar, 750 van 2,5 tot 6 jaar en 250 van 6 tot 12 jaar. Deze groep omvat zowel gebruikers van kinderopvang als niet-gebruikers. In totaal werden gezinnen aangeschreven. Er werd niet op voorhand bepaald welke ouder de vragenlijst moest invullen, wel werd gevraagd wie de enquête uiteindelijk invulde. Er werd een respons gehaald van ongeveer 65,1% (1 989 ingevulde vragenlijsten). Bij de selectie van deze modale gezinnen is rekening gehouden met de geografische spreiding. Als indicatie hiervoor gebruikten we de verdeling naar provincie van het aantal geboorten op jaarbasis (1995). Bijgevolg zouden we naar provincie de volgende responsverdeling moeten behalen: Antwerpen 28,0% West-Vlaanderen 19,0% Oost-Vlaanderen 23,0% Limburg 13,0% Vlaams-Brabant 17,0% Aangezien we vermoedden dat het gebruik van opvang afhankelijk is van de leeftijd van het kind, splitsten we de modale onderzoekspopulatie op in drie deelpopulaties: a) Gezinnen met kinderen tussen 3 maanden en 2,5 jaar (voorschools): kinderen geboren tussen 1 mei 1997 en 31 juli 1999;

27 Probleemstelling en methode 10 b) Gezinnen met kinderen tussen 2,5 jaar en 6 jaar (kleuterschool): kinderen geboren tussen 1 januari 1994 en 30 april 1997; c) Gezinnen met kinderen tussen 6 jaar en 12 jaar (lagere school): kinderen geboren tussen 1 januari 1987 en 31 december a) Gezinnen met kinderen jonger dan 2,5 jaar Voor de gezinnen met kinderen tussen 3 maanden en 2,5 jaar werd voor de steekproeftrekking gebruik gemaakt van het computerdatabestand IKAROS (Geïntegreerd Kind Activiteiten en Regio Ondersteuningssysteem) van Kind en Gezin. Dit databestand is gebaseerd op de notebooks van de regioverpleegkundigen en wordt per provincie opgesteld. Volgende gegevens over het kind konden op basis van het IKAROS-bestand bekomen worden: geboortedatum; (eventueel) datum van overlijden; nationaliteit; tweede nationaliteit; nationaliteit moeder; origine moeder; kansarmoede index (o.b.v. arbeidssituatie, gezondheid, huisvesting, maandinkomen, ontwikkeling en opleiding); afwijking (ja/neen); handicap (ja/neen); rangorde in het gezin; woonplaats (NIS-code). Vooreerst werden per provincie gemeenten en steden geselecteerd, rekening houdend met het stedelijk-ruraal karakter (L Hermitte, 1993). Vervolgens werden de overleden kinderen, de kinderen van vreemde nationaliteit (rekening houdend met de nationaliteit van het kind, de nationaliteit van de moeder en de origine van de moeder) en de kansarme kinderen (zie verder) uit de databank genomen. De allochtone en de kansarme kinderen worden immers mondeling bij de specifieke doelgroepen bevraagd. Op basis van de NIS gegevens over de bevolking naar geslacht, leeftijdsgroepen en leeftijdsklassen per woonplaats werd bepaald hoeveel gezinnen er uit iedere gemeente of stad geselecteerd moesten worden. b) Gezinnen met kinderen tussen 2,5 en 12 jaar Voor de selectie van de gezinnen met kinderen tussen 2,5 en 12 jaar werd met uitzondering van de provincie Limburg - gebruik gemaakt van de provinciale geboorteregisters van Kind en Gezin, aangezien deze gegevens voor de overige provincies nog niet in IKAROS beschikbaar zijn.

28 Probleemstelling en methode Bevraging van de specifieke doelgroepen In wat volgt geven we eerst een omschrijving van de specifieke doelgroepen. Vervolgens beschrijven we de manier waarop de respondenten werden geselecteerd en bevraagd Omschrijving van de specifieke doelgroepen a) Kansarme gezinnen In de literatuur wordt (kans)armoede op verschillende manieren gedefinieerd (zie in dit verband o.a. Vranken, Geldof & Van Menxel, 1997). Daar waar armoede in de eerste plaats betrekking heeft op de financiële situatie, gaat het bij kansarmoede om een multiaspectuele armoedesituatie. Voor de omschrijving van het begrip kansarmoede baseren we ons op de definitie die binnen Kind en Gezin wordt gehanteerd. Kansarmoede wordt hier omschreven als: Een toestand waarbij mensen beknot worden in hun kansen om voldoende deel te hebben aan maatschappelijk hooggewaardeerde goederen, zoals onderwijs, arbeid, huisvesting. Het gaat hierbij niet om een eenmalig feit, maar om een duurzame toestand die zich voordoet op verschillende terreinen, zowel materiële als immateriële. (De Cock & Buysse, 1997) Om te bepalen of een gezin al dan niet kansarm is, toetsen regioverpleegkundigen van Kind en Gezin de gezinnen bij de geboorte van een kind aan zes criteria, met name: het maandinkomen van het gezin, de arbeidssituatie van de ouders, het opleidingsniveau van de ouders, de huisvesting, de ontwikkeling van de kinderen en de gezondheidstoestand. Wanneer een gezin problemen ervaart met drie of meer van deze criteria wordt het gezin als kansarm beschouwd. Volgens bovenstaande definitie maakten in 1998 in het Vlaams Gewest 4,3% van de in dat jaar geboren kinderen deel uit van een kansarm gezin. Dat aantal is de laatste jaren systematisch lichtjes gestegen (Het kind in Vlaanderen, 1998). b) Allochtone gezinnen Kind en Gezin beschouwt kinderen wiens moeder bij geboorte niet de Belgische nationaliteit heeft als allochtone kinderen. Bij de selectie van respondenten voor dit onderzoek werden bijkomende criteria opgenomen, met name de nationaliteit van moeder en kind op het moment van de registratie door Kind en Gezin. De selectie gebeurde opnieuw aan de hand van IKAROS aangezien zij de grootste groep niet-europese allochtonen vormen in Vlaanderen (Monografie 5B, CBGS, 2000). We beperkten ons tot de bevraging van Turkse en Marokkaanse gezinnen. c) Gezinnen met een gehandicapt kind In 1998 leed 4,4% van de kinderen van 0 jaar aan een of meer langdurige ziektes, aandoeningen of handicaps. Bij de kinderen tussen 1 en 3 jaar betrof het 7,3% (Het kind in

29 Probleemstelling en methode 12 Vlaanderen, 1998). Er zijn geen cijfers beschikbaar over de kinderen met een handicap op zich of naargelang het soort handicap. Er kunnen verschillende vormen van handicap worden onderscheiden, met name: gehoorstoornissen, gezichtsstoornissen, motorische(/fysieke) handicaps, mentale(/verstandelijke) handicaps en meervoudige handicaps. Op basis van het IKAROSbestand was het niet mogelijk te detecteren om welk soort handicap het gaat. Vandaar dat aan de ouders werd gevraagd om het soort handicap van hun kindje te vermelden. Om de ernst van de handicap te kunnen nagaan, werd gevraagd of de ouders voor het betreffende kindje al dan niet recht hebben op verhoogde kinderbijslag Selectie en bevraging a) Kansarme gezinnen Vanuit de te verwachten lage respons bij een postenquête werden de kansarme gezinnen niet in de bevraging van de modale doelgroep mee opgenomen. De afname van de vragenlijst gebeurde bij de gezinnen thuis, zowel om de respons te verhogen als om de respondenten - indien nodig - te helpen bij het verduidelijken en vertalen van de vragen. Tevens gaf dit de mogelijkheid om een aantal bijkomende vragen in de enquête op te nemen, specifiek gericht op de problematiek van kinderopvang bij kansarme gezinnen. Voor de selectie van de kansarme gezinnen gebruikten we dezelfde criteria als Kind en Gezin. Uit vroeger onderzoek blijkt dat van het totaal aantal kinderen geboren in 1997 in een kansarm gezin, 31,7% allochtoon is (De Cock & Buysse, 1998). Deze verhouding werd ook bij de selectie van de kansarme gezinnen gehanteerd. We beperkten ons ook hier tot Turkse en Marokkaanse gezinnen. Er werd naar gestreefd om zowel kansarmen woonachtig in grootsteden als op het platteland in de bevraging op te nemen. Uiteindelijk viel de keuze op de steden Antwerpen, Gent, Genk en enkele landelijke gemeenten in de buurt van Tienen en aan de kust. De selectie van de landelijke gemeenten gebeurde op basis van een studie van de Boerenbond (L Hermitte, 1993/3 in: Van De Putte, 1997). De gemeenten in de buurt van Tienen en aan de kust die de classificatie zeer landelijk of landelijk kregen, werden weerhouden. De adressen werden op toevalsbasis geselecteerd. Per geselecteerd adres kregen de interviewers 2 reserveadressen mee. In het totaal werden 50 kansarme gezinnen bevraagd, waarvan 35 autochtone gezinnen en 15 allochtone. Bij de niet-allochtone kansarmen werden de interviews afgenomen door een vaste kern van interviewers bij het HIVA die ervaring hebben met interviews bij kansarme gezinnen. Voor de bevraging van de allochtone kansarmen deden we een beroep op interculturele bemiddelaars of personen die de taal van de respondent spreken. Onderstaande tabel geeft een overzicht van de steekproef van kansarme gezinnen naar nationaliteit en naar woonplaats. 1 Kinderen (tot 21 jaar) die minstens 66% lichamelijk of geestelijk ongeschikt zijn, hebben recht op verhoogde kinderbijslag. Naargelang de categorie van zelfredzaamheid wordt de kinderbijslag verhoogd met een bepaald bedrag (Gids in de thuiszorg 1999).