Preventie door de thuiszorg

Transcriptie

1 Preventie door de thuiszorg Analyse van ontwikkelingen en kansen

2 Preventie door de thuiszorg Analyse van ontwikkelingen en kansen De thuiszorg heeft een lange traditie in gezondheidsbevordering en preventie. Op verzoek van ZonMw en van ActiZ, organisatie van zorgondernemers, heeft het Trimbos-instituut een analyse gemaakt van de aard en omvang van preventie door thuiszorgorganisaties. Op welke thema s doen zij aan preventie en welke programma s of interventies voeren zij daarvoor uit? De analyse maakt de stand van zaken in 2009 op en geeft zicht op kansen voor de toekomst. Het onderzoek betreft allereerst de activiteiten die ZonMw vanuit het programma PreventieKracht Thuiszorg ( ) financierde op het gebied van universele, selectieve en geïndiceerde preventie. Daarnaast is via interviews in 2010 de zorg gerelateerde preventie door thuiszorgorganisaties in kaart gebracht. In deze brochure vindt u de belangrijkste resultaten van het onderzoek. De onderzoeksmethode Voor het onderzoek zijn allereerst de eindverslagen over 2009 geanalyseerd van 56 van de 59 thuiszorgorganisaties uit het ZonMw-programma. Aanvullend zijn vragenlijsten uitgezet bij de deelnemende instellingen, met vragen over onder andere organisatievorm en ingezette fte s. Per preventiethema is gekeken naar de uitgevoerde inter venties en naar kenmerken en bereik van de doelgroepen. Consultatiebureaus voor Ouderen en activiteiten voor mantelzorgers werden apart geïnventariseerd. Om zorggerelateerde preventie in beeld te krijgen, zijn in 2010 interviews gehouden met negen preventiedeskundigen van zeven thuiszorgorganisaties verspreid over het land. Het gaat om coördinatoren, gespecialiseerde verpleeg kundigen en stafmedewerkers. Preventie in de thuiszorgsetting Volgens de ZonMw-definitie is preventie het uitvoeren van interventies of nemen van maatregelen teneinde de gezondheid te bevorderen en ziekten of gezondheidsproblemen te voorkomen, en zodoende gezondheidswinst te bereiken. De preventieve en gezondheidsbevorderende activiteiten van thuiszorgorganisaties zijn divers: van huisbezoeken tot groepsvoorlichting en cursussen, en van mantelzorg ondersteuning tot algemene preventieprogramma s. De thema s, in 2006 aangegeven door VWS in het preventie beleid, zijn overgewicht, roken, diabetes, depressie en val preventie. Thuiszorgorganisaties werken zo veel mogelijk met protocollen, standaarden en preventieprogramma s gebaseerd op de praktijk. Definities van preventie Universele preventie vermindert de kans op risicofactoren of ziekte bij de algemene bevolking. Selectieve preventie bevordert de gezondheid bij (hoog)risicogroepen en leidt eventueel naar zorg. Geïndiceerde preventie vermindert het ontstaan van ziekten bij mensen die risicofactoren vertonen. Zorggerelateerde preventie ondersteunt mensen met gezondheidsproblemen bij zelfredzaamheid, vermindert de ziektelast en probeert erger te voorkomen. Zie figuur 1 Bij preventie zoekt de thuiszorg onder andere samenwerking met GGD en, de geestelijke gezondheidszorg, ziekenhuizen, eerstelijnsorganisaties en steeds vaker ook met cliëntenraden. Doelgroepen voor preventie In PreventieKracht Thuiszorg vormen mensen met risico op gezondheidsproblemen en ziekten de doelgroep, dus ook als zij nog geen indicatie voor zorg hebben. Thuiszorgorganisaties werken voor een veel bredere doelgroep; van jong tot oud, van gezond tot ziek en van stadswijkbewoners tot mensen in dorpen. Juist omdat thuiszorgverleners achter de voordeur komen, bereiken zij mensen die uit zichzelf niet zo snel om informatie of advies vragen. Jaarlijks heeft de thuiszorg meer dan cliënten. Figuur 1 Indeling van preventie Public health / vrije markt Zorgdomein Universele preventie Selectieve preventie Geïndiceerde preventie Zorggerelateerde preventie

3 Universele, selectieve en geïndiceerde preventie in de thuiszorg Hoe ziet preventie in PreventieKracht Thuiszorg eruit? Uit de inventarisatie van universele, selectieve en geïndiceerde preventie blijkt dat 56 thuiszorgorganisaties in 2009 gemiddeld bijna tien verschillende interventies uitvoerden. Dat deden zij vooral op de thema s overgewicht, diabetes, psychische aandoeningen, roken en valpreventie. Binnen deze thema s zijn door alle organisaties tezamen activiteiten uitgevoerd. Het aanbod was grotendeels in programma s gevat. Dat is belangrijk voor de kwaliteit van het werk, omdat het programmatisch koppelen van interventies een groter effect heeft dan losstaande activiteiten. Dertien thuiszorgorganisaties hadden een Consultatiebureau voor Ouderen en 32 organisaties boden activiteiten aan voor mantelzorgers. Wat is het bereik van de interventies? In 2009 werden met thuiszorgpreventie in totaal personen bereikt. Daaronder vielen mensen die bij de Consultatiebureaus voor Ouderen langskwamen en mantelzorgers die profiteerden van specifieke interventies voor deze groep. Het totale bereik lag in 2009 een stuk hoger dan in 2007/2008, toen thuiszorgpreventie over twee jaar gerekend zo n personen bereikte. Het bereik is verspreid over alle leeftijden. Bij overgewicht bestond de bereikte groep voor iets meer dan de helft uit kinderen die op school les kregen over gezonde voeding en beweging. Bij valpreventie bestond het bereik voor 94 procent uit ouderen. In totaal zijn bijna twee keer zo veel vrouwen als mannen bereikt en bijna een vijfde is allochtoon. Zes thuiszorgorganisaties voerden specifieke activiteiten uit voor mensen met een lage sociaaleconomische status (SES). Daarnaast organiseerden zes thuiszorgorganisaties wijkgerichte preventie voor inwoners met een lage SES. Steeds meer organisaties doen aan signalering, met name op het gebied van valpreventie en overgewicht. De signalering werd in de meeste gevallen uitgevoerd door wijkverpleegkundigen, een ontwikkeling die intussen sterk wordt gestimuleerd vanuit het ZonMw-programma Zichtbare schakel. De wijkverpleegkundige voor een gezonde buurt (zie ook verderop onder Een blik op de toekomst ). Zie figuur 2 en 3 Wat is de kwaliteit van preventie door de thuiszorg? In theorie is preventie het effectiefst als daarbij gestandaardiseerde interventies worden ingezet. In de praktijk is dat lastig, omdat voor deze sector nog weinig van dergelijke interventies beschikbaar zijn. Dit zien we terug in de analyse: in 2009 was nog maar 3 procent van de activiteiten gestandaardiseerd, waarmee in totaal 11 procent van de cliënten werd bereikt. Deze interventies voldoen aan de eisen van het RIVM Centrum Gezond Leven (CGL). De gegevens illustreren dat het werken met gestandaardiseerde interventies in 2009 nog in de kinderschoenen stond. De activiteiten zijn weliswaar veelal gebaseerd op professionele normen die in de thuiszorgpreventie gemeengoed zijn. Maar in tegenstelling tot de ggz-preventie kent de thuiszorg nog geen lange traditie van wetenschappelijke interventieontwikkeling en toetsing volgens de cyclus praktijk-onderzoek-praktijk. Bovendien heeft standaardisering pas recent een sterke stimulans gekregen met het certificeringstraject van het CGL. Naar verwachting neemt het aandeel gestandaardiseerde interventies in de uitvoering toe na Wel is duidelijk geworden dat het veld behoefte heeft aan ondersteuning bij het integreren van losse interventies. Daarbij gaat het er om hoe deze te plaatsen zijn in een bredere programmatische aanpak, die passend is bij de lokale context. Zie figuur 4 Hoe is de thuiszorgpreventie georganiseerd? De personele inzet voor organisatie en uitvoering van preventie varieert tussen de 0,8 en 15 fte per thuiszorgorganisatie, met een gemiddelde van 4,5 fte. Gemiddeld 1 fte bestond uit extern personeel, voornamelijk docenten en cursusleiders. Bij een deel van de organisaties werden de activiteiten aangestuurd door een leidinggevende preventie of gezondheidsbevordering. Hier was de omvang van de personele inzet met gemiddeld 5,5 fte iets groter. Hoe werkt men samen aan preventie? Uit de analyse van de ZonMw-dossiers blijkt dat PreventieKracht Thuiszorg de lokale samenwerking rond preventie gestimuleerd heeft. In 2009 werkten thuiszorgorganisaties (gegevens van de 18 organisaties die een vragenlijst retourneerden) vooral samen met welzijns- en ouderenwerk (78%), fysiotherapeuten (72%) en huisartsen/praktijkondersteuners (67%). Het hoogste rapportcijfer kreeg de samenwerking met ggz-instellingen (7,9). Ook de deskundigheid van de ggz scoorde hoog (zie verder figuur 5). In de samenwerking met cliëntenraden lijkt nog winst te behalen. Een derde van de thuiszorgorganisaties maakt als uitvoerders deel uit van een regionaal samenwerkingsverband. Daarbij ging het meestal niet om een algemeen Platform Preventie. Het zijn vooral samenwerkingsverbanden per thema of aandachtsgebied. Impuls voor samenwerking Samenwerking rond preventie is een voorwaarde voor subsidie in het vervolgprogramma PreventieKracht dicht bij huis ( ) van ZonMw. Dit blijkt de bestaande samenwerkingrelaties inmiddels een sterke impuls te hebben gegeven, met name als middel om gezamenlijk de kwaliteit en de regionale verankering van thuiszorgpreventie verder te verbeteren. Zie figuur 5

4 Figuur 2 Aantal uitvoerende instellingen en bereik in personen per thema Bereik in personen (n=96.328) Aantal uitvoerende instellingen (n=56) Mantelzorg Consultatiebureaus voor ouderen Meerdere van de vijf thema s Roken Valpreventie Psychische aandoeningen Diabetes Overgewicht Figuur 3 Kenmerken doelgroepen per thema 66% 34% 78% 22% 53% 36% 11% 62% 38% 79% 21% 1% 61% 38% 78% 22% 96% 4% 3% 32% 65% 72% 28% 95% 5% 0% 6% 94% 58% 42% 83% 17% Overgewicht Diabetes Psychische Valpreventie Roken aandoeningen 2% 89% 9% Man Vrouw Allochtoon Autochtoon Ouder dan Jonger dan 23

5 Figuur 4 Percentage gestandaardiseerde activiteiten Onbekend 2% Gestandaardiseerd 3% Niet gestandaardiseerd 95% Figuur 5 Samenwerking Gerapporteerd door achttien thuiszorgorganisaties (32%), in 2009 Partners Percentage mee Gemiddeld rapportcijfer Gemiddeld rapportcijfer samengewerkt samenwerking deskundigheid Welzijnswerk/ouderenwerk 78% 6,9 7,1 Fysiotherapeut 72% 7,3 7,7 Huisarts/praktijkondersteuner 67% 6,4 7,0 Ziekenhuis 61% 7,1 7,6 Maatschappelijk werk 56% 6,7 7,5 Diëtist (extern) 50% 7,3 7,8 Jeugdgezondheidszorg 50% 7,3 7,8 Gemeente 50% 7,0 6,9 Sportinstituut 44% 7,0 7,0 Patiëntenorganisaties 44% 6,9 7,0 Onderwijs 44% 6,9 6,4 GGZ 39% 7,9 7,9 Zorgverzekeraar 33% 6,5 6,5 Verslavingszorg 22% 7,5 8,0 Zelforganisatie allochtonen 11% 7,5 7,5 Anders, namelijk: GGD 28% 7,2 7,2 Anders, namelijk: cliëntenraad 6% 9,0 5,0

6 Zorggerelateerde preventie door thuiszorgorganisaties Waar richt zorggerelateerde preventie zich op? Thuiszorg versterkt de zelfredzaamheid, vermindert de ziektelast en probeert erger te voorkomen. Welbeschouwd is thuiszorg dus in zichzelf een vorm van zorggerelateerde preventie. Door deze inzet kan iemand langer thuis blijven. De interviews die het Trimbos-instituut in 2010 heeft afgenomen, geven zicht op de specifieke activiteiten die bij deze vorm van preventie horen: observeren, signaleren, rappor teren en gespreksvoering achter de voordeur. Thuiszorgmedewerkers houden hun oren en ogen open. Met protocollen of checklists signaleren ze mogelijke complicaties, comorbiditeit en risico s. Welke leefstijlfactoren zijn van invloed op de situatie? En hoe is het gesteld met de draagkracht van de mantelzorg? De meest genoemde thema s voor risicosignalering zijn huidletsel, voedingstoestand, valincidenten, medicijnveiligheid, incontinentie, psychosociaal welbevinden, dementie en depressie. Dit laatste thema wordt vaak gekoppeld aan het voorkomen van eenzaamheid en rouwverwerking. Hoe ziet zorggerelateerde preventie eruit? Thuiszorgmedewerkers gaan met de signalen aan de slag in afstemming met andere zorgverleners. Zij geven voorlichting, advies en instructie over de medische kant van het omgaan met de aandoening. Daarnaast richten zij zich op psychosociale aspecten, zoals acceptatie en verwerking: hoe kan iemand zijn of haar ziekte of beperking een plaats geven in het leven? Daarbij is de preventieve aandacht gericht op de cliënt in zijn of haar omgeving. Er is dus ook veel aandacht voor de woonsituatie, eventueel het werk en voor de sociale situatie: partner, gezin, familie of buurt. Bij dit alles werkt de thuiszorg aan het begeleiden van gedragsverandering. Daarvoor is motiverende gespreksvoering van cruciaal belang, om mensen niet alleen in beweging te krijgen, maar vooral ook te zorgen dat de gedragsverandering beklijft. Zorggerelateerde preventie is soms onderdeel van een preventieprogramma, maar vaker is het onderdeel van ketenzorg, bijvoorbeeld rond diabetes of COPD. Er zijn dan afspraken met samenwerkingspartners, vooral met ziekenhuis en huisarts. Het onderdeel preventie in deze ketenzorg wordt echter zelden als zodanig benoemd en is daardoor moeilijk financierbaar. Wat is het bereik van zorggerelateerde preventie? De doelgroep van de zorggerelateerde preventie valt samen met de doelgroep van thuiszorg in het algemeen. Veelal zijn dat mensen met een chronische ziekte, onder wie veel ouderen. Daarnaast zijn het mensen die net uit het ziekenhuis komen. Bepaalde groepen worden minder met zorggerelateerde preventie bereikt, omdat zij niet of te laat hulp van de thuis zorg inroepen. Dat geldt vooral voor nieuwe Nederlanders en mensen met een lage sociaaleconomische status, maar ook voor sommige hoogopgeleiden. Hoe is de zorggerelateerde preventie georganiseerd? De zorggerelateerde preventie krijgt vorm in het werk van de zorgteams. Daarin zitten over het algemeen wijkverpleegkundigen, gespecialiseerde verpleegkundigen, ziekenverzorgenden en gewone verzorgenden (bijvoorbeeld verzorgenden Individuele Gezondheidszorg). Cliënten melden zich aan met een indicatie van het CIZ. Of de huisarts of medisch specialist verwijst ze door voor advies of instructie bij het omgaan met hun ziekte of beperking. Hoe werkt men samen aan zorggerelateerde preventie? Bij zorggerelateerde preventie wordt veel samengewerkt met medisch specialisten en transferverpleegkundigen van ziekenhuizen en met huisartsen en hun praktijkondersteuners. Ook met apotheken, verzorgingshuizen, geestelijke gezondheidszorg en welzijnswerk is vaak nauwe samenwerking. De informanten noemen minder vaak de verslavingszorg als partner, terwijl zij desgevraagd wel aangeven regelmatig overmatig alcoholgebruik te signaleren. Een enkele informant geeft aan deel te nemen aan een regionaal of lokaal preventieplatform. De samenwerking verloopt over het algemeen goed. Thuiszorg = preventie! In de interviews kwam duidelijk naar voren dat uitvoerend medewerkers in de thuiszorg het onderscheid tussen verschillende vormen van preventie voor hun werkpraktijk weinig relevant vinden. Hun inzet is er hoe dan ook op gericht om erger te voorkomen en hun cliënten te helpen zelfredzaam te zijn. Daarbij komt dat cliënten vaak voor meerdere vormen van preventie in aanmerking komen, bijvoorbeeld zorggerelateerde preventie vanwege een chronische ziekte en geïndiceerde preventie vanwege het risico op comorbiditeit. Dat is ook logisch, want chronisch zieken hebben vaak meerdere aandoeningen. Belangrijk is dat de thuiszorg op alle vlakken tijdig eventuele problemen signaleert en vervolgens in actie komt, zoals een informant het verwoordde. De zorg die de thuiszorg biedt, lijkt vrijwel samen te vallen met zorggerelateerde preventie. Een informant zegt het zo: Onze medewerkers doen zoveel zorggerelateerde preventie en dat vinden ze zo vanzelfsprekend, dat medewerkers het geen preventie meer noemen.

7 Een blik op de toekomst Preventie in de thuiszorg: volop in ontwikkeling Bij de overgang van PreventieKracht Thuiszorg ( ) naar het vervolgprogramma PreventieKracht dicht bij huis ( ) waren moeilijk bereikbare groepen soms nog onvoldoende in beeld en kon de lokale samenwerking beter. Sinds 2009 zijn we op veel vlakken al weer verder. In een complexe omgeving werken veel thuiszorgorganisaties steeds meer samen met partijen als GGD, gemeente, eerstelijnszorg, welzijnswerk, ggz en maatschappelijk werk. Deze ontwikkeling zet zich naar verwachting voort, zeker nu ZonMw in haar programmering nog explicieter op samenwerking stuurt. Kwaliteit en professionalisering De sturing op kwaliteit heeft vruchten afgeworpen. Het verdient aanbeveling nog sterker in te zetten op standaardisering van veelgebruikte interventies en deze op effect te onderzoeken. Voor financiers wordt werken met effectieve interventies steeds belangrijker. Hier ligt een taak voor landelijke ondersteuningsorganisaties in het kader van een onderzoeks- en innovatiecyclus. Het werken aan halffabricaten komt daarbij tegemoet aan de lokale behoefte om methodieken per situatie passend te kunnen maken. Een andere uitdaging ligt in de verdere verbetering van de competenties van de medewerkers in de zorg. Met name het onderhouden van motiverende gespreksvaardigheden tot 2012 gefinancierd door PreventieKracht dicht bij huis is een aandachtspunt. Waar verpleegkundigen elke vijf jaar alle (verpleegtechnische) handelingen moeten laten certificeren, geldt dat nog niet voor hun vaardigheden rond motiverende gespreksvoering. Samenwerking Samenwerking biedt de thuiszorg kansen om zich te profileren als betrouwbare speler en partner. De thuiszorg kan bij uitstek de verbinding tussen preventie en zorg versterken. Zij heeft de expertise in huis om tijdig te interveniëren bij een ongezonde leefstijl, chronische ziekte of eenzaamheid. Ook heeft zij instrumenten beschikbaar voor het versterken van het zelfmanagement van burgers (inclusief mantelzorgers). Cruciaal, nu ouderen langer zelfstandig blijven en chronisch zieken een steeds groter eigen aandeel krijgen in de behandeling van hun aandoening. Ook kunnen thuiszorgorganisaties preventieve diensten bieden aan mensen zonder zorgindicatie, bijvoorbeeld beweegactiviteiten en valpreventie. En zij kunnen geestelijke gezondheidsproblemen signaleren. In de samenwerking heeft de thuiszorg nog vooral de rol van uitvoerder, nog niet zozeer van strategisch partner. Door de introductie van concurrentie is de samenwerking veranderd. Het is de uitdaging voor zorgondernemers om de kansen te pakken, ook als strategisch partner in de wijk. Kansen voor de wijkverpleegkundige en voor preventie De zorg ontwikkelt zich steeds meer naar zorg dichtbij huis. Met preventie sluit de thuiszorg hier goed op aan. Kansrijk is de herwaardering van de rol van de wijkverpleegkundige, onder meer ondersteund in het ZonMw-programma Zichtbare Schakel. De wijkverpleegkundige voor een gezonde buurt. De wijkverpleegkundige werkt aan integratie van wonen, zorg en welzijn en heeft vroegsignalering en preventie in het takenpakket. Door deze functie verder te professionaliseren en de samenwerking op wijkniveau te intensiveren, verbetert de kwaliteit van de preventie in de wijk. Wijkgericht werken bevordert de participatie en maakt het mogelijk risicogroepen beter te bereiken. Ten slotte De thuiszorg is een sector in beweging. Rond preventie pakt die beweging positief uit. Eerder lag de nadruk op zorg en ziekte, inmiddels komt het accent meer te liggen op gedrag en gezondheid. De thuiszorg heeft een unieke rol: zij komt achter de voordeur, bij mensen van alle rangen en standen. Een belangrijke randvoorwaarde is een structurele financiering voor preventie, waar mogelijk als onderdeel van de zorg.

8 Colofon Onderzoek Wouter van Ballegooijen, Els Bransen, Agnes van der Poel (Trimbos-instituut) Redactie Ines van Rooijen (ZonMw) en Riny van Lier (ActiZ) Eindredactie Marc van Bijsterveldt Ontwerp WIM Ontwerpers, Den Haag Drukwerk Albani Drukkers, Den Haag Deze brochure is een gezamenlijke uitgave van ZonMw en ActiZ. De uitgave is gratis te downloaden via en ZonMw Laan van Nieuw Oost-Indië CE Den Haag Postbus AE Den Haag Telefoon Fax ActiZ Oudlaan GA Utrecht Postbus RG Utrecht Telefoon fax info@actiz.nl ZonMw/ActiZ augustus 2011 Deze uitgave mag zonder toestemming van ZonMw en ActiZ voor niet-commercieel gebruik worden gedownload en verveelvoudigd. Voorts alle rechten voorbehouden. Deze uitgave is met grote zorgvuldigheid en met gebruikmaking van de meest actuele gegevens tot stand gekomen. Het is evenwel niet geheel uitgesloten dat de informatie in deze uitgave onjuistheden en/of onvolkomenheden bevat. ZonMw en ActiZ aanvaarden geen aansprakelijkheid voor directe of indirecte schade ontstaan door eventuele onjuistheden en/of onvolkomenheden. Aan de inhoud van deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend.