Is het concept Design-Build-Finance and Maintain een voorbode voor de privatisering van het gevangeniswezen?

Transcriptie

1 FACULTEIT RECHTSGELEERDHEID Is het concept Design-Build-Finance and Maintain een voorbode voor de privatisering van het gevangeniswezen? Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van master in de Criminologische Wetenschappen door ( ) Engels Elke Academiejaar Promotor : Prof. Dr. Marc Cools Commissarissen : Dhr. Vincent Eechaudt Mevr. Veerle Pashley

2 Trefwoorden Privatisering Privatization Gevangeniswezen PPS DBFM Literatuurstudie II

3 Verklaring inzake toegankelijkheid van de masterproef criminologische wetenschappen Ondergetekende, Elke Engels ( ) geeft hierbij aan derden, zijnde andere personen dan de promotor (en eventuele co-promotor), de commissarissen of leden van de examencommissie van de master in de criminologische wetenschappen, [de toelating] [geen toelating] om deze masterproef in te zien, deze geheel of gedeeltelijk te kopiëren of er, indien beschikbaar, een elektronische kopie van te bekomen, waarbij deze derden er uiteraard slechts zullen kunnen naar verwijzen of uit citeren mits zij correct en volledig de bron vermelden. Deze verklaring wordt in zoveel exemplaren opgemaakt als het aantal exemplaren waarin de masterproef moet worden ingediend, en dient in elk van die exemplaren ingebonden onmiddellijk na het titelblad. Datum:.. Handtekening: III

4 Woord vooraf Deze masterproef is geschreven met het oog op het behalen van de graad Master in de criminologische wetenschappen. Een afstudeerproject schrijf je nooit alleen. Ook mijn masterproef is het resultaat van heel wat warme mensen rond mij heen. In dit woord vooraf wil ik vooral de tijd en ruimte maken om een aantal mensen specifiek te bedanken. In eerste instantie wil ik mijn promotor Prof. Dr. Marc Cools oprecht bedanken voor de begeleiding van deze masterproef. Zijn deskundige suggesties en kritische opmerkingen hebben bijgedragen tot het realiseren ervan. Eveneens wil ik mijn commissarissen bedanken voor hun bereidheid om mijn masterproef te lezen en hun interesse te tonen in mijn werk. Ik wens ook alle professoren binnen de Criminologische Wetenschappen te bedanken voor het bijbrengen van de nodige inzichten en kennis die cruciaal waren voor het volbrengen van deze masterproef. Mijn dank gaat ook uit naar de heer Van De Voorde Rudy voor zijn bereidwilligheid om, als bevoorrechte getuige, deel te nemen aan dit onderzoek. Dankjewel aan Marijke Van Bogaert die als talenknobbel dit afstudeerproject op schrijffouten controleerde. Naast dit alles wil ik een woord van dank richten aan mijn ouders voor hun morele en financiële steun. Bedankt om mij de kans te geven deze opleiding te volgen, er steeds voor mij te zijn en mij te laten geloven in mezelf. Ook wil ik mijn familie, medestudenten, naaste vrienden en vriendinnen bedanken voor de vele ontspannende momenten, hun bemoedigende woorden en begrip. Tot slot wil ik mijn vriend bedanken voor zijn onvoorwaardelijke steun, zijn luisterend oor, zijn oneindig geduld en zijn bijzondere gave om steeds opnieuw een lach op mijn gezicht te toveren wanneer ik het even moeilijk had. Dit alles maakte het afgelopen jaar zoveel dragelijker. Bedankt! IV

5 Inhoudsopgave TREFWOORDEN WOORD VOORAF INHOUDSOPGAVE LIJST VAN GEBRUIKTE AFKORTINGEN INLEIDING II IV V VII 1 1. HISTORISCHE, MAATSCHAPPELIJKE EN POLITIEKE CONTEXT: 25 JAAR OVERBEVOLKING IN DE BELGISCHE GEVANGENISSEN DE BELGISCHE GEVANGENISPOPULATIE IN CIJFERS HET STRAFRECHTELIJK BELEID INZAKE DE OVERBEVOLKING VAN DE BELGISCHE GEVANGENIS DE ORIËNTATIENOTA STRAFBELEID EN GEVANGENISBELEID VAN 1996 (DE CLERCK) ALGEMENE BELEIDSNOTA DE CLERCK (I) ALGEMENE BELEIDSNOTA VERWILGHEN ALGEMENE BELEIDSNOTA ONKELINX S.O.S- PLAN JUSTITIE VAN HET MASTERPLAN HET MASTERPLAN TRIS DOOR TURTELBOOM PRIVATISERING VAN HET BELGISCHE GEVANGENISWEZEN ALGEMENE PRIVATISERINGSTENDENS VAN NATIONALISERING NAAR PRIVATISERING CONCEPTUEEL KADER WAT BETEKENT PRIVATISERING VAN HET GEVANGENISWEZEN? AANLEIDING TOT PRIVATISERING VAN HET GEVANGENISWEZEN EEN VLEUGJE GESCHIEDENIS INTERNATIONALE INVULLINGEN VAN PRIVATISERING IN HET GEVANGENISWEZEN HUIDIGE PRIVATISERINGSTENDENS VAN BELGIË PPS EN ZIJN BEGRIPPENDIVERSITEIT JURIDISCHE VERANKERING PPS EN HET GEVANGENISWEZEN DBFM: EEN HELIKOPTERVLUCHT WAT ZIJN DBFM- OVEREENKOMSTEN? IS DBFM TE VERGELIJKEN MET DE TRADITIONELE OVERHEIDSOPDRACHT? WETTELIJKE REGELGEVING DBFM EN HET GEVANGENISWEZEN ERVAREN VOORDELEN VAN DBFM CONTRACTEN ERVAREN BEPERKINGEN VAN DBFM- OVEREENKOMSTEN ETHISCHE DISCUSSIE: PRIVATE INZET BIJ EEN PUBLIEKE TAAK ROL VAN DE OVERHEID AUTORITEIT VAN DE STAAT HET RECHT OM TE STRAFFEN GEWELD- EN DWANGMONOPOLIE PRIVATISERING VAN DE STRAFUITVOERING GEVANGENISEXPANSIE 48 V

6 3.4 COMMERCIALISERING EN WINSTBEJAG ALGEMEEN BESLUIT ALGEMENEN DISCUSSIE KRITISCHE BEDENKINGEN EN AANBEVELINGEN BEPERKINGEN VAN HET ONDERZOEK 56 BIBLIOGRAFIE 59 BIJLAGEN I BIJLAGE 1: VORMEN VAN PUBLIEK- PRIVATE SAMENWERKING IN HET GEVANGENISWEZEN I BIJLAGE 2: VORMEN DBFM- OVEREENKOMSTEN: FOTO VERDUIDELIJKEN II BIJLAGE 3: INTERVIEWLEIDRAAD KWALITATIEF INTERVIEW VERANTWOORDELIJKE PPS PLATFORM BINNEN DG EPI III BIJLAGE 4: UITGEWERKT INTERVIEW MET DE HEER VAN DE VOORDE RUDY: PPS VERANTWOORDELIJKE BINNEN HET DIRECTORAAT- GENERAAL PENITENTIAIRE INRICHTINGEN V BIJLAGE 5: INFORMED CONSENT XV VI

7 Lijst van gebruikte afkortingen CPT: Europees Comité ter Preventie van Foltering DBFM: Design Build Finance and Maintain DBFMO: Design Build Finance Maintain and Operate DG EPI: Directoraat- generaal Penitentiaire Inrichtingen ESR: Europees Stelsel van Rekeningen EVRM: Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens FOD: Federale Overheids- Dienst FPC: Forensisch Psychiatrisch Centrum POA: Prison Officers Association PPS: Publiek- Private Samenwerking VII

8 Inleiding Tijdens de jaren tachtig werd reeds vastgesteld dat de overbevolkingsproblematiek in de gevangenissen muurvast zit. Zowat in alle Westerse landen stijgt het aantal gevangenen onrustwekkend. (Beyens, Snacken & Eliaerts,1992). Het laatste decennium steeg de Belgische gevangenispopulatie maar liefst met 25 procent (Statistics Belgium, 2014). De gevangenissen zijn dan ook meer dan ooit overbevolkt. Als reactie op deze problematiek vatten verschillende landen indrukwekkende nieuwbouwprogramma s aan. Vanwege het tijdrovend aspect en het hoge kostenplaatje dat de bouw van gevangenissen met zich mee brengt, drong langzaam maar zeker door dat (een vorm van) privatisering een mogelijke oplossing zou bieden (Beyens et al.,1992). Met het Masterplan , voor een gevangenis in humane omstandigheden, wordt het privatiseringsidee een belangrijk punt op de penitentiaire agenda van de beleidsmakers. De overheid breekt hier met het alom geprezen reductionistische gedachtegoed, dat sceptisch staat tegenover de gevangenisstraf, en gaat verder met een expansionistisch beleid om de capaciteit, inrichting en de organisatie van de penitentiaire inrichtingen terug op een aanvaardbaar niveau te brengen. Niet alleen de omvang van dit project is uniek, het is ook de eerste keer dat men gebruik maakt van een DBFM- formule (dat staat voor, Design-, Build-, Finance and Maintain ). Dit veronderstelt een publiek- private samenwerking waarbij een vereniging van investeerders op lange termijn partner zijn vanaf de ontwerpfase tot de exploitatie van het project (De Clerck, 2010). Een vorm van privatisering die reeds zijn vruchten heeft afgeworpen in naburige landen. Desondanks sleept de discussie rond het privatiseren van het gevangeniswezen in België al jaren aan en vangt het privatiseringsidee veel tegenwind van politici, vakbonden en mensenrechtenorganisaties. Een belangrijke vraag die men zich daarbij stelt, is of de privatisering van het gevangeniswezen wel strookt met het penitentiair beleid dat gericht is op veilige, humane, constructieve en toekomstgerichte strafuitvoering (Christiaensens, 2006). 1

9 Het doel van dit onderzoek is nagaan of het DBFM- concept, een vorm van publiek- private samenwerking die tot op de dag van vandaag de beleidsnota s kleurt, de volledige privatisering van de gevangenissen al dan niet in de hand werkt. Het antwoord op die vraag zal tot stand komen aan de hand van een grondige literatuurstudie. Het onderzoek zal stap voor stap worden opgebouwd. In het laatste hoofdstuk beantwoorden we de centrale vraag: Is het concept Design-, Build-, Finance and Maintain een voorbode voor de privatisering van het gevangeniswezen? Om deze vraag te beantwoorden dienen we enkele vragen voorop te stellen om ons een beter overzicht geven van het gehele verhaal. Volgende deelvragen staan dan ook in de literatuurstudie centraal: Welke beleidsmaatregelen werden er reeds besproken en getroffen ter bestrijding van de overbevolkingsproblematiek? Wat is privatiseren (van het gevangeniswezen) en waarom wordt er geprivatiseerd? Wat houdt het concept Design-, Build-, Finance and Maintain in? Wat is de huidige stand van zaken betreffende de privatisering van het Belgische gevangeniswezen? Kan men veiligheidstaken, waarop Justitie nu het monopolie heeft, zomaar uitbesteden? Onder gevangenissen verstaan we in deze masterproef alle instellingen die dienen ter opsluiting van zowel mannen als vrouwen die, op basis van een strafwet, veroordeeld worden tot een gevangenisstraf of onder voorlopige hechtenis staan (Shichor, 1995). In deze Masterproef maken we gebruik van meerdere nationale en internationale databronnen ( Van Gemert, 2010). De literatuur wordt verzameld via volgende databanken; Web of Science, LIBISnet, LibHub, Meercat, Sage Journals Online en Google Scholar. Volgende zoektermen werden daarbij geraadpleegd: Privatisering gevangenissen, private gevangenissen, gevangenisprivatisering, private prison(s), prison(s) for profit, prison privatization, new penology, private punishment, correctional privatization, hybrid prison(s), prison(s) privé, prison(s) semi- privé, PPS, PPP, publiek private samenwerking, public private partnership, DBFM, Design-, build-, finance and maintain, DBFMO. De keuze voor het 2

10 gebruik van deze algemene termen vloeit voort vanuit het gegeven dat specifieke termen weinig onderzoeksresultaten opleveren. Wetenschappelijke documenten en boeken gevonden in de bibliotheek van de faculteit Rechtsgeleerdheid- Universiteit Gent vormen eveneens een belangrijk onderdeel van de literatuurstudie (Verschuren & Doorewaard, 2000). Tenslotte wordt er een beroep gedaan op de kennis van de bevoorrechte getuige, dhr. Van De Voorde Rudy. De interviewgegevens, van die verantwoordelijke van het PPS platform binnen het directoraat- generaal Penitentiaire Inrichtingen (DG EPI), worden gebruikt ter aanvulling van de wetenschappelijke literatuur. De resultaten van deze literatuurstudie worden gepresenteerd in vier hoofdstukken. In hoofdstuk één werpen we onze blik op de historische, maatschappelijke en politieke context van het Belgische gevangeniswezen. We lichten kort de huidige overbevolkingsproblematiek toe en geven enkele relevante cijfers weer. Vervolgens wordt in dit hoofdstuk dieper ingegaan op de beleidsnota s van de afgelopen 20 jaar. We bekijken hoe de overgang van een reductionistische naar een expansionistische beleidsvisie geleid heeft tot het privatiseringsidee voor de exploitatie van de Belgische gevangenissen. In het tweede hoofdstuk wordt een theoretisch referentiekader geduid. We geven in dit hoofdstuk de algemene tendens van de privatisering weer. Dat doen we aan de hand van een definitie van privatisering. Daarbij wordt er dieper ingegaan op de verschillende vormen en evoluties van privatisering. Vervolgens werpen we onze blik op de publiek- private samenwerking om te eindigen met het DBFM- concept in al zijn facetten. Eveneens worden de voor- en nadelen van DBFM op de privatisering van het gevangeniswezen weergegeven. Hoofdstuk drie omvat een ethische discussie over de rol van de staat binnen het gevangeniswezen. Met andere woorden stellen we ons de vraag of het wettelijk aanvaardbaar en gewenst is dat de overheid het veiligheidsaspect onder de vorm van het beheer van de gevangenissen, waarop Justitie nu het monopolie heeft, zomaar kan overhevelen naar de privé- sector. 3

11 Deze masterproef eindigt met een algemene discussie, waarin de bevindingen teruggekoppeld worden aan de onderzoeksvraag en de beschreven theorie. Ook formuleren we in het vierde hoofdstuk enkele kritische bedenkingen en relevante aanbevelingen naar het beleid toe. Eveneens gaan we dieper in op de beperkingen van dit onderzoekswerk. 4

12 1. Historische, maatschappelijke en politieke context: 25 jaar overbevolking in de Belgische gevangenissen. 1.1 De Belgische gevangenispopulatie in cijfers Overbevolking van de gevangenissen is de resultante van een problematische relatie tussen de bevolking en de capaciteit van de gevangenissen (Beyens, Snacken & Eliaerts, 1993). Het begin van de overbevolkingscrisis kunnen we situeren in de jaren tachtig die gekenmerkt werd door een aanzienlijke toename van de Belgische gevangenispopulatie. Sindsdien is de gevangenispopulatie zo goed als verdubbeld en lijden de penitentiaire inrichtingen meer dan ooit onder de overbevolking (Maes & Scheirs, 2009). Meer specifiek bedroeg de gevangenispopulatie in 1980 zo n 5677 gedetineerden (Maes, 2002). In het jaar 2013 bereiken we een absoluut record met een dagpopulatie van gedetineerden, terwijl de totale gevangeniscapaciteit slechts 9255 cellen voorziet (Statistics Belgium, 2014). Hoe kan die stijging verklaard worden? De omvang van de gevangenispopulatie wordt bepaald door twee factoren: enerzijds de instroom (het jaarlijks aantal opsluitingen) en anderzijds de detentieduur. Een stijging van het aantal gedetineerden brengt dus niet automatisch een stijging van het aantal uitgesproken gevangenisstraffen met zich mee. Nog anders gezegd hangt de gevangenispopulatie niet enkel samen met het aantal personen dat wordt opgesloten, maar ook met de duur van hun verblijf. Zo konden we tussen 1980 en 2004 een daling van 21 procent van het aantal opsluitingen opmerken. Daartegenover gold, wat de gemiddelde detentieduur betreft, een verdubbeling van 3,5 naar 7,4 maanden. Actueel schommelt de gemiddelde detentieduur echter rond de 7 maanden maar ook het aantal opsluitingen kent een stijgende tendens waardoor de gevangenispopulatie alle records blijft breken (Maes & Scheirs, 2009). Wanneer we de Belgische gemiddelde gevangenispopulatie (van 2009) gaan plaatsen in Europees perspectief, kunnen we vaststellen dat België, met zijn 101, 4 gedetineerden per inwoners, net zoals zijn buurlanden Frankrijk en Nederland tot de middenmoot behoort. Het gemiddelde van Europa bedraagt op dat ogenblik 143,8 gedetineerden per inwoners. De Oost Europese landen liggen over het algemeen boven het 5

13 gemiddelde, met als grootste uitschieter Rusland. Aan het andere uiteinde bevinden zich voornamelijk de Scandinavische landen die het gemiddelde omlaag trekken (Raad van Europa, 2014). Desondanks is de overbevolkingsproblematiek in de Belgische gevangenissen ook het Europees Comité ter Preventie van Foltering (CPT) niet ontgaan. Dit Europees Internationaal orgaan, opgericht in 1989, is en blijft erg bezorgd over de overbevolking en de verouderde Belgische gevangenissen. Sinds 1993 beveelt het Anti- foltercomité aan om een zeer hoge prioriteit te geven aan een oplossing voor die problematiek (CPT, 1994). Ook in zijn vijfde en laatste bezoek, onder minister van Justitie De Clerck, herhaald het CPT de aanbeveling die het reeds in het verleden geformuleerd heeft maar waar nog steeds geen beterschap in te vinden is (Liga voor Mensenrechten, 2010). Bovendien heeft het CPT gedreigd met het afleggen van een publieke verklaring indien België niet meewerkt om iets te veranderen aan de huidige situatie. Dergelijke verklaring vond nog maar vijf keer plaats: drie keer werd het Russische gevangeniswezen publiekelijk aan de schandpaal genageld, tweemaal gebeurde dat voor Turkije. Het zou alvast jammer zijn om ook ons land in dit rijtje te zien staan (Daems, 2010). 1.2 Het strafrechtelijk beleid inzake de overbevolking van de Belgische gevangenis Omdat de keuzes die de voorbije jaren gemaakt werden de Belgische strafuitvoering nog vele jaren kleuren, is het noodzakelijk even stil te staan bij de voorgaande beleidsmaatregelen die werden besproken en getroffen ter bestrijding van de overbevolkingsproblematiek in de Belgische gevangenissen De Oriëntatienota Strafbeleid en Gevangenisbeleid van 1996 (De Clerck) Meer dan vijftien jaar geleden werd reeds vastgesteld dat de situatie in de gevangenissen muurvast zit. Vanaf de jaren tachtig kende de Belgische gevangenispopulatie een constante stijging. Het beleid had echter niet als doel de gevangenispopulatie te verminderen. Op 12 april 1996 verbleven er 7782 gedetineerden in de gevangenissen met een totale beschikbare gevangeniscapaciteit van 6642 plaatsen (De Clerck, 2010). Een structurele oplossing, die in de eerste plaats een politieke keuze vereist, drong zich op (Beyens, 2009). 6

14 Toenmalig minister van Justitie Stefaan De Clerck stapt op 19 juni 1996 met zijn Oriëntatienota Strafbeleid en gevangenisbeleid naar de Commissie voor de Justitie van de Kamer van Volksvertegenwoordigers, en zet daarmee de strafuitvoering in wettelijke startblokken. Die reductionistische nota bevat vernieuwende oplossingen voor de problemen die de Belgische strafuitvoering in hun greep hadden en beoogde een grondig maatschappelijk en parlementair debat over het straf- en gevangenisbeleid op gang te trekken. De aandacht in de oriëntatienota ging veelal uit naar het gevangenisbeleid. Naast het zorgen voor een menswaardige en veilige strafuitvoering en het realiseren van een re- integratie- en herstelgerichte detentie enerzijds en de wettelijke regeling in het kader van een beginselenwet anderzijds, wordt het optimaliseren van de gevangenisinfrastructuur (met het oog op een betere materiële huisvestiging) als belangrijke opdracht voor het gevangeniswezen geformuleerd (De Clerck, 2010). De Clerck vertrekt in zijn nota vanuit een zuiver reductionistisch tweesporenbeleid dat sceptisch staat ten aanzien van de mogelijke voordelen van de gevangenisstraf (Snacken, 2006). Hij pleit gemotiveerd voor een vermindering van de gevangenisinput en het stimuleren van de uitstroom uit de gevangenissen als wenselijk gevolg. Door tal van alternatieve maatregelen met betrekking tot het strafuitvoeringsbeleid naar voor te schuiven, zoals een verminderende toepassing van de voorlopige hechtenis en de voorrang te geven aan vrijheid- beperkende straffen, wil men een selectief gebruik van de vrijheidsberoving stimuleren. Alternatieve straffen moeten de eerste keuze worden. Ten tweede oppert men voor een optimaal en efficiënte benutting van de gevangeniscapaciteit zelf door bijvoorbeeld te voorzien in aangepaste huisvesting voor specifieke doelgroepen. Verder wordt er in de nota gesteld dat, met uitzondering van de extra achthonderd cellen die reeds eerder gepland waren in het Gevangenismeerjarenplan , er geen capaciteitsuitbreidingen moeten gepland worden (De Clerck, 1996). De nota werd vanwege zijn coherente beleidsvisie, na jaren van wanbeleid op Justitie, alom geprezen (Beyens, 2009). Maar in augustus 1996 breekt de zaak Dutroux los. De parlementaire prioriteiten worden verlegd waardoor deze eerste echte penitentiaire beleidsnota van België nooit het 7

15 onderwerp werd van een grondig parlementair debat (Smaers, 2005). Desondanks is deze oriëntatienota de start geweest voor een verandering op vlak van het gevoerde beleid van de voorbije achttien jaar (Snacken, 2002) Algemene beleidsnota De Clerck (I) In november 1996, enkele maanden na het uitbreken van de Dutroux- affaire, volgt de tweede algemene beleidsnota van De Clerck. Die beleidsnota focust zich vooral op de verdere realisatie van de werken vooropgesteld in het gevangenismeerjarenplan (cf. supra) waarbij gehamerd wordt op de capaciteitsuitbreiding van 400 cellen en de renovatie van een aantal cellen (De Clerck, 1997). Daarenboven wordt door de Ministerraad beslist over te gaan tot de bouw van twee gevangenissen om een bijkomende capaciteit van 1000 cellen te creëren. De uitbreiding van de alternatieven wordt on hold gezet (Snacken & Beyens, 2008). Critici stellen daar al een kleine breuk vast met het reductionistisch ongeloof in het nut van de vrijheidsberovende straf en de daarbij horende capaciteitsuitbreiding (Daems, 2008). Hetzelfde verhaal komt naar boven bij De Clerck s opvolger, Van Parys, die eveneens een kleine afwijking maakt van het zuiver reductionistisch beleid door te wijzen op de verdere uitbouw van de duizend bijkomende cellen (Van Parys, 1999) Algemene beleidsnota Verwilghen Net zoals zijn voorgangers vertrekt minister Verwilghen vanuit een reductionistisch perspectief waarbij opsluiting maximaal moet beperkt worden. Ook hij is van oordeel dat de gevangenisstraf geen adequaat antwoord biedt op delinquentie. Investeren in herstelgerichte maatregelen staat centraal in zijn beleid (Verwilghen, 2000). Dat blijkt in eerste instantie uit zijn pleidooi voor het invoeren van een quota- wet die een maximale penitentiaire capaciteit moet vastleggen (Verwilghen, 2001). Bovendien gelooft minister Verwilghen dat een uitbreiding van de gevangeniscapaciteit op lange termijn de overbevolking niet oplost. De bijkomende capaciteit zal door het aanzuigeffect van de gevangenis op korte termijn snel ingevuld worden. Het financieren van alternatieve maatregelen zoals de autonome werkstraf en het elektronisch toezicht lijkt hem dan ook de beste oplossing voor het bestrijden van de overbevolkingsproblematiek (Verwilghen, 2000). 8

16 Die voornemens komen ook aan bod in zijn laatste beleidsnota, al kunnen we opmerken dat de gevangenisuitbreiding daar meer op de voorgrond komt te staan (Daems, 2008) Algemene beleidsnota Onkelinx Ook minister Onkelinx gaat, met de gevangenisstraf als ultimum remedium, daarop verder in. Hoewel er in haar beleid niet echt sprake is van herstelgerichte maatregelen beperkt zij eveneens de verhoging van de gevangeniscapaciteit zo veel mogelijk (deels vanwege het hoge kostenplaatje). Zij was vooral actief op wetgevend vlak. Onder haar legislatuur wordt onder meer gepleit voor het uitleveren van gedetineerden naar hun land van herkomst voor het uitzitten van hun straf en werd de wet op de externe rechtspositie van gedetineerden gestemd (Onkelinx, 2006). In haar daarop volgende beleidsnota s worden deze ambities herhaald. Opmerkelijk is dat minister Onkelinx in 2007 grotendeels afstapt van haar reductionistisch beleid en stelt dat een rechtvaardige strafuitvoering maar te realiseren valt via capaciteitsuitbreiding van de gevangenis. Renovatie, uitbreiding maar ook nieuwbouw (van twee gevangenissen) komt op de beleidsagenda te staan (Van Der Beken, 2008) S.O.S- plan Justitie van 2007 Vooreerst wil ik opmerken dat dit plan geen beleidsplan is maar toch benoemenswaardig in dit werkstuk aangezien het de basis vormt van de daaropvolgende beleidsplannen van de ministers Vandeurzen en de Clerck. Midden jaren negentig kampte de Belgische penitentiaire inrichtingen nog steeds met een overbevolkingsproblematiek. Ondanks de investeringen van de voorbije jaren in alternatieve maatregelen heeft het gevoerde beleid niet kunnen bijdragen aan een vermindering van de gevangenispopulatie (CD&V, 2007). We mogen daaruit afleiden dat de alternatieve maatregelen eerder een bijkomende straf waren dan een vervanging van de vrijheidsstraf zelf. In 2007 doen Van Parys, De Crem en Vandeurzen het S.O.S- plan uit de doeken als reddingsactie om het vertrouwen van de burger in justitie terug te winnen. In het plan staat zorgen voor een zorgzamere en veiligere samenleving centraal. Zes aandachtspunten worden naar voor geschoven (CD&V, 2007). Een van de krachtlijnen voorziet in de 9

17 uitbreiding van de gevangeniscapaciteit waarbij men, met hulp van de privésector, 1500 extra cellen wil laten bouwen in 24 maanden tijd. Dat wordt gezien als de oplossing om de overbevolking aan de pakken en moet ervoor zorgen dat gedetineerden in betere leefomstandigheden kunnen verblijven maar vooral dat straffen in de toekomst effectief worden uitgevoerd (Daems, 2008). Bijkomend stelt zich wel het probleem dat de extra capaciteit niet op tijd beschikbaar is waardoor er een alternatieve oplossing dient worden gezocht om iets te doen aan de overbevolking (Knack, 2008). Verder wordt het voorzien van een noodbudget voor justitie, in het bijzonder voor de investeringen in gebouwen en gevangenissen, naar voor geschoven. Het noodbudget bedraagt één miljard euro waarvan de helft moet komen van publiek- private samenwerking (CD&V, 2007). Waar het op dat ogenblik gevoerde beleid door minister Onkelinx voornamelijk gebaseerd was op reductionistische principes, getuigd dit plan duidelijk van een expansionistische visie. De centrale vraag, van de voorbije tien jaar, over de zinvolheid van de gevangenisstraf wordt met dit S.O.S- plan resoluut van tafel geveegd Het Masterplan Inhoud De voornemens opgenomen in het S.O.S- plan worden, met het Masterplan , bevestigd door toenmalig minister van Justitie, Jo Vandeurzen. Vandeurzen maakt een diepgaande koerswijziging en breekt met het alom geprezen reductionistisch gedachtegoed. Door middel van expansionistische maatregelen tracht hij de bevolkingsproblematiek weg te werken, zodat er geen wachttijden of periodes van straffeloosheid meer zouden zijn (Beyens, 2009). Hij schuift de uitbreiding van de gevangeniscapaciteit naar voor als absolute voorwaarde voor een humaan en geloofwaardig strafuitvoeringsbeleid. Krachtlijnen van dit plan zijn de uitbreiding van bestaande complexen, renovatie van de bestaande infrastructuur en de bouw van een aantal nieuwe gevangenissen (Vandeurzen, 2007). De minister staaft zijn expansionistisch beleid door te stellen dat het een onmogelijke 10

18 taak is om zinvolle detentie, zoals opgenomen in de Basiswet, te garanderen zolang er sprake is van overbevolking aangezien die problematiek elk ander initiatief verlamd (Snacken & Beyens, 2008). Argumenten tegen het aanwerven van extra capaciteit, zoals de reeds vermelde aanzuigende kracht van gevangenissen of het hoge kostenplaatje, komen in dit plan niet meer aan bod (Masterplan, 2008). In het allerlaatste punt wordt vermeld dat minister Vandeurzen het investeren in alternatieve maatregelen (elektronisch toezicht als vervanging voor gevangenisstraf en de autonome werkstraf) en preventie wil bevorderen. Anderzijds wordt er meegedeeld dat die alternatieven enkel kunnen slagen in combinatie met vrijheidsberoving (Claes, Geluyckens & Christiaens, 2009). De zinsnede in Vandeurzen s beleidsnota gevangenisstraf als ultimum remedium dient dan ook met de spreekwoordelijke grove korrel zout genomen te worden (Claus, 2008). Zijn opvolger, minister De Clerck nam in zijn beleidsnota het plan van volledig over en nam eveneens afstand van het reductionistisch perspectief, voorzien door hemzelf in Ook hij ziet de overbevolking nu als verantwoordelijk voor het falen van een deel van onze rechtsbedeling en gebruikt dat argument ter verdediging van de capaciteitsuitbreiding. Hij verwijst daarbij naar de grootscheepse capaciteitsuitbreiding in Nederland waar vandaag 20 procent van de cellen leeg staan. Daarenboven komt men in het Masterplan tot de conclusie dat de overbevolking een onoverkomelijk fenomeen is dat ook ons land in zijn greep heeft. De gevangenisbevolking zal, ondanks allerlei initiatieven, blijven toenemen. De nieuwe gevangenissen zullen dan ook moeten voorzien zijn van de nodige middelen om de verwachte groeicurve op te vangen. Maar de problematiek strekt zich verder uit dan enkel de overbevolking (De Clerck, 2008). Ook de leefomstandigheden zijn, voornamelijk op het vlak van hygiëne, voor zowel de gedetineerden als het personeel erbarmelijk en zelfs in strijd met de Belgische wetgeving en het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM). Het mag duidelijk zijn, België dient dringend te investeren in zijn strafuitvoering (De Belgische Senaat, 2009). 11

19 Verder wijst de Clerck erop dat men een buffercapaciteit moet voorzien zodat een effectieve en humane strafuitvoering mogelijk blijft en de oude inrichtingen in veilige omstandigheden kunnen worden gerenoveerd (De Clerck, 2008) Concrete bouwplannen Het Masterplan houdt een samenwerking in tussen FOD Justitie en de Regie der Gebouwen (waarover later meer) om de capaciteit, inrichting en de organisatie van de penitentiaire instellingen terug op een aanvaardbaar niveau te brengen. Meer specifiek gaat het om een grootschalig project waarbij 7 nieuwbouwprojecten, goed voor 2773 extra cellen, 4 projecten ter vervanging van compleet verouderde gevangenissen en de renovatie van 268 cellen op de agenda staan. In totaal komt dat neer op een capaciteitsuitbreiding van 4475 cellen, verdeeld onder geïnterneerden, jeugddelinquenten en volwassenen (De Kamer, 2012). Niet alleen de omvang van dit project is uniek. Het is ook de eerste keer dat men gebruik maakt van een DBFM- formule, dat staat voor Design- Build-, Finance and Maintain. Dit houdt een publiek private samenwerking in waarbij een vereniging van investeerders op lange termijn partner zijn vanaf de ontwerpfase tot de exploitatie. Het project wordt met andere woorden in handen gegeven van een consortium dat instaat voor het ontwerp, de bouw, de financiën en het onderhoud (ICT- ondersteuning, logistiek, catering ) van de gevangenissen. Wanneer de gevangenis klaar is om in gebruik te worden genomen, huurt de federale overheid die van de private vereniging. De Regie der Gebouwen treedt op als bouwheer en betaald, gedurende 25 jaar, een beschikbaarheidsvergoeding aan het consortium. Nadien neemt de Belgische staat de gevangenis kosteloos over. Voor het beheer, de bewaking en het management blijft de overheid dus zelf bevoegd (FOD Justitie, 2011). Op die manier schuift de Belgische overheid de kost van de gevangenis door naar de toekomst. In het volgend hoofdstuk, Privatisering van het Belgische gevangeniswezen, gaan we dieper in op deze DBFM- formule. Op 28 juni 2011 zetten minister de Clerck en toenmalig voogdijminister van de Regie der Gebouwen en minister van Financiën Reynders, het licht op groen en tekenen de eerste DBMF- contracten voor de bouw van vier nieuwe gevangenissen. De gevangenis in Beveren, 12

20 Leuze- en- Hainaut en Marche- en- Famenne zijn elk goed voor 300 cellen, die in Dendermonde moet 444 nieuwe cellen opleveren. Voor de Vlaamse gevangenissen stelden 10 consortia zich kandidaat. Enkel de 5 beste consortia werden geselecteerd voor de volgende onderhandelingsfase. Uiteindelijk was het DBFM- team BAM PPP de beste kandidaat waarmee men verder in zee wou gaan. Voor de gevangenis van Leuze- en- Hainaut werd de offerte van het consortium FPR Leuze (Cordeel, Cofinimmo, Willemen) weerhouden. Tenslotte gaat voor de bouw van de gevangenis in Marche- en- Famenne, het consortium Eiffage met de eer lopen (De Regie der Gebouwen, 2014). Ook het bevel voor de aanvang van de bouw van het Forensisch Psychiatrisch Centrum (FPC) te Gent werd in 2011 gegeven. De exploitatie zal eveneens worden toevertrouwd aan een concessiehouder en gebouwd worden in opdracht van de Regie der Gebouwen. Vervolgens zal het gebouw aan Justitie ter beschikking worden gesteld en zal deze, in samenspraak met de FOD Gezondheid, een concessie verlenen aan een externe partner. Deze publiek- private samenwerking kunnen we situeren onder de DBFMO- contracten waarbij de O slaat op operate. De overheid neemt met andere woorden geen operationele taken meer op zich maar staat enkel nog in voor het betalen van alle opdrachten die in het FPC moeten gebeuren (Van De Voorde, 2014). In 2008 komt men reeds tot de conclusie dat de deadline, zoals opgesteld in het eerste Masterplan, onhaalbaar is. Ze wordt verschoven van het jaar 2012 naar Nadien wordt die nogmaals verlengd naar het jaar 2016 (Turtelboom, 2012) Het Masterplan tris door Turtelboom Onder het beleid van De Clerck werden, zoals reeds vermeld, een reeks nieuwe maatregelen genomen om de druk op de alsmaar stijgende gevangenispopulatie te verlichten. Opvolgend en voormalig minister van Justitie Turtelboom (Open Vld) geeft in haar beleidsnota de wil weer om die inspanningen verder uit te bouwen en benadrukt er een prioriteit van te maken om de alsmaar groeiende vicieuze cirkel van overbevolking te doorbreken. Ze wijst daarbij naar het Masterplan dat voorziet in de bouw van vier nieuwe gevangenissen in Marche- en- Famenne, Leuze en Hainaut Beveren en Dendermonde. 13

21 De uitvoering van het Masterplan wordt met andere woorden in haar legislatuur verdergezet en in 2013 zal de eerste gevangenis onder DBMF- formule in Marche- en- Famenne gerealiseerd worden (Turtelboom, 2012). Gezien de capaciteitsuitbreiding voorzien in het Masterplan en het Masterplan bis onvoldoende zijn, lanceerde minister Turtelboom en de Staatssecretaris voor de Regie der Gebouwen, Servais Verherstraeten een Masterplan tris voor een bijkomende uitbreiding van het aantal gevangenissen in België. De bouw van twee nieuwe gevangenissen springen daarbij het meest in het oog. Op 28 februari 2014 gaf de Federale Ministerraad zijn akkoord voor de overdracht van terreinen voor de bouw van een gevangenis in Oostende en Leopoldburg. Die nieuwe gevangenissen zouden elk 312 gedetineerden kunnen opvangen. De projecten zullen eveneens met een DBFM- overeenkomst gerealiseerd worden. Ook voor een nieuwe gevangenis in Haren, een deelgemeente van het Brussels Hoofdstedelijk Gewest, werden plannen opgemaakt. Dit complex zal de verouderde gevangenissen in St- Gillis, Vorst en Berkendael vervangen. In tegenstelling tot het Ducpétiaux- concept (een gevangenis in stervorm) werd voor Haren gekozen voor een gevangenisdorp met kleinere gebouwen. Dat zal de leefbaarheid voor zowel de gedetineerden als voor de personeelsleden die in de gevangenis werken, ten goede komen (Nieuwe Gevangenis, 2014). Voor de exploitatie van het FPC in Gent werd op zoek gegaan naar een private partner zodat die de opstart kon voorbereiden. Op 4 april was de kogel door de kerk en werd de beslissing, dat het FPC in de private handen van het consortium Parnassia Groep- Sodexo (in samenwerking met de Kijvellanden) valt, kenbaar gemaakt. Het onderhoud blijft onder de verantwoordelijkheid van de Regie der Gebouwen maar de zorgverlening voor de geïnterneerden, wat dus de kerntaak is van het FPC, zal verzorgd worden door het privaat consortium. Dit vanuit de overtuiging dat de private partner, vanwege hun expertise, beter kan voorzien in de aangepaste zorgverlening dan de overheid (Van De Voorde, 2014). Dit is een primeur in ons land. De beslissing stuitte op heel wat kritiek. Men ziet het als een commercialisering van de zorg ten koste van de kwaliteit. In november 2014 zullen de eerste geïnterneerden er in worden opgenomen (De Standaard, 2014). 14

22 Naast de uitbreiding van de capaciteit zal er ook verder gezocht worden naar alternatieve maatregelen voor de detentie (Turtelboom, 2012). 15

23 2. Privatisering van het Belgische gevangeniswezen Privatisering van het gevangeniswezen roept veel vragen op. Belangrijke vragen die men zich daarbij stelt, zijn of de privatisering van het gevangeniswezen wel strookt met het penitentiair beleid dat gericht is op veilige, humane, constructieve en toekomstgerichte strafuitvoering, en of men de veiligheidstaken, waarop Justitie nu het monopolie heeft, zomaar kan uitbesteden (Christiaensens, 2006). Toch hebben regeringen tal van redenen om te opteren voor privatisering. De overheidsmiddelen zijn schaars en de maatschappelijke noden hoog. Dat vormde de aanleiding tot het creëren van verzelfstandigde eenheden binnen de overheid waarbij meer en meer aanspraak wordt gedaan op privaatrechtelijke ondernemingen. Eveneens binnen de gevangeniscontext wordt een beroep gedaan op publiek- private samenwerking. Drie centrale problemen: de overbevolking, de kritieke budgettaire situatie van de overheid en de ontgoocheling omtrent het falen van het huidige systeem, werken die keuze in de hand (Ducatteeuw, 2005). Met het Masterplan tracht men, door middel van expansionistische maatregelen, de centrale problemen weg te werken. Meer concreet opteert men in dit plan voor de bouw en renovatie van (nieuwe) gevangenissen aan de hand van DBFM- overeenkomsten, een vorm van publiek- private samenwerking. Het zou logisch zijn dit hoofdstuk te starten met een sluitende definiëring van de privatisering van het gevangeniswezen. Hier wordt er bewust voor gekozen om deze definiëring even links te laten liggen en eerst onze blik te werpen op welke manier en onder welke vormen de privatisering zich in het gevangeniswezen heeft genesteld. Dit hoofdstuk heeft als doel de lezer wegwijs te maken doorheen het scala aan begrippen rond privatisering. Omdat gevangenisprivatisering deel uitmaakt van een veel bredere privatiseringsbeweging, zullen wij vooreerst kort de algemene privatiserings- tendens bespreken die opnieuw zijn opgang maakte in de jaren tachtig. Ten tweede geven we met het conceptueel kader in grove lijnen de verschillende vormen van privatisering weer. Eveneens staan we stil bij de oorzaken van en de aanleiding tot de privatisering van het gevangeniswezen. Vervolgens situeren we het containerbegrip PPS en zijn wettelijk kader binnen de privatiseringscontext. 16

24 Nadien leggen we de focus op de DBFM- overeenkomsten zelf en belichten we enerzijds de regelgeving en betekenis van DBFM in al zijn facetten. Anderzijds bekijken we hoe DBFM vorm krijgt binnen de exploitatie van het gevangeniswezen en geven we een weergave van de belangen die de betrokkenen bij het contract kunnen hebben. 2.1 Algemene privatiseringstendens Van nationalisering De 19 de eeuw wordt gekenmerkt door een beperkte inmenging van de overheid die voornamelijk bestaat uit het handhaven van de openbare orde, het beschermen van eigendomsrecht, de creatie van de rechtsorde en het verdedigen van de landsgrenzen. Vanaf de jaren dertig van de twintigste eeuw en gedurende de twee Wereldoorlogen worden verschillende landen geteisterd door een ernstige economische crisis die volgens vele critici werd veroorzaakt door het opkomend kapitalisme en de vernieling die de oorlog met zich meebracht (De Bie, 2011). Na de Tweede Wereldoorlog reageren tal van overheden op die economische crisis door het heft in eigen handen te nemen als poging om meer grip te krijgen op de samenleving. Men gaat over tot de nationalisering van verschillende bedrijven zoals de kool-, ijzer- en staalproductie, de spoorwegen en- nutsvoorzieningen (zoals de postverdeling en het openbaar vervoer). Dat vanuit de overtuiging dat de private sector, vanwege hun lage investeringskosten, zorgt voor een slecht beheer en dat nationalisering zou leiden tot een economische groei en een grotere tewerkstelling. Eveneens beginnen de overheden met de uitbouw van de mobiliteit waarbij nieuwe wegen, spoorwegen, kanalen, havens en luchthavens worden aangelegd. Het transport van goederen en personen moet daardoor vergemakkelijken wat bijdraagt tot een hogere economische activiteit op de wereldmarkt. Ook het onderwijs en het wetenschappelijk onderzoek komt meer onder het toeziend oog van de overheid te staan (Megginson & Netter, 2003). Tenslotte maakt de overheid meer werk van een systeem van sociale zekerheid, wat uiteindelijk leidt tot de sociale verzorgingsstaat (De Bie, 2011) naar privatisering Vanaf 1980 onder het bewind van Reagan en Tatcher, komt de nationaliseringstendens stilaan ten einde. Gedurende deze periode wordt de nieuwe economische bloei sterk 17

25 belemmerd en komt men tot de conclusie dat globaal gezien de overheidsbedrijven niet tot het gewenste resultaat leiden. Het kostenplaatje van de staatsbedrijven loopt op en ze werken bovendien niet klantgericht. Ook de vakbonden krijgen te veel macht. Zowel Reagan als Tatcher zijn, vanuit hun neoliberale visie, erg gekant tegen een te grote overheidsinmenging en pleiten voor vrijemarktconcurrentie. Als antwoord op de slechte prestaties van de staatsbedrijven komen grootschalige privatiseringsprogramma s dan ook op hun beleidsagenda s te staan wat meer economische voordelen moet opleveren (Sinden, 2003). De voorheen genationaliseerde staatsbedrijven en overheidsdiensten worden, onder hun beleid, opnieuw geprivatiseerd. Een tendens die al snel wordt opgevolgd door andere geïndustrialiseerde landen (Robinson, 2003). Ook binnen de veiligheidssector doet het privatiseringsidee zijn intrede. Het klassieke beeld, waarbij de overheid het monopolie heeft op de penale functie wordt door de uitbreiding van die private sector teniet gedaan. Volgens Prof. dr. Cools functioneert de private veiligheidszorg als een markt en is die in staat om hetzij complementair, hetzij als alternatief te functioneren. Een markt als de plaats waar vraag en aanbod elkaar ontmoeten en beslissingen worden genomen die aanleiding geven tot productie, consumptie en prijsvorming van goederen en diensten binnen de democratische rechtstaat, heeft zich ontwikkeld in de sfeer van de veiligheidszorg. Hij definieert de private veiligheidszorg als volgt: een geheel van activiteiten bestaande uit: preventie, ordehandhaving, opsporing, informatie- inwinning en adviseringsverlening inzake criminaliteit, overlast en onveiligheidsgevoelens en die op een vrije markt complementair en concurrentieel door private (rechts- )personen tegen betaling worden aangeboden aan private en publieke (rechts- )personen (Cools, 2000). Het succes van het privatiseringsidee is wellicht te wijten aan het tekortschieten van het publieke strafrechtsysteem dat instaat voor de veiligheid en geborgenheid van de burger. Zo wordt onder andere de doelmatigheid van de gevangenissen sterk onder vuur genomen. Privatisering van de veiligheidssector lijkt dan ook het geschikte antwoord op die malaise om tegemoet te komen aan het stijgend wantrouwen in de reguliere diensten van onze strafrechtbedeling (Van De Voorde, 2014). 18

26 2.2 Conceptueel kader Privatisering, verzelfstandiging, afstoting, uitbesteding en publiek- private samenwerking zijn begrippen die de laatste jaren vaak gebruikt worden door het overheidsmanagement en op de voorgrond treden tijdens economisch en politiek gekleurde debatten (Villé, 2004). We definiëren deze begrippen beknopt om een eerste globaal zicht te krijgen op de verschillende privatiseringsvormen. Het overkoepelende begrip privatisering, houdt de overdraging van taken en diensten van de overheid naar de particuliere sector in. In de context van het gevangeniswezen duidt het op gevangenissen die in de handen zijn van de overheid, maar (deels) geëxploiteerd worden door particuliere ondernemingen. We kunnen daarbij het onderscheid maken tussen drie vormen van privatisering: verzelfstandiging, afstoting en uitbesteding (Davids, 1999). Afstoting is het concept waarbij de overheid een taak volledig door een private onderneming laat uitvoeren. De private sector draagt hier de volledige verantwoordelijkheid voor de besluitvorming over en de uitvoering en financiering van bepaalde overheidsactiviteiten (Sylvester, 2000). Verzelfstandiging is dan weer een proces waarbij een overheidsbedrijf wordt omgevormd tot een privaatrechtelijk bedrijf. Taken van de overheid worden niet langer door haar uitgevoerd maar aan interne of externe verzelfstandigde agentschappen toevertrouwd. Onder de vorm van interne verzelfstandiging of deconcentratie staat de gevangenisdirecteur in voor het reilen en zeilen van de dagelijkse gang van zaken maar blijft de ministeriële verantwoordelijkheid ongewijzigd. Externe verzelfstandiging daarentegen, is een verder doorgedreven vorm waarbij de strafuitvoering wordt opgedragen aan een juridisch verzelfstandige eenheid die niet onder de hiërarchie van de minister valt. De directie heeft er nog meer bevoegdheden en een grotere verantwoordelijkheid waardoor de beginselen van de ministeriële verantwoordelijkheid deels onder druk komen te staan (Beyens et al., 1992). Toch behoudt, bij het zelfstandig maken van deze publieke dienst, de overheid het merendeel van de aandelen en het daarbij horende zeggenschap. Op die manier blijft de overheid met andere woorden een indirecte invloed uitoefenen op het bedrijf (Davids, 1999). 19

27 Ten slotte laat de overheid bij de privatiseringsvorm van uitbesteding of outsourcing, één of meer bedrijfsactiviteiten door een externe organisatie uitvoeren (Lacity & Hirschheim, 1993). Deze formule, die al jarenlang in het buitenland maar ook in België wordt toegepast, is beter gekend onder de noemer Publiek- Private Samenwerking (PPS) aangezien het gaat om een gedeelde verantwoordelijkheid tussen de contracterende partijen. Enkel de uitvoering van bepaalde werkzaamheden wordt overgedragen aan de private sector terwijl de publieke actor verantwoordelijk blijft voor de financiering en de besluitvorming (Sylvester, 2000). De privatiseringstendens die in deze masterproef ter discussie staat, is het DBFM- concept, een vorm van uitbesteding of PPS, waardoor een gedetailleerdere bespreking van de begrippen verzelfstandiging en afstoting ons te ver zou leiden. Om die reden zullen we ze, doorheen dit werkstuk, slechts zijdelings aanraken. 2.3 Wat betekent privatisering van het gevangeniswezen? Voorgaand verhaal heeft duidelijk gemaakt dat de privésector op verschillende manieren kan betrokken worden bij de strafuitvoering. Zowel tussen landen als tussen geprivatiseerde gevangenissen kunnen we diverse wijzen onderscheiden waarbinnen de privatisering wordt georganiseerd. Deze verschillen uitten zich voornamelijk in de contractuele afspraken, de vergoedingswijze, het toezicht en de verantwoordingstoedeling bij wanprestaties (Villé, 2014). De meeste landen van de wereld doen al jaren beroep op de particuliere sector voor het uitbesteden van een aantal duidelijk afgebakende diensten, zoals voeding en onderhoud in het gevangeniswezen. Midden de jaren tachtig zet een nieuw fenomeen prison voor profit, overgewaaid vanuit de Verenigde Staten, voet aan wal in Europa (Beyens et al., 1992). Die nieuwe privatiseringstendens wijst naar de beleidsvorm waarbij de exploitatie van een of meer gevangenissen wordt uitbesteed aan private ondernemingen. Volgende elementen kunnen bij deze privatiseringsvorm betrokken worden voor het opzetten van een nieuwe gevangenis: ontwerp, bouw, financiering en onderhoud (Logan, 1992). Later gaan we hier dieper op in. In sommige gevallen blijft de private actor, volgens een vooraf bepaalde periode, ook eigenaar van de gevangenis. Wel dienen we hier op te merken dat de publieke sector, aan de 20

28 hand van een beschikbaarheidsvergoeding inclusief winstmarge, de exploitatie en exploitatiekosten terugbetaald aan de private actor waardoor de gevangenis een kost en eigendom blijft van de overheid (Roth, 2004). Over het algemeen zijn private gevangenissen gebonden aan dezelfde wet- en regelgeving als openbare gevangenissen. Privatisering van detentietaken verondersteld een duidelijke wettelijke basis. In de meeste rechtsgebieden is specifieke wetgeving voorhanden omtrent verantwoordingkwesties. Zo heeft bijvoorbeeld het Verenigd Koninkrijk in zijn Criminal Justice Act van 1991 sterke juridische mechanismen opgenomen om private gevangenissen verantwoordelijk te stellen voor hun daden. Daarnaast worden de private gevangenissen net zoals de publieke gevangenissen onderworpen aan de controle van de overheid of een speciaal aangewezen monitor (Harding, 1997). In België vallen alle gevangenissen onder het toeziend oog van het directoraat- generaal Penitentiaire Inrichtingen van de FOD Justitie. Het zorgen voor een rechtsconforme, humane en veilige uitvoering van vrijheidsberovende straffen is een van hun kerntaken. Door hun sturende en ondersteunende functie houdt het DG EPI toezicht op en monitoren zij de buitendiensten (FOD Justitie, 2012). Tot op de dag van vandaag hebben we in België nog geen volledige geprivatiseerde gevangenissen. De meest doorgedreven vorm van privatisering die ons land kenmerkt vinden we terug bij het FPC te Gent. Die valt voor de uitbating volledig in de private handen van het consortium Parnassia Groep- Sodexo maar blijft eveneens onder contract staan met de overheid (De Standaard, 2014). 2.4 Aanleiding tot privatisering van het gevangeniswezen Een vleugje geschiedenis Privatisering van het gevangeniswezen is geen recente uitvinding en kunnen we, voor wat relevant is in dit werk, terugbrengen tot in de 18 de eeuw waarbij de vrijheidsberoving voor het eerst als strafrechtelijke sanctie werd erkend (Beyens et al., 1992). Het middeleeuws betalingssysteem in Engeland, gekenmerkt door misbruik en uitbuiting, waarbij de gevangenissen overheidsinstellingen waren maar een private entrepreneur bevoegd was voor het beheer ervan, bracht toen een grote discussie teweeg tussen de voorstanders van overheidsgevangenissen en degenen die streefden naar privé- management (Forsythe, 1989). 21

29 Een belangrijke pionier in die discussie was Jeremy Bentham met zijn alombekende panopticon- idee. Door zijn sterk geloof in de eerlijkheid van de privé- sector opteerde hij, tussen 1787 en 1811, voor een humaan gevangenissysteem waarbij privébedrijven instonden voor de bouw en het beheer ervan. Dat onder de vorm van een overeenkomst met de overheid gekenmerkt door een boetesysteem dat, bij contractbreuk, garantie zou bieden voor de humane behandeling van de gedetineerden. We kunnen stellen dat Bentham de basis heeft gelegd voor een economisch gebruik van gevangenisbeheer waarbij de basisbeginselen, tot op de dag van vandaag, een grote aantrekkingskracht blijven uitoefenen. Ook in België was er in die tijd sprake van volledig geprivatiseerde gevangenissen. Zo functioneerde het Steen in Antwerpen bijvoorbeeld tot 1872 als gevangenis. Eveneens was daar het middeleeuwse boetesysteem van toepassing waarbij de steenweerder, die belast was met de opsluiting en bewaking van de opgeslotene, er zoveel mogelijk winst uit trachtte te slaan (Beyens, et al., 1992). Een ander voorbeeld is het wellicht bekendste (industriële) tuchthuis in Gent dat werd opgericht door Vilain XIIII. Ten gevolge van een hoge toename aan criminaliteit, kreeg hij de opdracht het strafrecht te herzien en te hervormen. Hij achtte het wenselijk om een verbetering en sociale reclassering te realiseren door mensen te onderwerpen aan een strik arbeidsregime. Al snel nadat in 1773 het tuchthuis van Gent zijn eerste gevangenen ontving, besloot de overheid om van deze gevangenis een winstgevende omgeving te maken. Tien jaar later slaagde de industrieel Lieve Bauwens erin het Gentse Tuchthuis te exploiteren waardoor van opvoedingsidealen geen sprake meer was en het arbeidsregime enkel nog draaide om winstbejag (Feinaut, 1993). De overheid nam wegens die wantoestanden stilaan weer de bovenhand. Private gevangenissen werden volledig uit het penitentiair decor verbannen (Neys & Peters, 1994) Internationale invullingen van privatisering in het gevangeniswezen Het nader bestuderen van de gevangenisprivatisering in alle landen zou ons te ver leiden. Daarom beperken we ons in dit werkstuk enerzijds tot de gevangenissen van het Verenigd Koninkrijk en anderzijds tot die van Frankrijk aangezien die een sleutelrol spelen in de 22