Langgestrafte veroordeelden in de SURB-wachtkamer voor voorwaardelijke invrijheidstelling: En attendant Godot?

Transcriptie

1 1 Langgestrafte veroordeelden in de SURB-wachtkamer voor voorwaardelijke invrijheidstelling: En attendant Godot? Eric Maes en Carrol Tange 1. INLEIDING In 1952 publiceerde de Ierse schrijver Samuel Beckett zijn intussen wereldvermaarde toneelstuk En attendant Godot. Dit stuk vertelt het verhaal van twee vrienden, Vladimir en Estragon, die wachten op een zekere Godot. Het is niet alleen niet duidelijk waar dit verhaal zich afspeelt, maar ook niet wie Godot precies is en hoelang ze er op wachten. Tussen vaak bizarre en absurde conversaties door krijgen de twee hoofdrolspelers via een zogenaamde boodschapper verschillende keren te horen dat Godot vandaag helaas niet komt, maar morgen zeker wel. Godot zal echter nooit komen. Gevoelens van onzekerheid over de toekomst die hen te wachten staat, en terzelfder tijd ook van hoop op een ultieme bevrijding, besluipen ongetwijfeld ook gedetineerden die voor langere tijd achter de tralies verdwijnen. Wanneer definitief uitsluitsel bestaat over de strafmaat, zal in de meeste gevallen (uitgezonderd voor veroordeelden tot levenslange straf) ook de precieze datum van het bereiken van strafeinde bekend zijn. Er bestaat niettemin altijd enig perspectief op een eventuele vervroegde invrijheidstelling. Bij menig gedetineerde is de VI-datum - de datum waarop men in theorie toelaatbaar wordt voor voorwaardelijke invrijheidstelling (verder verkort tot VI) trouwens misschien wel één van de best gekende. Maar of men ooit überhaupt vervroegd zal vrij gaan, en wanneer dat dan in het voor hen beste scenario het geval zal zijn, blijft veelal een grote onbekende. Het is vooral die grote mate van onzekerheid die nogal eens punt van kritiek uitmaakt ten aanzien van ons VI-systeem. Zeker in de jaren tachtig van vorige eeuw, een tijdperk waarin de beslissing inzake VI nog in handen van de minister van Justitie lag en ook de (gebrekkige) rechtspositie van de gedetineerde meer en meer onder de aandacht kwam te staan, luidde ferm protest. Kanttekeningen werden geplaatst bij de ondoorzichtige en lange procedure, de onduidelijkheid van de criteria die meespeelden in de besluitvorming, het gebrek aan motivering van de beslissingen, de louter administratieve afhandeling en daarmee samenhangend de uitholling van de rechterlijke beslissing, (zie onder meer Eliaerts 1980; Neys & Peters 1988; Snacken 1997). Vanuit een rechtspositionele benadering gingen vanaf dan steeds meer stemmen op om de VI zoveel mogelijk om te vormen tot een recht, zij het onverminderd de mogelijkheid om VI - onder rechterlijke controle - uit te stellen op grond van gedragswetenschappelijke tegenindicaties (Neys & Peters 1988; Dupont & Verstraeten 1990). Deze kritieken hebben, zonder fundamenteel te raken aan het uitgangspunt van een discretionaire oordeelsvorming (i.p.v. VI als een automatisch te verlenen recht na het uitzitten van een bepaald strafdeel), gedurende de laatste decennia mee de weg bereid voor een hernieuwd VI-systeem. Dat laat zich kenmerken door een toenemende jurisdictionalisering, 1 door de invoering van een aantal procedurele waarborgen en door een grotere betrokkenheid van de figuur van de rechter bij de 1 Het begrip jurisdictionalisering valt hier te onderscheiden van juridisering. Met dit laatste begrip wordt in deze context bedoeld dat het systeem van voorwaardelijke invrijheidstelling voorwerp uitmaakt van een formeel-wettelijke regeling. Voor de VI is dit in België al bij de invoering ervan in 1888 het geval.

2 2 besluitvorming inzake VI (commissies voor de voorwaardelijke invrijheidstelling in 1998 en strafuitvoeringsrechtbanken - verder verkort tot SURB - in 2006). Met de wet betreffende de externe rechtspositie van veroordeelden uit (verder verkort tot WERV) is een voorlopig eindpunt gezet achter deze ontwikkeling. Belangrijk hierbij is eveneens dat de SURBs, in tegenstelling tot hun voorgangers (VI-commissies), niet enkel meer beslissen over VI, maar ook over een aantal andere bijzondere strafuitvoeringsmodaliteiten, zoals beperkte detentie en elektronisch toezicht. Aan de in 2006 goedgekeurde wetgeving is tijdens de huidige legislatuur nog herhaaldelijk gesleuteld. Onder meer op het vlak van de tijdsvoorwaarden voor VI en de besluitvorming en samenstelling van de SURB (ten aanzien van langgestrafte gedetineerden), de opstart van de procedure, de positie van het slachtoffer binnen het kader van de strafuitvoeringsmodaliteiten, (zie Van Den Berge & Verbruggen 2014 in dit boek). Enigszins naïef kan men er van uitgaan dat (justitieel) beleid wordt gevoerd op basis van beschikbare kennis over een bepaald fenomeen. Het heeft er echter alle schijn van dat dit bij de recente hervorming geen rol van betekenis heeft gespeeld. En dat het beleid, eerder vanuit de emotie dan op basis van rationele overwegingen, is gevoerd. Een aantal zaken of zogenaamde affaires wisten de laatste tijd de publieke opinie, en daarbij aansluitend de politieke wereld, te beroeren. Ze konden bovendien op ruime mediaberichtgeving rekenen (zaken Amrani, Martin). Deze zaken hebben een onuitwisbare stempel gedrukt op het VI-systeem zoals dat er vandaag uitziet. De zaak-dutroux was al een belangrijke katalysator voor de hervorming die in 1998 werd doorgevoerd (met onder meer de overdracht van beslissingsbevoegdheid over VI van de minister van Justitie naar VI-commissies). Vandaag is ze nog steeds bepalend, nu in het kader van de uitvoering van de straffen, die in de nasleep van deze affaire zijn opgelegd, stilaan de vraag opdoemt naar de mogelijkheid of waarschijnlijkheid van vervroegde invrijheidstelling van de direct betrokkenen (zie hierover ook Daems 2014 in dit boek). Markant is alvast dat de beleidsmakers anno 2013 blijkbaar toch niet meer helemaal akkoord gaan met de uitvoering die thans door de rechterlijke macht wordt gegeven aan een wet die, nauwelijks enkele jaren geleden, door een (grote) parlementaire meerderheid werd goedgekeurd. Erg veel is tot op heden nog niet bekend over de concrete toepassing van de VI onder de desbetreffende wetgeving, alleszins niet in kwantitatieve termen (zie voor een kwalitatief onderzoek naar VIbesluitvorming onder andere wel: Scheirs 2013, 2014). In eigen, eerder onderzoek analyseerden we gegevens over een groep veroordeelden aan wie in het eerste werkingsjaar van de SURBs een VI werd verleend (zie bijvoorbeeld Maes & Tange 2012a, 2012b). Veel aandacht werd in dat onderzoek besteed aan de zgn. overschrijdingsduur van de VI-toelaatbaarheidsdatum. Met andere woorden aan de vraag hoeveel extra detentietijd gedetineerden bovenop hun datum van toelaatbaarheid uitzitten voordat zij daadwerkelijk in VI gaan. Hoewel uit deze analyses een aantal interessante bevindingen naar boven zijn gekomen, waren er ook een aantal beperkingen (zie Maes & Tange 2012b: 174). Het ging om een relatief korte tijdsperiode die in beschouwing werd genomen (jaar 2007). Bovendien was het vizier enkel gericht op wie effectief VI had gekregen. Wie kandidaat was voor VI maar nog niet vrij was gegaan of via een andere weg de gevangenis uitstroomde, bleef buiten het blikveld van deze studies. Recente cijfers van het Directoraat-generaal Penitentiaire Inrichtingen (DGEPI) tonen aan dat de gevangenispopulatie de laatste jaren voortdurend is blijven aangroeien (DGEPI, diverse jaargangen). De toepassing van VI blijft vrij stabiel en fluctueert rond de 600 à 700 VIs per jaar. Daarnaast kan men echter 2 Wet 17 mei 2006 betreffende de externe rechtspositie van de veroordeelden tot een vrijheidsstraf en de aan het slachtoffer toegekende rechten in het raam van de strafuitvoeringsmodaliteiten, B.S. 15 juni 2006.

3 3 ook niet om de vaststelling heen dat vrijstelling op strafeinde, zeker in absolute aantallen, opnieuw in een opwaartse beweging zit (zie hierover ook Maes & Tange 2012a: 13). Al is het vanuit de officiële cijfers wel niet erg duidelijk af te leiden om welke categorie van veroordeelden het hier dan concreet gaat (veroordeelden tot een straftotaal tot en met 3 jaar, tot meer dan 3 jaar, of om veroordeelde vreemdelingen zonder recht op verblijf?). Onderzoek van Luc Robert wijst uit dat het strafeinde het afgelopen decennium vooral bij langgestrafte gedetineerden (meer dan 3 jaar) een erg sterke aangroei kent en zich in toenemende mate bij die groep concentreert (Robert 2009, ; Bauwens, Robert & Snacken 2012: 28). Onder andere ook in recente berichtgeving in de media wordt niet zelden gerapporteerd dat het almaar moeilijker lijkt te worden om nog vervroegd vrij te komen. De vraag rijst dus of het voor langgestrafte veroordeelden die in een VI-procedure gevat zitten, op dit vlak inderdaad veeleer is verworden tot een wachten op Godot. Na een verduidelijking van de gehanteerde methodologie en selectiecriteria voor onze onderzoekspopulatie (par. 2), trachten we in deze bijdrage voor wie de behandeling van adviezen binnen de VI-procedure nog onder het oude regime valt (d.w.z. vóór de recente wetswijziging van 17 maart 2013), wat meer inzicht te bieden in een aantal aspecten van de besluitvorming rond VI (par. 3). Afsluitend wordt een transversale blik geworpen op enkele van de meest opvallende voorlopige onderzoeksresultaten (par. 4). 2. METHODE De (beschrijvende) resultaten die in deze bijdrage worden gepresenteerd, zijn tot stand gekomen in het kader van een onderzoek naar de uitkomsten van VI-besluitvorming door de SURBs voor een populatie VI-kandidaten die tussen 2007 en 2012 voor de SURB zijn verschenen. Dit onderzoek maakt deel uit van een door de minister van Justitie in 2004 goedgekeurd onderzoeksprogramma naar de werking van de SURBs en de toepassing van de WERV, 3 met als doel te voorzien in een permanente, cijfermatige en beleidsrelevante monitoring van de toepassingspraktijk. Binnen dit programma sluit het huidige onderzoek aan bij eerder onderzoek dat betrekking had op een populatie veroordeelden die in 2007 door de SURBs voorwaardelijk invrijheidgesteld werd. Alvorens dieper in te gaan op enkele resultaten, geven we eerst enige nadere toelichting bij een aantal methodologische aspecten van dit vervolgonderzoek, nl. in verband met: de databron en inclusiecriteria bij de bepaling van de onderzoekspopulatie (par. 2.1.), consequenties van de registratiepraktijk naar uitval toe (par. 2.2.), de verschillende mogelijke analyseniveaus en uiteindelijke selectie van teleenheid (par. 2.3.), en de gegevens die mee in de verdere analyse zijn betrokken (par. 2.4.) Databron en inclusiecriteria bij de bepaling van de onderzoekspopulatie De gegevens die voor dit onderzoek zijn gebruikt, zijn gebaseerd op een data-extractie uit de penitentiaire databank SIDIS-Griffie, meer bepaald de module procedure SUR waarin de verschillende fasen in de (afzonderlijke) procedures voor de SURB worden geregistreerd. Als basis voor onze analyse selecteerden we alle gedetineerden die tot op datum van 27 september betrokken zijn geweest in 3 Binnen dit onderzoeksprogramma werd bijvoorbeeld ook een studie verricht naar de mogelijke werklast van de destijds nog op te richten strafuitvoeringsrechtbanken (zie hiervoor: Maes 2005). 4 De data-extractie werd op deze datum uitgevoerd. In de eerste helft van 2013 werden de verschillende gegevenstabellen uitgezuiverd, werden nieuwe variabelen aangemaakt, en werden relevante bestanden samengebracht in een globale dataset. De eerste verkennende analyses waarvan enkele resultaten hier verder worden gepresenteerd, vonden plaats in het najaar van 2013.

4 4 een VI-procedure voor de SURB en waarbij de SURB zich op zijn minst één keer heeft uitgesproken met betrekking tot VI (= minstens één geregistreerde beslissing in de module SUR; zie tabel 1 5 ). Het gaat dus om gedetineerden die vanaf 1 februari 2007 voor de SURB verschenen met het oog op VI, een straftotaal van meer dan drie jaar hadden, en beschikten over verblijfsrecht in België (dus exclusief de procedure met het oog op verwijdering van het grondgebied). Voor deze gedetineerden is de enige of in geval van meerdere detentieperiodes de eerste detentie geselecteerd waarbinnen de SURB een beslissing nam inzake VI (infra). Onze analyse beoogt zicht te bieden op de besluitvorming door de SURBs, en met name een antwoord te formuleren op de vraag of en wanneer een gedetineerde effectief VI krijgt. Daarom zijn gedetineerden ten aanzien waarvan de SURB zich (nog) niet heeft uitgesproken over een mogelijke vervroegde invrijheidstelling, niet weerhouden in onze dataset. Het gaat hier bijvoorbeeld om gedetineerden voor wie de directeur weliswaar advies heeft uitgebracht maar die nog niet voor de SURB zijn verschenen. Of, om gedetineerden die om een of andere reden uit het gevangenisregister zijn uitgeschreven, maar zonder dat de SURB is tussengekomen. Aangezien het hier gaat om de VI-procedure blijven andere invrijheidstellingsprocedures, met name de voorlopige invrijheidstelling met het oog op verwijdering van het grondgebied of met het oog op overlevering, in deze analyse uiteraard ook buiten beschouwing. Eén en ander kan hier dus ook wel van betekenis zijn voor wat betreft de interpretatie van geconstateerde evoluties inzake zgn. strafeinde. In tegenstelling tot de officieel gepubliceerde cijfers door het DGEPI gaat het in deze bijdrage bij strafeinde immers enkel om veroordeelden voor wie de SURB op enig ogenblik in de gelegenheid is geweest om zich uit te spreken over een eventuele VI; in het andere geval vallen de betrokken veroordeelden buiten het bereik van onze studie. 5 De weerhouden SURB-beslissingen in verband met VI zijn ingekleurd in tabel 1. De niet-ingekleurde velden in deze tabel hebben betrekking op andere stappen in de procedure, zoals de adviesverlening door de gevangenisdirectie.

5 5 Tabel 1. Overzicht van de procedurestappen (code_regles) binnen de module procedure SUR (VIprocedure) van de databank SIDIS-Griffie en van de geselecteerde beslissingen 2.2. Registratiepraktijk en uitvalpercentage Een analyse van de originele data-extractie en de door ons uiteindelijk samengestelde dataset wijst uit dat het hanteren van hoger vermeld selectiecriterium (op zijn minst een beslissing inzake VI door de SURB, geregistreerd in de module SUR), maakt dat niet alle gedetineerden waarvoor de SURBs in de praktijk een beslissing (in verband met VI) hebben genomen, in de uiteindelijke dataset worden opgenomen (zie figuur 1). Dit houdt verband met een onvolledige registratie in de module SUR, in het bijzonder in de beginfase van de inwerkingtreding van de SURBs. Wanneer wordt gekeken naar het aantal VIs, dan blijkt vooral dat voor het eerste werkingsjaar 2007 nogal wat VIs finaal aan het blikveld ontsnappen. Ook in de daaropvolgende jaren ontbreekt soms enige registratie van een beslissing, maar het verschil is hier minder uitgesproken dan voor het jaar Voor alle personen voor wie tussen februari 2007 en eind september 2012 een procedurestap (code_regle) werd geregistreerd in de module procedure SUR van de databank SIDIS-Griffie, werd voor

6 6 het jaar 2007 een totaal van 677 VIs opgetekend. 6 Met betrekking tot 635 van deze VIs werd minstens één geldige geregistreerde code_regle teruggevonden. En in 548 van deze gevallen was op zijn minst één SURB-beslissing geregistreerd. Dit verschil van 129 VIs die niet in onze uiteindelijke dataset zijn opgenomen, moet wel enigszins genuanceerd worden. Een aantal van deze VIs vond namelijk plaats vóór 1 februari 2007 (n=26 van de 677). 7 Globaal betekent dit voor het jaar 2007 dat er sprake is van een uitval van 103 door de SURBs toegekende VIs. Figuur 1. Totaal aantal geregistreerde unieke detenties met VIs als reden van afschrijving, en uitval naargelang gehanteerde selectiecriteria (periode ) N Jaar Reden van afschrijving VI Minstens één geldige coderegel Minstens één geldige beslissing Voor andere jaren ligt deze uitval toe te schrijven aan bovenvermeld selectiecriterium en onvolledige registratie aanmerkelijk lager: voor het jaar 2011 stellen we vast dat voor 780 VIs in 751 gevallen ook op zijn minst één beslissing door de SURB wordt geregistreerd. Beschouwd over de volledige periode ( ) blijft de uitval op het niveau van detenties met VI al bij al beperkt. Op een totaal van VIs werd in gevallen enig spoor van een beslissing door de SURB teruggevonden (uitval van 260 VIs waarvan 26 VIs vóór 1 februari 2007), d.w.z. voor bijna 94%. Een gelijkaardig resultaat wordt bereikt wanneer voor de betrokken gedetineerden enkel de enige of eerste detentieperiode wordt bekeken. In dit geval vinden we voor een totaal van voorwaardelijk invrijheidgestelde gedetineerden in gevallen de nodige informatie wanneer geselecteerd wordt op basis van een beslissing door de SURB (94,3%). 6 Dit totaal aantal VIs werd berekend door de gegevens uit de module procedure SUR te koppelen aan de gegevenstabel motif radiation. In deze laatste tabel is voor elke gedetineerde een volledige historiek (d.w.z. over de ganse detentiecarrière heen) geregistreerd van de redenen van afschrijving. 7 Het gaat hier om gedetineerden die in januari 2007 in VI zijn gegaan en voor wie later nog eens een procedurestap in de module procedure SUR is geregistreerd (dus na een wederopsluiting).

7 7 In de marge hierbij moet ook worden opgemerkt dat, zelfs wanneer er op zijn minst één beslissing geregistreerd werd waardoor deze cases worden opgenomen in de uiteindelijke dataset -, de feitelijk laatst genomen beslissing toch niet altijd geregistreerd blijkt te zijn. Dit kan bijvoorbeeld worden afgeleid uit de vaststelling dat soms wel geregistreerd is dat een gedetineerde voorwaardelijk in vrijheid is gesteld (motif radiation HA13 met bijbehorende datum van afschrijving), maar in de module SUR als laatste beslissing een beslissing tot afwijzing VI is aangegeven Analyseniveaus en geselecteerde teleenheid De oorspronkelijke dataset had betrekking op in totaal geldig geregistreerde coderegels, verspreid over detenties (zie figuur 2). Deze detentieperiodes refereren aan unieke gedetineerden (die ooit in een procedure VI waren betrokken). Het verschil tussen het aantal detenties en het aantal unieke personen betekent dat sommige gedetineerden in de periode meermaals waren opgesloten. Wanneer nu enkel die detentieperiodes worden geselecteerd waarbinnen er sprake is van op zijn minst één geregistreerde beslissing door de SURB (zie voormeld selectiecriterium), dan gaat het in totaal om detentieperiodes (zie figuur 2). Deze detenties hebben betrekking op unieke gedetineerden, en het is deze populatie die hier het voorwerp uitmaakt van verdere analyses. Figuur 2. Overzicht van de verschillende mogelijke analyseniveaus en teleenheden Voor elk van deze gedetineerden onderzochten we de enige of - in geval van meerdere detenties - eerste detentieperiode met een beslissing (inzake VI) door de SURB. Voor diegenen die de gevangenis ook daadwerkelijk konden verlaten, ongeacht of dit gebeurde op grond van een beslissing tot toekenning van VI door de SURB (infra, par voor een overzicht van de verschillende uitstroommodaliteiten), werd bijkomend nagegaan of zij nadien opnieuw werden opgesloten, en hoe vaak en hoe snel dat in

8 8 voorkomend geval dan gebeurde. 8 Dit laatste luik van het onderzoek is niet opgenomen in dit hoofdstuk. In de hier voorliggende bijdrage richten we ons voornamelijk op het voorafgaande proces met betrekking tot al dan niet toekenning van VI Overzicht van in de verdere analyse betrokken data Uit verschillende gegevenstabellen uit SIDIS-Griffie werd voor deze onderzoekspopulatie informatie onttrokken, eventueel verder bewerkt, en gerelateerd aan belangrijke scharniermomenten binnen het detentietraject. Het gaat hierbij onder meer om: socio-biografische gegevens: geslacht, geboortedatum, nationaliteit, geboorteland; detentiegegevens: datum en plaats van opsluiting, aantal vroegere detenties, VItoelaatbaarheidsdatum, (ooit) toegekende intermediaire detentieregimes (beperkte detentie, elektronisch toezicht), datum van voorziene strafeinde, datum, reden en plaats van afschrijving, 9 aantal dagen strafrestant, datum van definitieve invrijheidstelling (d.w.z. na afloop van de VI-proeftermijn); data i.v.m. het advies- en besluitvormingsproces: datum en aard van (eerste en laatste) advies (door de gevangenisdirecteur), totaal aantal uitgebrachte adviezen, aantal positieve/negatieve adviezen, datum en aard eerste en laatst geregistreerde beslissing, aantal beslissingen, identificatie bevoegde SURB en SURB die effectief voorwaardelijk vrijstelt, 3. EERSTE BESCHRIJVENDE RESULTATEN In wat volgt presenteren we in kort bestek enkele van de belangrijkste resultaten voor die gedetineerden waarvoor de SURB in de periode van 1 februari 2007 tot en met 27 september 2012 op zijn minst één (geregistreerde) beslissing nam in het kader van de procedure tot VI. Achtereenvolgens geven we een aantal cijfers mee met betrekking tot: het profiel van de globale onderzoekspopulatie (par. 3.1.); het al dan niet afgeschreven zijn uit het gevangenisregister en de reden van die afschrijving (par. 3.2.); en een beschrijving van de VI-populatie en relevante termijnen (par. 3.3.). 8 Eventuele latere detentieperiodes van veroordeelden voor wie de SURB vroeger een beslissing in verband met VI heeft genomen, komen dus mee in beeld in dit andere onderzoeksluik. 9 De penitentiaire databank SIDIS-Griffie voorziet in een hele reeks van codes die verwijzen naar de reden van afschrijving (uitschrijving uit het gevangenisregister). Onder de rubriek invrijheidstellingen wordt een deel van deze codes door het DGEPI in zijn jaarlijks statistisch overzicht gegroepeerd in ruimere categorieën, nl.: voorlopige hechtenis, vreemdelingen (excl. voorlopige invrijheidstelling), strafeinde, geïnterneerden, voorwaardelijke invrijheidstelling, voorlopige invrijheidstelling (algemeen), voorlopige invrijheidstelling (bijzondere), minderjarigen en andere (zie DGEPI, Activiteitenverslag 2012, Brussel, FOD Justitie, 2013: ). Sommige codes in verband met de reden van afschrijving verwijzen niet naar een eigenlijke beslissing tot invrijheidstelling, maar hebben betrekking op andere omstandigheden in verband met het verlaten van de gevangenis (zoals overlijden/zelfmoord, ontvluchting) en worden door het DGEPI dan ook apart gepresenteerd (zie DGEPI 2013: 111). In de analyse waarover in deze bijdrage wordt gerapporteerd, hebben we de redenen van afschrijving als volgt gerubriceerd: voorwaardelijke invrijheidstelling, strafeinde, overlijden, ontvluchting, en andere (infra, par. 2.3., voor een cijfermatig overzicht en verdere toelichting).

9 Beschrijving totale onderzoekspopulatie De in de penitentiaire databank beschikbare gegevens laten vooreerst toe een algemeen beeld te schetsen van de populatie veroordeelden voor wie de opportuniteit van VI door de SURB werd beoordeeld. Het gaat hier onder meer om een aantal socio-biografische kenmerken (geslacht, leeftijd, nationaliteit/geboorteland), aspecten met betrekking tot de detentie(historiek) (jaar van opsluiting, wettelijke toestand bij binnenkomst en verdere evolutie ervan, penitentiaire antecedenten), gegevens in verband met de adviesverlening door de gevangenisdirecties (gevangenis van eerste advies, aard van eerste en laatste advies), en het verloop van het invrijheidstellingstraject (toepassing van intermediaire detentieregimes). De kenmerken van deze potentiële VI-populatie worden verder in deze bijdrage op een aantal punten vergeleken met deze van de populatie die ook daadwerkelijk vrij is gegaan, in het bijzonder via een door de SURB toegekende voorwaardelijke invrijheidstelling (d.i. de effectieve VIpopulatie; zie par ) Socio-biografisch profiel Wat het socio-biografisch profiel van de potentiële VI-populatie betreft, verwondert het niet dat het hier om een overwegend mannelijke populatie (96,6%) gaat. Vrouwen maken in ieder geval maar een zeer kleine minderheid uit van de gemiddelde dagpopulatie gedetineerden, met een aandeel dat nog geen 5% bedraagt. 10 Het gaat bovendien om een populatie die op vrij jonge leeftijd in de gevangenis terechtkwam (we spreken hier enkel om de detentieperiode waarbij de SURB voor het eerst is tussengekomen, niet om eventuele voorgaande detenties). De gemiddelde leeftijd op het ogenblik van de opsluiting bedraagt 33,0 jaar (mediaan: 31 jaar). 11 Op het ogenblik van de opsluiting is de jongste gedetineerde 16 jaar oud, de oudste 78 jaar. Ongeveer zes op de tien van de VI-kandidaten (60,5%) valt binnen de leeftijdsgroep 18 tot en met 34 jaar op het ogenblik van de opsluiting (zie figuur 3). De belangrijkste leeftijdscategorie is de groep jarigen (24,2% op het totaal), en een kleine groep gedetineerden is jonger dan 18 jaar op het ogenblik van de opsluiting (n=45). Zoals verder nog zal blijken (infra, par ), vormt vooral deze laatste groep van jongeren op het vlak van invrijheidstellingskansen en uitstroommodaliteiten een bijzondere categorie. 10 Binnen de gemiddelde dagelijkse gevangenisbevolking (excl. elektronisch toezicht) vertegenwoordigden vrouwelijke gedetineerden in ,3% (zie DGEPI 2013: 104). 11 De mediaanwaarde is de waarde van de middelste waarneming: concreet betekent dit dat de ene helft van de populatie een waarde heeft lager dan (of gelijk aan) de mediaanwaarde, terwijl de andere helft waarden laat optekenen die hoger zijn dan (of gelijk aan) de mediaanwaarde. Het rekenkundig gemiddelde daarentegen, een andere veel gebruikte centrummaat in de statistiek, is de som van de (waarden op de verschillende) waarnemingen, gedeeld door het totaal aantal waarnemingen.

10 10 Figuur 3. Leeftijdsverdeling (totale populatie, N=7.508) op het ogenblik van opsluiting, in categorieën 30,0 25,0 20,0 % 15,0 10,0 5,0 0,0 < Leeftijdscategorie Gedetineerden die niet (langer) verblijfsgerechtigd zijn en daardoor in een procedure tot voorlopige invrijheidstelling met het oog op verwijdering van het grondgebied terechtkomen, vallen, zoals eerder aangehaald, buiten het blikveld van onze studie. In die zin is het niet geringe aandeel niet-belgen en in het buitenland geboren VI-kandidaten op het eerste gezicht wellicht opmerkelijk (ook al zijn nationaliteit en geboorteland uiteraard niet volledig gelijk te stellen met al dan niet recht op verblijf ): een kwart van de VI-kandidaten (25,8%; n=1.936) beschikt niet over de Belgische nationaliteit, en iets meer dan één op de vijf (22,2%; n=1.670) is in het buitenland geboren. Nadere analyse wijst niettemin uit dat van het totaal aantal veroordeelde vreemdelingen bijna vier op de tien in België is geboren (38,0%), en bijna drie op de tien van de in het buitenland geboren veroordeelden toch over de Belgische nationaliteit beschikt (28,1%) Enkele aspecten in verband met de detentie(historiek) Net zoals een toekenning van VI op de theoretische datum van toelaatbaarheid voor VI in de praktijk eerder uitzondering dan regel is (zie hiervoor ook eerder onderzoek: Maes & Tange 2012a, 2012b, en verderop in deze bijdrage, par ), zijn er ook een aantal gedetineerden voor wie perspectieven op een vervroegde invrijheidstelling stilaan utopisch lijken. Het overgrote deel van de hier bestudeerde onderzoekspopulatie VI-kandidaten die tussen 2007 en 2012 voor de SURB verscheen, is opgesloten in de jaren (79,1%; zie figuur 4). En een belangrijk deel ervan is intussen ook al vrij gegaan via één of andere vorm van invrijheidstelling (infra, par. 3.2.). Sommige gedetineerden die tussen met het oog op VI voor de SURB verschenen, verblijven echter al zeer lang in de gevangenis; in één geval gaat de opsluitingsdatum zelfs terug tot het jaar 1972, in meerdere gevallen betreft het zaken die dateren van vóór de eeuwwisseling (zie figuur 4). Van de VI-kandidaten die in 1990 of daarvóór in de gevangenis werden opgesloten (n=37), had eind september 2012 amper iets meer dan een kwart (27,0%) de gevangenis vroegtijdig kunnen verlaten (via VI: n=10) Eén gedetineerde overleed in de gevangenis, 5 bereikten strafeinde en 21 veroordeelden waren eind september 2012 nog steeds niet vrij.

11 11 Figuur 4. Overzicht jaar van opsluiting (totale populatie, N=7.508) 1200 N Jaar Voor de meeste van de hier bestudeerde VI-kandidaten geldt dat zij de gevangenis instroomden onder het statuut van beklaagde of gelijkgestelde 13 en pas nadien in de categorie van definitief veroordeelde met een straftotaal van meer dan drie jaar terechtkwamen (n=5.060 of 67,4%). Naast een groep van definitief veroordeelden die sowieso binnen het bevoegdheidsdomein van de SURBs vallen (straftotaal van meer dan drie jaar), is er ook een kleinere groep die onder het statuut van definitief veroordeelde met een straftotaal van minder dan één jaar in de gevangenis werd opgesloten (of de straf mogelijks eerst onder ET onderging): de tenuitvoerlegging tijdens de lopende detentie van vroeger opgelopen of nieuwe veroordelingen maakt dan dat zij uiteindelijk toch in het systeem voor de SURB zijn beland (4,4%). Het is verder ook zo dat bij een aantal gedetineerden voor wie de SURB op enig ogenblik binnen het detentieverloop een beslissing inzake VI heeft genomen (cf. omschrijving van de onderzoekspopulatie), de wettelijke toestand 14 op een bepaald moment zodanig evolueert dat zij hetzij in een andere procedure terecht komen, hetzij de SURB niet langer meer bevoegd is om over de invrijheidstelling te oordelen of een gebeurlijke invrijheidstelling alleszins niet meer uitsluitend afhangt van een beslissing van de SURB. Kijken we naar de laatst geregistreerde (prioritaire 15 ) wettelijke toestand, dan zien we 13 Hier worden volgende categorieën in ondergebracht: beklaagde in observatie wet bescherming maatschappij, opbrengingsbevel/aangehouden ter zitting (orde), beklaagde onder bevel tot aanhouding/ook voor uitlevering, in staat van beschuldiging, veroordeelde vonnis/arrest niet definitief, tijdelijke uitlevering aan België, bevel tot aanhouding met het oog op onmiddellijke verschijning, en niet-definitieve geïnterneerde ter bescherming maatschappij. 14 De wettelijke toestand houdt verband met de hechtenistitels die in uitvoering zijn gebracht (en de achterliggende wettelijke bepalingen die de detentie rechtvaardigen). Zo wordt in de penitentiaire statistiek bijvoorbeeld een onderscheid gemaakt tussen een aantal hoofdcategorieën waarin meerdere situaties zijn gegroepeerd: beklaagden (en gelijkgestelden), (definitief) veroordeelden, geïnterneerden, en een categorie andere (zie DGEPI 2013: ). Zuigelingen, minderjarigen opgesloten in de gesloten federale centra, en personen die onder elektronisch toezicht zijn geplaatst, worden apart weergegeven in de jaarlijkse gemiddelde dagbevolkingscijfers, en niet meegerekend in de totale populatie. 15 Het is mogelijk dat gedetineerden op eenzelfde ogenblik onder verschillende hechtenistitels in de gevangenis verblijven (bijvoorbeeld ter uitvoering van een definitieve veroordeling én geplaatst onder aanhoudingsmandaat). In dat geval wordt bij de registratie in de penitentiaire databank onderscheid gemaakt tussen zogenaamde prioritaire en bijkomende wettelijke toestanden. Nu wordt bijvoorbeeld de hechtenistoestand van beklaagde beschouwd als prioritair ten opzichte van het statuut

12 12 bijvoorbeeld dat een aantal veroordeelden intussen is geïnterneerd op basis van de wet tot bescherming van de maatschappij (als abnormaal misdrijfpleger, op grond van artikel 21, of als recidivist/gewoontemisdadiger ), een maatregel van terbeschikkingstelling van de SURB ondergaat, onder aanhoudingsmandaat is geplaatst, als vreemdeling ter beschikking van de openbare veiligheid is gesteld, of (opnieuw) in een lagere strafcategorie (met straftotaal van meer dan 1 tot 3 jaar) terechtkomt. De grootste groep onder de VI-kandidaten wordt uiteindelijk gevormd door de groep correctioneel veroordeelden met een straf(totaal) van meer dan 3 tot 5 jaar (als laatst geregistreerde wettelijke toestand; zie figuur 5). Ongeveer vier op de tien veroordeelden vallen binnen deze categorie (n=3.042; 40,5%). Ze worden gevolgd door de correctioneel veroordeelden met straffen van meer dan 5 tot 7 jaar (n=1.719; 22,9%) en van meer dan 7 tot 10 jaar (n=1.118; 14,9%). De kleinste groepen zijn hier de veroordeelden tot levenslange gevangenisstraf (n=203; 2,7%) en de correctioneel veroordeelden met een straftotaal van meer dan 15 jaar (n=185; 2,5%). Veroordeelden tot tijdelijke criminele straffen (n=600; 8,0%) en correctioneel veroordeelden tot straffen van meer dan 10 tot en met 15 jaar (n=453; 6,0%) vormen qua omvang een middencategorie. Zoals verder in deze bijdrage nog zal worden verduidelijkt, vormt de wettelijke toestand een belangrijk discriminerend kenmerk voor de invrijheidstellingskansen van VI-kandidaten (infra, par ), en speelt hij zoals ook al uit eerder onderzoek is gebleken (zie bijvoorbeeld Maes & Tange 2012b) eveneens een belangrijke rol bij de overschrijdingstermijn van de VI-toelaatbaarheidsdatum wanneer het finaal toch tot een VI komt (infra, par ). Figuur 5. Verdeling naar laatst geregistreerde prioritaire wettelijke toestand (enkel strafcategorieën van meer dan 3 jaar afgebeeld; N=7.508) corr. > j. 6.0% corr. > 15 j. 2.5% corr. > 7-10 j. 14.9% tijd. crim. 8.0% levenslang 2.7% corr. > 3-5 j. 40.5% corr. > 5-7 j. 22.9% van definitief veroordeelde. Gedetineerden die zich in deze situatie bevinden, zullen in de penitentiaire statistiek enkel geteld zijn als beklaagde. In deze bijdrage gaat het steeds om de prioritaire wettelijke toestand.

13 13 Een aantal van deze strafcategorieën weten zich in zekere mate van elkaar te onderscheiden op het vlak van penitentiaire antecedenten (infra, par voor een verdere uitdieping). Globaal genomen, en nog abstractie makend van dit verband tussen wettelijke toestand (of strafcategorie) en penitentiaire antecedenten, is het zo dat het voor vele veroordeelden binnen de populatie VI-kandidaten niet de eerste keer is dat zij in het penitentiaire circuit terecht zijn gekomen. Slechts voor 15,6% is dat wel het geval. De grote meerderheid van de potentiële VI-populatie is in het verleden dus wel al op zijn minst één keer opgesloten (ongeacht om welke reden). 16 Voor bijna de helft van onze totale onderzoekspopulatie gebeurde dat één tot drie keer (46,4%), voor sommigen al meer dan tien keer (6,4%). Helemaal verwonderlijk is het overigens niet dat het aandeel penitentiair primairen erg beperkt blijft. Gelet op het feit dat het hier per definitie gaat om veroordeelden met een straftotaal van meer dan 3 jaar, is het niet onaannemelijk dat zij ook vroeger al eens tot gevangenisstraf werden veroordeeld of onder een ander statuut (bijvoorbeeld als beklaagde) in de gevangenis verbleven Adviesverlening door de gevangenisdirecties als startblok richting VI Qua procedureverloop gebeurt de eerste stap richting een (eventuele) voorwaardelijke invrijheidstelling via een wettelijk verplicht advies dat de gevangenisdirecteur dient af te leveren, enkele maanden vóórdat de veroordeelde in de tijdsvoorwaarden voor VI zal verkeren (zie Van Den Berge & Verbruggen 2014 in dit boek; dit was alleszins de situatie vóór de wetswijziging van 17 maart 2013). En de gevangenis van waaruit dit advies wordt geformuleerd, bepaalt in beginsel dan ook meteen welke SURB bevoegd zal zijn voor de behandeling van de VI-aanvraag. Gelet op de omvang van de verschillende gevangenissen en hun specifieke bestemming (classificatie) is het logisch dat sommige gevangenissen meer VI-kandidaten aanleveren dan andere. De gevangenissen die op dit vlak het hoogst scoren (verblijfplaats van de veroordeelde op het ogenblik van eerste advies, > 400 veroordeelden), zijn de volgende: Lantin (n=645), Brugge (n=640), Ittre (n=578), Hasselt-nieuw (n=499), Andenne (n=443), Sint-Hubert (n=427), Merksplas (n=418) en Wortel/Tilburg (n=401). De sterke vertegenwoordiging van bepaalde inrichtingen maakt dat de dossierinstroom uiteenloopt naargelang bevoegde SURB. Voor onze populatie VI-kandidaten stellen we zo vast dat de meeste veroordeelden ressorteren onder de bevoegdheid van de SURB van Luik, Antwerpen en de Franstalige kamers van de SURB te Brussel. Een iets kleinere groep valt binnen de bevoegdheid van de SURB te Gent. De SURB van Bergen en de Nederlandstalige kamer van de SURB te Brussel nemen verhoudingsgewijs duidelijk een veel kleiner aandeel van deze veroordeelden voor hun rekening. Eén en ander wordt dus verklaard door het specifieke profiel van de populatie die in bepaalde inrichtingen verblijft (strafcategorie), alsook door het aantal gevangenissen waarvoor elke SURB bevoegd is. 17 Kijken we naar het aantal en de aard van de geformuleerde adviezen, dan zien we dat voor een groot deel van de veroordeelden door de gevangenisdirectie al meer dan eens een advies in verband met VI is uitgebracht (en hier dan nog enkel gerekend vanaf de datum van inwerkingtreding van de SURBs). Voor gedetineerden gebeurt dat in het kader van de VI-procedure voor de SURB twee keer, voor gedetineerden meer dan twee keer, met in één geval een maximum van 9 adviezen. 16 Het kan ook gaan om strafuitboeting onder elektronisch toezicht, aangezien ET wordt beschouwd als modaliteit van uitvoering van gevangenisstraf. Ook in dat geval vinden er registraties plaats van opsluiting (en eventuele stafonderbreking), van voorziene strafeinde, datum van toelaatbaarheid tot vervroegde invrijheidstelling, enz. 17 Onder de bevoegdheid van de SURB te Bergen vallen bijvoorbeeld slechts vier inrichtingen (Bergen, Doornik, Jamioulx en Namen). Deze inrichtingen leveren voor een relatief beperkt aantal gedetineerden een VI-advies aan, wat maakt dat de SURB te Bergen nog geen tiende van de ganse populatie VI-kandidaten representeert.

14 14 Opvallend is dat het eerste (geregistreerde) advies in verband met VI bijna steeds negatief is, namelijk in niet minder dan acht op de tien gevallen. Het aandeel positieve adviezen (globaal 20%) varieert wel naargelang strafinrichting. Nemen we enkel die inrichtingen in beschouwing waar voor meer dan 200 veroordeelden een advies is uitgebracht (zie de in het donkerrood ingekleurde staven in figuur 6), 18 dan stellen we vast dat het aantal positieve eerste of enige adviezen vooral aan de lage kant ligt in Brugge (10,0%), Sint-Gillis (11,2%), Ittre (11,6%), Hasselt-nieuw (n=14,4%), Leuven-Centraal (15,4%), Andenne (15,8%) en Bergen (19,9%). Figuur 6. Aandeel positieve adviezen als eerste of enige advies, naargelang gevangenis (totale populatie, N=7.508) % 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 GFC Tongeren GFC St. Hubert Brugge St. Gillis / St. Gilles Ittre Tournai Oudenaarde Hasselt-nieuw Turnhout Leuven Centraal Ruiselede Andenne Arlon Jamioulx Dendermonde Mechelen Mons Lantin Gent Merksplas Namur Forest / Vorst Ieper Verviers Huy Leuven Hulp Nivelles Wortel Hoogstraten St. Hubert Marneffe Antwerpen Dinant Berkendael Gevangenis Is het eerste VI-advies vaak negatief, dan is er niettemin ook wel sprake van een zekere evolutie in de aard van het advies naarmate de detentie vordert. Indien er sprake is van meer dan één advies, is zowel het eerste als het laatste advies weliswaar vaak negatief (zie figuur 7). Daartegenover staat dat, binnen onze observatietermijn, in bijna een kwart van de gevallen een aanvankelijk negatief advies evolueert naar een positief advies (23,6%), en bij een kleine minderheid zowel het eerste als het laatste advies positief is (6,0%). Bovendien is er ook een groep waarvoor (nog) maar één advies is uitgebracht, en die verhoudingsgewijs vaker een positief advies krijgt (38,4%; zie figuur 7). In totaal geeft dit als beeld dat voor 64,6% van alle veroordeelden een negatief advies ook negatief is gebleven over de observatieperiode, en voor 15,4% een aanvankelijk negatief advies werd omgebogen in een positief advies. Voor veroordeelden was het enige of laatst (geregistreerde) advies uiteindelijk positief (in totaal 32,6% van de globale populatie, of respectievelijk 17,2% en 15,4%). Bij VI-ers ligt dit percentage veel hoger, voor wie bij strafeinde vrij gaat, geldt net het omgekeerde. 18 Bij de interpretatie van de gegevens in figuur 6 is omzichtigheid geboden, aangezien in sommige inrichtingen slechts een gering aantal adviezen is uitgebracht.

15 15 Figuur 7. Aard van het enige of van het eerste en laatste advies, naargelang aantal uitgebrachte adviezen (totale populatie, N=7.508) 100,0 90,0 80,0 70,0 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 38,4 61,6 23,6 6,0 66,3 64,6 17,2 15,4 4,1 2,7 Enige Eerste en laatste Totaal POS(-POS) NEG-POS POS-NEG NEG(-NEG) Deze resultaten in verband met de uitgebrachte adviezen geven weliswaar een belangrijke indicatie over het hindernissenparcours dat gedetineerden afleggen in hun invrijheidstellingstraject, maar moeten ook voorzichtig geïnterpreteerd worden. In de praktijk is de situatie vaak veel genuanceerder dan het zwartwit beeld van een negatief vs. een positief advies. Niet zelden is er eerder sprake van een advies dat geformuleerd is als positief, mits, of negatief, tenzij. Verder kunnen er verschillende redenen aan ten grondslag liggen waarom er een negatief advies wordt gegeven, zoals: het (nog) niet verkregen hebben van uitgaansvergunningen of penitentiair verlof om de reclassering voor te bereiden, een ongunstig profiel waardoor het recidiverisico van de veroordeelde als hoog wordt ingeschat, het nog niet beschikbaar zijn van een uitgebreide verslaggeving over het psychosociaal en persoonlijkheidsonderzoek (wat onder meer te maken kan hebben met een overbelasting van de psychosociale diensten), het voorkomen van mislukkingen bij eerder toegekende modaliteiten, Toepassing van intermediaire detentieregimes als noodzakelijk bevonden tussenstap Vrij frequent wordt door de SURB al dan niet op aangeven van de gevangenisdirectie (via haar advies) geopteerd voor de zgn. weg der geleidelijkheid, eerder dan onverkort te kiezen voor VI zonder gebruik te maken van een tussenliggend detentieregime dat een minder ingrijpend vrijheidsberovend karakter vertoont dan de klassieke vrijheidsberoving ( gewoon regime). Zoals ook al in eerder onderzoek werd vastgesteld (zie bijvoorbeeld Maes & Tange 2012a: 18) en trouwens eveneens af te leiden valt uit cijfers van het DGEPI (zie hierover ook Snacken 2014 in dit boek), is er sprake van een klaarblijkelijk steeds groeiende toepassing van intermediaire detentieregimes zoals beperkte detentie en elektronisch toezicht. Vooral de enorme vlucht die het elektronisch toezicht heeft genomen, springt hierbij onmiddellijk in het oog. Uit onze cijfers blijkt dat van de totale onderzoekspopulatie 14,0% ooit (d.w.z. op enig ogenblik binnen het detentieverloop) onder het regime van beperkte detentie stond (n=1.051), en 36,3% onder elektronisch toezicht (n=2.727; zie figuur 8). Van deze groep hebben 383 veroordeelden (5,1% op de totale populatie van veroordeelden) een deel van hun straf zelfs onder beide regimes ondergaan.

16 16 Dit betekent dat uiteindelijk gedetineerden (of 45,2% van de totale populatie) tijdens hun detentie ooit minstens van één van beide regimes (beperkte detentie of elektronisch toezicht) hebben genoten. Dat zoveel gedetineerden vóór hun eventuele invrijheidstelling van dergelijke regimes genieten is opmerkelijk, met name omdat de wetgever uit 2006 deze regimes destijds als bijzondere strafuitvoeringsmodaliteit heeft opgevat, d.w.z. als een mogelijke, maar daarom niet voor elke veroordeelde noodzakelijke tussenstap richting vrijheid (zie in dit verband ook Snacken 2014 in dit boek; Maes, Mine & Robert 2014: 40). Voor bijna drie op de tien gedetineerden (29,8%) is het elektronisch toezicht ook het laatst geregistreerde regime (zie figuur 8), nl. op het ogenblik van afschrijving of van data-extractie (d.i. het ogenblik van afsluiting van de observatieperiode voor onze analyse). Een vergelijking van het toepasselijke detentieregime op verschillende ogenblikken van het detentieverloop wijst uit dat, voor wie op het eind van de rit onder elektronisch toezicht staat, de plaatsing onder elektronisch toezicht in een niet onbelangrijk aantal gevallen tussenkomt nadat al een eerste beslissing over VI is genomen. Op het ogenblik van de eerste VI-beslissing staat immers nog maar 12,0% van de totale populatie onder elektronisch toezicht (op het laatst, 29,8%). Bij wie uiteindelijk VI krijgt, staat 22,4% bij de eerste VIbeslissing onder elektronisch toezicht, de helft (alle jaren samen genomen) van de VI-ers stroomt ook onder dit regime uit (zie figuur 8). Figuur 8. Proportie ET op diverse momenten binnen het detentietraject [totale populatie (N=7.508) vs. VI-populatie (N=3.644)] % , ALL Populatie VI ET binnen detentie ET eerste VI-beslissing ET laatste toestand Doorheen de loop der jaren, en vooral vanaf 2008, heeft het elektronisch toezicht meer en meer aan belang gewonnen, voornamelijk als een soort van tussenstap naar een VI toe (infra, figuur 11). Bij wie strafeinde doet, is het aandeel ET als uitstroomregime eerder marginaal (9,9%, tegenover 50% bij VI; globaal over de periode ). Later in deze bijdrage komen we nog terug op de rol van elektronisch toezicht voor de slaagkans op het verkrijgen van VI (infra, par ) en het effect van elektronisch toezicht op het tijdstip waarop uiteindelijk een VI wordt verkregen (infra, par ).

17 Al dan niet vrij en reden van afschrijving Wanneer we kijken naar het aantal gedetineerden dat uiteindelijk uit de gevangenis wordt afgeschreven (uitschrijving uit het gevangenisregister, al dan niet na toepassing van een intermediair regime) en naar de concrete modaliteiten van uitstroom, komen ook enkele opmerkelijke resultaten bovendrijven. Globaal zien we dat van de volledige groep van VI-kandidaten ongeveer een kwart nog steeds gedetineerd is op het ogenblik van de data-extractie (n=1.973; zie figuur 9). Iets meer dan veroordeelden verlieten wel al de gevangenis (eventueel na een regime van beperkte detentie) of stroomden uit na elektronisch toezicht (n=5.535, of 73,7%). Voor bijna de helft van alle VI-kandidaten (48,5%; zie figuur 9) gebeurde de uitstroom via VI (n=3.644). Figuur 9. Invrijheidstellingsgraad en uitstroommodaliteiten (totale populatie, N=7.508) Voortvluchtig 0,9% Overlijden 0,5% Andere 1,5% SE 22,1% Niet-vrij 26,3% Vrij-reden onbekend 0,2% VI 48.5% Indien het aandeel van VI wordt berekend op de groep van afgeschreven veroordeelden (N=5.535) - dus met uitsluiting van wie nog niet is vrijgesteld - haalt VI een aandeel van 65,8% (zie onderstaande figuur 10).

18 18 Figuur 10. Uitstroommodaliteiten van de afgeschreven populatie (N=5.535) Voortvluchtig 1,2% Overlijden 0,7% Andere 2,0% Vrij-reden onbekend 0,2% SE 30,0% VI 65,8% Een beperktere groep VI-kandidaten stroomde uit via een andere vorm van afschrijving. Een aantal gedetineerden (n=41) is namelijk overleden tijdens de hechtenis: 35 veroordeelden stierven een natuurlijke dood, 6 veroordeelden pleegden zelfmoord. Daarnaast zijn er 66 veroordeelden voor wie de SURB op zijn minst één beslissing inzake VI heeft genomen, op de datum van de data-extractie voortvluchtig: in 44 van de gevallen betreft het hier veroordeelden die zich niet terug hebben aangeboden in de gevangenis na een uitgaansvergunning (waarvan 22 gevallen in 2012, 10 in 2011). Een groep van 110 veroordeelden heeft de gevangenis via een of andere specifieke, en minder vaak voorkomende modaliteit verlaten (supra, par. 2.4., voor de door het DGEPI gehanteerde indeling van invrijheidstellingsmodaliteiten). Deze modaliteiten brachten we samen in een restcategorie, waarin onder meer vervat zit: de invrijheidstelling op proef van geïnterneerde recidivisten of gewoontemisdadigers of van geïnterneerde abnormale misdrijfplegers, de overbrenging van in België veroordeelden naar een buitenlandse gevangenis, de voorlopige invrijheidstelling, algemeen of omwille van een specifieke reden (bv. gezondheidsredenen, met het oog op verwijdering van het grondgebied), de opheffing van een aanhoudingsbevel of voorlopige invrijheidstelling van een beklaagde of beschuldigde, Zeer opvallend is zeker de plaats die het strafeinde 19 (als prioritaire of bijkomende reden van afschrijving) in heel dit verhaal inneemt. Uit onze analyse blijkt dat maar liefst 30,0% van de groep afgeschreven veroordeelden via strafeinde vrij gaat (zie figuur 10). En zelfs wanneer gekeken wordt naar de totale door ons onderzochte populatie (dus ook rekening houdend met wie nog niet vrij ging), 19 Als strafeinde nemen we hier de redenen van afschrijving die ook in de officiële penitentiaire statistiek als zodanig worden samengenomen, nl.: de invrijheidstelling bij het einde van de straf of de maatregel, en de invrijheidstelling na betaling van boeten en gerechtskosten. Wanneer één van beide modaliteiten niet als prioritaire maar wel als bijkomende reden van afschrijving werd geregistreerd (in totaal gaat het om 49 gevallen met een andere modaliteit als prioritaire reden), hebben we dit hier echter ook als strafeinde gedefinieerd. In de meeste gevallen gaat het dan om een voorlopige invrijheidstelling na betaling van een voorschot op boeten en gerechtskosten of een (algemene) voorlopige invrijheidstelling (m.a.w. na uitboeting van de hoofdgevangenisstraf).

19 19 haalt strafeinde nog steeds een score van meer dan één op vijf: van de VI-kandidaten verlieten er in totaal de gevangenis via strafeinde (22,8%; zie figuur 9). Qua evolutie doorheen de tijd constateren we - binnen de uit het gevangenisregister afgeschreven populatie (N=5.535) - een stijging van strafeinde tussen 2008 (29,0%) en (rond de 34,5%), maar nadien een grillig parcours (29,8% in 2011, 32,1% in 2012). Voor diegenen die vóór 28 september 2012 (d.w.z. ten laatste op de dag van de data-extractie zelf) strafeinde zouden bereiken (n=3.844), zijn de meesten ook effectief vrij. (Slechts) een kleine groep van 56 personen was dan nog niet vrij, meestal omdat zij nog een internerings- of TBS-maatregel ondergingen, of, eerder uitzonderlijk, onder aanhoudingsmandaat waren geplaatst. Binnen de groep van veroordeelden met een voorzien strafeinde vóór 28 september 2012 bedraagt het aandeel veroordeelden dat ook effectief op strafeinde vrij ging, 43,2% (tegenover 52% VIs). Het hoge percentage VIs en strafeindes wordt hier natuurlijk ook verklaard door het feit dat het in casu bijna per definitie enkel over een groep afgeschrevenen gaat, en, zoals hierboven aangehaald, de populatie die op dat ogenblik nog niet vrij was, quasi onbestaande is Beschrijving van de VI-populatie en relevante termijnen Van de kandidaten voor VI voor wie de SURB tussen 1 februari 2007 en 27 september 2012 op zijn minst één beslissing over de VI heeft genomen, zijn er uiteindelijk dus vrijgesteld via een VI (48,5%). In wat volgt, gaan we iets dieper in op deze populatie. Enerzijds bekijken we even hun algemene profiel en variaties in VI-toekenningsgraad naargelang profielverschillen (par ) en relevante termijnen in verband met de VI-populatie (par ). Anderzijds analyseren we, meer specifiek, variaties in de overschrijdingstermijn van de VI-toelaatbaarheidsdatum bij diegenen die effectief via VI de gevangenis hebben verlaten of aansluitend bij elektronisch toezicht VI verkregen (par ) Profielkenmerken van de VI-populatie en variaties in VI-toekenning Vooreerst blijkt dat de kansen op afschrijving en met name invrijheidstelling via VI variëren naargelang kenmerken zoals we die hierboven hebben beschreven (supra, par. 3.1.). Wanneer we het profiel van de effectieve VI-populatie vergelijken met dit van de globale (potentiële) populatie VI-kandidaten, dan constateren we inderdaad dat een aantal (sub)groepen in meer of mindere mate onder- dan wel oververtegenwoordigd zijn binnen de VI-populatie. Zo stellen we binnen de VI-populatie bijvoorbeeld een in sommige gevallen trouwens erg uitgesproken - ondervertegenwoordiging vast van: mannelijke veroordeelden; een aantal leeftijdsgroepen (gedetineerden van 24 jaar of jonger, en meer in het bijzonder de min 18-jarigen, alsook sommige oudere leeftijdsgroepen, zoals 65-plussers); in eigen land geboren Belgen en in het buitenland geboren veroordeelden met vreemde nationaliteit; Afzonderlijk beschouwd zijn de verschillen naar nationaliteit en geboorteland eerder miniem. Gecombineerd (kruising tussen nationaliteit en geboorteland) lijkt zich wel een sterker verband af te tekenen, in die zin dat Belgen die in het buitenland werden geboren (54,0% VI op het totaal aantal VI-kandidaten) en vreemdelingen die in België werden geboren (52,2%) een grotere kans op VI laten optekenen, in vergelijking met de andere groepen (in eigen land geboren Belgen 47,6% VI - en in het buitenland geboren vreemdelingen - 48,1% VI). Het is niet meteen duidelijk hoe deze verschillen verklaard kunnen worden, maar mogelijkerwijze hangt één en ander ook samen met variaties op andere achterliggende kenmerken (vandaar ook het belang van verdere multivariate analyses).