Aanvullend studiemateriaal

Transcriptie

1 Aanvullend studiemateriaal

2 Inleiding In het boekje Je Moet niks worden diverse NLP-begrippen en theorieën gebruikt op een praktische wijze. Voor diegene die zich verder willen verdiepen in NLP zowel theoretisch als praktisch is dit aanvullend studiemateriaal samengesteld. Dit studiemateriaal bevat veel theoretische informatie over NLP en er zijn diverse praktische oefeningen en tips toegevoegd om het een en ander nog beter in de praktijk te kunnen toepassen. Informatie : WAT IS NLP? Hieronder info van het opleidingsinstituut Educare: 1. Grondleggers en historie van NLP Het is niet eenvoudig om een korte omschrijving te geven van wat NLP precies is. NLP is geen wetenschappelijke theorie, maar eerder een denk- en werkmodel waarmee de (sociale) werkelijkheid wordt benaderd. Het is een model dat uitermate geschikt is om de werkelijkheid zoals een individu die ervaart te verklaren en om diens wijze van omgaan ermee te veranderen of te verbeteren. NLP is op de eerste plaats een visie op de menselijke ervaring: een manier van kijken naar hoe mensen denken, voelen en handelen. De ontwikkeling van NLP heeft geresulteerd in een veelheid van technieken en methodieken, die gericht zijn op verandering van het denken en het aanleren van nieuw en functioneel gedrag bij mensen. NLP is al doende ontstaan, in eerste instantie tegen het einde van de jaren zestig in Californië toen de `flower power'-beweging haar hoogtepunt was gepasseerd en er weer een `nieuwe zakelijkheid' begon op te komen. De oorsprong ligt bij Richard Bandler (vanuit een therapeutische invalshoek) en John Grinder (een taalkundige). Ze verzorgden een tijdlang samen gestalt-therapiegroepen en workshops, waarbij ze o.a. experimenteerden met het laten inbrengen van en werken met directe ervaringen, zoals ze dat ook zagen bij Fritz Perls (de grondlegger van de Gestalttherapie). Een van de eerste producten van de samenwerking tussen Bandler en Grinder was, naast hun ontdekking van de oog patronen, het door hen genoemde Meta-model. Daarbij gaat het om een serie taalkundige patronen die iemands model van de wereld aangeven en die men o.m. kan benutten om iemand te stimuleren zijn wereldmodel te veranderen (= de dingen anders gaan zien, ervaren en nieuwe betekenissen toekennen). In dit Meta-model waren sterke invloeden zichtbaar uit de taalgrammatica van Chomsky. De aanname van NLP is dat mensen niet reageren op een objectieve werkelijkheid, maar op een wereldmodel dat ze zelf scheppen en actief in stand houden. Omdat dit zo is kan iedereen ook zijn wereldmodel veranderen; gesteld tenminste dat hij over de daarvoor benodigde mogelijkheden en vaardigheden beschikt (bijvoorbeeld NLP-technieken). Het lijkt erop dat de kennisleer van NLP door Grinder en Bandler rechtstreeks is ontleend aan het boek `Science and sanity' van Korzybski (1958, oorspronkelijk reeds uit 1933). Diens belangrijkste boodschap is dat het lijden van de mens voortkomt uit het feit dat we onze talige weergaven van de werkelijkheid verwarren met de werkelijkheid zelf. Korzybski was degene die eigenlijk al in de dertiger jaren de NLP-ideeën over het zenuwstelsel, de waarneming, ervaringen, taal en werkelijkheid verwoordde. Hij had 2

3 tevens een grote invloed op Albert Ellis, de grondlegger van de Rationeel Emotieve Therapie. De meest essentiële elementen van Korzybski's visie zijn samen te vatten in zijn slogan: `De kaart is niet het gebied. Daarmee bedoelt hij dat datgene wat wij zien en ervaren niet hetzelfde is als de wereld zelf. We hanteren voortdurend generalisaties over de werkelijkheid om te kunnen overleven. Als we geen algemene gedragswijzen en overtuigingen zouden hanteren moesten we iedere dag alles weer opnieuw uitzoeken. Generalisaties zijn van levensbelang, maar het zijn ook voortdurend vertekeningen van de werkelijkheid: vrijwel iedere generalisatie is in bepaalde situaties onjuist. Bandler en Grinder maakten, ten behoeve van hun werken met groepen, in het begin van de zeventiger jaren een studie van de wijze van werken van Virginia Satir, een bekend gezinstherapeute. Van haar leerden ze o.a. het belang van non-verbale communicatie, houding en woordkeuze bij de communicatie met een cliënt. Het vermogen om een goed contact tot stand te brengen blijkt essentieel te zijn voor succes. In NLP-termen noemen we dat contact 'rapport'. Daarnaast ontstond er een intensieve samenwerking met Gregory Bateson. Van huis uit was Bateson een bioloog, die baanbrekend werk had gedaan op het terrein van de psychiatrie en de antropologie.bateson was lange tijd getrouwd met Margaret Mead, een bekend antropologe, met wiehij trance-fenomenen onderzocht op Bali. Bateson is een van de grondleggers van decybernetica (stuurkunde). Hij zag de wereld als een stelsel van samenhangende en interacterende systemen met oorzaak-gevolg verbindingen: denksystemen, gezinssystemen,ecologische systemen, communicatiesystemen, logische systemen, etc. Hij is ook een van de bedenkers van de zgn. `double bind'-theorie in de psychiatrie.bij Bateson ligt de grondslag voor de latere nadruk in NLP op niet-eenduidige communicatie en op observatie van non-verbale reacties. Aan de cybernetica ontleenden Bandler en Grinder later hun `TOTE-model', een model voor doelgericht handelen (TOTE = Test - Operate - Test - Exit). Ook het begrip `ecologie', zoals het binnen NLP wordt gebruikt is afkomstig van Bateson. Ecologie staat voor de studie tussen de mens en zijn sociale, mentale en fysieke omgeving. Bij controle op ecologie schat men in of er met het bereiken van een gesteld persoonlijk doel negatieve bijverschijnselen ontstaan in het grotere geheel van iemands leefwereld (gezin, organisatie, maatschappij) of dat er teveel voordelen van de huidige situatie vervallen. Ingeval de uitkomst van die inschatting ongunstig is, is het de vraag of het verstandig is om het gewenste doel daadwerkelijk te willen bereiken. Via Bateson kwamen Bandler en Grinder ook in contact met Milton H. Erickson, een psychiater die men inmiddels is gaan beschouwen als de grondlegger van de moderne hypnotherapie (hypnose). Bandler en Grinder begonnen Erickson temodelleren, net zoals ze dat in feite al met Perls en Satir hadden gedaan.modelleren komt neer op het nauwkeurigbestuderen van wat een expert op een bepaaldterrein precies doet en hoe hij iets aanpakt, metdebedoeling om dit overdraagbaar te maken;dus te kunnen gebruiken in toepasselijke situaties elders.werken met modelleren is een van debasiskenmerken van NLP: de vaardigheden entechnieken van NLP zijn vooral het resultaat vanmodellering. Aan het eind van de jaren zeventig was er uiteindelijk een cocktail ontstaan van gestalten gezins-therapie, cybernetica, hypnose en taalkundige modellen, waarvoor Bandler en Grinder de term `Neuro-Linguïstisch Programmeren' bedachten. Op dat moment was 'NLP' geboren. 3

4 Leslie Cameron-Bandler (destijds getrouwd met Richard Bandler) voegde in de jaren tachtig nog de Metaprogramma's aan NLP toe, als zijnde onderscheidingen en trends in iemands denken. Ze overstijgen - staan meta ten opzichte van - iemands directe zintuiglijke programmering. Verder ontwikkelde zij methoden om met behulp van Metaprogramma's emoties te veranderen en iemands fundamentele levenshouding te omschrijven. Tenslotte ontwierp zij een systeem voor persoonlijke ontwikkeling, onder de naam 'Imperative Self Analyses '. Imperative Self Analyses biedt methodieken om via metaprogramma's te komen tot gewenste emoties, keuzevrijheid en zelfkennis. Een andere voor NLP belangrijke figuur in de jaren tachtig was Robert Dilts. Hij ontwierp NLP-technieken voor het veranderen van persoonlijke overtuigingen en technieken voor toepassing m.b.t. fysieke gezondheid en leiderschap. Ook de verdere uitwerking van Batesons' logische niveaus is van Dilts. De bedoelde logische niveaus zijn, van hoog tot laag: F. het niveau van spiritualiteit: wat er meer is E. het niveau van de identiteit: missie en zingeving D. het niveau van de overtuigingen: waarom en waartoe C. het niveau van de capaciteiten: doel en strategie B. het niveau van gedragingen: handelingen en acties A. het niveau van de omgeving: reacties. Leren, veranderen en communiceren kan - in denlp-visie - op verschillende niveaus gebeuren. Omgedrag te veranderen of om leerprocessen te begrijpen dienen we ons te richten op die niveaus. Beïnvloedingvan elk van de niveaus heeft een eigen betekenis. Verandering op een hoger niveau isvan invloed op het lagere niveau. Omgekeerd kan dat ook, maar dat hoeft zeker nietaltijd het geval te zijn. Aan het eind van de jaren zeventig gingen Bandler en Grinder uiteen en gingen ze ieder hun eigen weg. Bandler ontwikkelde NLP-technieken die zijn gebaseerd op de submodaliteiten van onze innerlijke ervaring. Dit mondde in de negentiger jaren uit in zijn Design Human Engineering'. Hierin streeft hij evenwicht na bij mensen tussen de innerlijke weergaven van de ervaring (submodaliteiten) en de meetbare buitenwereld. Grinder raakte ondermeer geïnspireerd door de boeken van Carlos Castaneda (`De lessen van Don Juan'). Hij concentreerde zich op het bevorderen van genialiteit, bijvoorbeelddoor technieken te gebruiken voor het `stopzetten van de wereld', zoals ook doorcastaneda was beschreven. Daarbij gaat het om het stoppen van onze voortdurend aanwezige innerlijke dialoog en het zich volledig concentreren op de zintuiglijke waarneming. Tevens ontwikkelde Grinder in de jaren tachtig de zogenaamde 'New Code'. Dit is een vereenvoudigde versie van NLP waarin ervaring en het meervoudig beschrijven van de werkelijkheid centraal staan. Grinder besteedde verder veel aandacht aan de rol van het onbewuste, aan systeemaspecten van de menselijke ervaring en aan de invloed van cultuur. Noch de New Code van Grinder, noch de Design Human Engineering van Bandler hebben later echt veel invloed gekregen. Voor datgene wat ze samen als NLP hadden ontwikkeld gold die invloed bij uitstek wel. Vanaf eind ' 80 boekte Tony Robbins in Amerika grote successen met zijn commerciële benadering van NLP. Hij beloofde mensen via zijn aanpak veel geld, geluk en macht. Zijn aanpak noemt hij de 'Neuro Associatieve Conditionering' (NAC).Zaken als vuurlopen e.d. komen oorspronkelijk van Robbins en werden laterovergenomen door Emile Ratelband, die 4

5 enige tijd bij hem in de leer was. Robbins liet hetbegrip ecologie als moreel principe voor NLP volledig los.via hem - en bij ons via Ratelband - wordt NLP bekend bij grote groepen mensen die eranders niet in geïnteresseerd waren geraakt. In de jaren negentig richtte de aandacht van NLP zich tevens sterk in de richting van spiritualiteit (het hoogste van de logische niveaus), spirituele kerntoestanden van de geest en trance-rituelen. Deze laatste zijn onder andere gemodelleerd van Hawaïaanse en Braziliaanse volksreligies. NLP als een meer therapeutische benadering en als serieuze communicatie-opleiding is in Nederland oorspronkelijk geïntroduceerd door het Instituut voor Eclectische Psychologie te Nijmegen. In 1982 organiseerde men daar de eerste workshops, een jaar later volgde de eerste volledige NLP-opleiding. Robert Dilts was daar jarenlang intensief bij betrokken als gastdocent. Sinds die tijd loopt de ontwikkeling in ons land in grote lijnen parallel met die in de Verenigde Staten. Inmiddels ontwikkelen Nederlanders nieuwe benaderingen waarbij vaak meer rekening wordt gehouden met de eigen volksaard en cultuur. 2. Definities van NLP Lucas Derks en Jaap Hollander geven in hun boek `Essentiesvan NLP' een drietal definities, omschrijvingen, van NLP. Zezijn alle drie essentieel om te weten wat NLP is en doet. Infeite is NLP de wisselwerking tussen deze drie aspecten. Webehandelen ze hieronder in het kort. 1. NLP is de studie van de structuur van onze subjectieve ervaring Het gaat hier over wat iemand (in gedachten) hoort, ziet,voelt, ruikt en proeft; over hoe ons lichaam (daarop)reageert en van welke vooronderstellingen enalgemeenheden iemand uitgaat. De combinatie van deze elementen noemt men in NLP:de structuur van de subjectieve ervaring. Studie hiervan betekent dat NLP onderzoekthoe mensen hun eigen persoonlijke innerlijke beleving creëren; men zoekt naar patronen,eigenschappen ervan, volgorde (structuren), etc. Als we hier via een NLP-benaderingveranderingen in aanbrengen ontstaat er een andere structuur, hetgeen leidt tot andergedrag en andere emoties. Structuren worden in NLP dus bestudeerd om ze te kunnenveranderen. 2. NLP is modelleren Modelleren houdt in: een menselijk vermogen - vaak van een expert daarin - in kaart brengen om het over te kunnen dragen aan anderen. Door dit te doen fungeert NLP als een algemeen toepasbare onderwijstechniek voor het analyseren, begrijpen en het overdraagbaar maken van menselijke vermogens. Het is hierbij met name de bedoeling om speciale vermogens te vertalen in leerbare technieken. Modelleren is vooral mogelijk via het achterhalen van de structuur van innerlijke ervaringen (zie definitie 1) om deze vervolgens te kunnen overnemen of bij jezelf te kunnen veranderen. 5

6 3. NLP is een communicatietechnologie NLP is ook een techniek voor doelgerichte communicatie. Daarbij zijn twee vragen van groot belang: hoe kunnen we iemand door middel van goede communicatie helpen te veranderen? hoe kunnen we zodanig met iemand communiceren dat we zoveel mogelijk informatie krijgen over de structuur van zijn ervaring? (hetgeen immers nodig is om daarin desgewenst verandering teweeg te brengen). NLP is gericht op het bereiken van een hogere effectiviteit bij het communiceren, waarbij `rapport', vertrouwen en wederzijdse betrokkenheid van essentieel belang zijn. In haar op NLP-principes gebaseerde praktische boek `Opleiden, trainen & Presenteren' beschrijft Cobi Brouwer in twee pagina's eenvoudig en kernachtig wat NLP is en doet. Ze stelt dat de NLP-patronen, -vaardigheden en -technieken gericht zijn op effectieve communicatie, persoonlijke ontplooiing en beter leren. Ze geeft verder aan dat NLP ons leert om onze zintuigen - de waarnemingskanalen waarlangs we leren - op praktische wijze te gebruiken. NLP leert : hoe we onze hersens beter kunnen gebruiken hoe we gewenste resultaten kunnen bereiken hoe overtuigingen te beïnvloeden zijn hoe je tot een goed contact kunt komen hoe je op een elegante en effectieve manier kunt communiceren en hoe non-verbale lichaamstaal begrepen en gebruikt kan worden. Bovendien wordt aangegeven dat bij dit alles de grootste waarde gehecht wordt aan respect en integriteit. NLP : Communicatie met Jezelf en de Ander! De drie samenstellende elementen van het begrip NLP staan voor: Neuro (neuron = zenuwcel) Alles wat we doen is een product van wat er in ons centrale zenuwstelsel plaatsvindt: waarnemingsverwerking, gedachten, gevoelens. Linguïstisch (linguïstisch = taalkundig) We organiseren onze zintuiglijke indrukken - de neurologische processen - met behulp van de taal. De taalkundige organisatie resulteert in een persoonlijk en strikt individueel wereldmodel. Programmering (programma = een reeks van instructies die beschrijft hoe gegevens verwerkt moeten worden). We kunnen onze subjectieve ervaringen zo organiseren dat we een bepaald effect bereiken, of juist niet bereiken. Een nieuwe, andere organisatie van dezelfde indrukken leidt tot een andere beleving en andere gedragsmogelijkheden. NLP is geen beroep, noch een wetenschappelijke theorie of verklaringsmodel. Het gaat bij NLP-technieken vaak veel meer om de vraag wat werkt, dan hoe iets werkt. (Nut is belangrijker dan waarheid)nlp is in hoge mate praktisch en gericht op toepassing van datgene wat zijn nut heeftbewezen. Nieuwe technieken worden eerder `uitgevonden' dan dat ze op basis van puurwetenschappelijk inzicht worden ontwikkeld. NLP is een bruikbare, effectieve (leer-) methode die veel toepassingen heeft gevonden op 6

7 het terrein van onder andere onderwijs en vorming, hulpverlening, psychiatrie, psychotherapie, geneeskunde, kunst, probleemoplossing, leiding geven, organisatie-ontwikkeling, ondernemen en verkoop. Mensen die NLP in hun leven hebben geïntegreerd, ervaren een groter vermogen in het : Orde op zaken stellen. Het gemakkelijker opbouwen van een sfeer van vertrouwen en betrokkenheid. Ontdekken van kwaliteiten bij zichzelf en anderen. Doelgericht met anderen omgaan en werken, resultaten boeken in situaties waar gedrag en motivatie belangrijke factoren zijn. Het inwinnen van nauwkeurige informatie door gebruik te maken van bepaalde taalpatronen. Het observeren van non-verbaal gedrag en inzicht krijgen hoe iemand denkt en hoe die ander de boodschap verwerkt. Het ontdekken van innerlijke vermogens bij zichzelf en anderen. Aanwenden van deze inzichten en vaardigheden om duidelijk, rustig en daadkrachtig dingen voor elkaar te krijgen. Het sneller en beter oplossen van innerlijke conflicten bij zichzelf en van conflicten die tussen mensen spelen. Leven, in plaats van overleven. Verder biedt NLP hulp bij o.a. machtsconflicten, angsten, overmatig perfectionisme, fobieën, beheersingsdrama's, trauma s, ouder-kind-relaties, zelf-beperking, etc. Beroepshalve biedt NLP een nieuw soort competentie, vooral daar waar : gedrag en motivatie een bepalende rol spelen ( leiding geven ) kennisoverdracht centraal staat ( presentatie ) conflictsituaties gehanteerd worden 3. Basisvooronderstellingen van het NLP-model In het voorafgaande zijn reeds verschillende uitgangspunten van het NLP-model globaal aan de orde geweest. In dit gedeelte wil ik in een tiental punten nog eens een aantal essentiële `vooronderstellingen' van NLP op een rijtje zetten. 1. Ons contact met de wereld verloopt via de vijf zintuigen: zien, horen, voelen, ruiken,proeven. Via de zintuigen bouwen we een individueel model op van de wereld. Bij hetopbouwen van dit eigen wereldmodel spelen generaliseren (= algemeen maken),deletie (= weglaten wat niet past) en distorsie (= vervormen en aanpassen) een groterol. Generalisatie, weglating en vervorming worden universele modelleringsprincipesgenoemd. 2. De constructie van ons wereldmodel wordt mede bepaald door diverse waarnemingsfilters: fysiologische, door de beperking van de zintuigen sociale en culturele: wat nog `ervaarbaar' is enspecifiek is voor een bepaalde cultuur of groep, ofwat daar gewoonte is individuele filters, samenhangend met depersoonlijke levensgeschiedenis. Ook dit gegeven draagt bij aan een striktpersoonlijke representatie van ervaringen in relatietot iemands wereldmodel. 7

8 3. Om onze ervaringen over te brengen beschikken weover taal. Via taal coderen en decoderen we onzezintuiglijke representaties. Wat iemand daarover ineerste instantie zegt duidt men aan met de termoppervlaktestructuur.door het stellen van de juiste vragen - dus optimaal tecommuniceren - kunnen we iemands dieptestructuur achterhalen en zodoende meerzicht krijgen op het wereldmodel dat de ander hanteert. 4. Zoals al aangegeven vormen we weergaven (representaties) van de wereld via de vijf zintuigsystemen: beelden (visueel) geluiden (auditief) (ge)voelen (kinesthetisch) smaak (gustatief) geur (olfactatief). Mensen verschillen in voorkeur voor een bepaald representatiesysteem en in de mate waarin dat systeem hun voorkeur geniet. We kunnen zeggen dat iemand vooral visueel, auditief, etc. is ingesteld.non-verbale reacties vormen daarbij (voor anderen) de belangrijkste bron vaninformatie, veel belangrijker nog dan het verbale. Nonverbale reacties zijngrotendeels onbewust en geven betrouwbaardere informatie dan taal. 5. NLP gaat ervan uit dat ieder menselijk vermogen via modelleren overdraagbaar is, namelijk door de eigen subjectieve ervaring net zo te construeren als de persoon waarvan men wil leren.door modelleren is het mogelijk een aanmerkelijke vermindering van benodigde leertijd te bereiken. Dit is echter niet onbeperkt het geval; als iemand over te weinig`capaciteiten' beschikt kan het overnemen van een bepaalde vaardigheid zeertijdrovend of te ingewikkeld zijn. Daarom is pre-selectie noodzakelijk; dit voorkomtteleurstelling en frustratie. 6. leder mens heeft op bewust en onbewust niveau de beschikking over een groot aantal hulpbronnen, zoals mentale- en gedragsmatige voorstellings- en keuzemogelijkhedenen energie. Het gaat erom die hulpbronnen effectief aan te wenden. Rekening houdendmet de specifieke mentale, fysieke en omgevings(on)mogelijkheden zijn iemandsvermogens (en daarmee zijn verdere ontwikkeling als individu) het resultaat van hoehij/zij zijn subjectieve ervaringen organiseert. Zijn verdere ontwikkeling is daarvan inhoge mate afhankelijk. Als je bovendien weet te achterhalen hoe die`organisatiestructuur' bij een ander (een model) in elkaar zit, kun je in principe ditvermogen van een ander overnemen en bij jezelf ontwikkelen. 7. Een individu is opgebouwd uit `parts, zogenaamde sub-persoonlijkheden, met ieder hun eigen gedachten, gedrag, gevoelens, waarden, overtuigingen en identiteit. Negatieve `parts' beïnvloeden ons leven en welzijn zelfs in sterkere mate dan de positieve. NLP biedt tal van technieken om deze negatieve delen van de persoon te herkaderen en ze zo te verwerken of te neutraliseren. Menselijk gedrag is steeds context-afhankelijk. Dat wil zeggen dat iemand steeds het gedrag vertoont dat voor hem/haar in die bepaalde situatie als het beste en het meest functioneel wordt ervaren. Een beter alternatief wordt (later) meestal direct geaccepteerd als het tenminste binnen iemands wereldmodel past. Alles wat mensen doen is er uiteindelijk 8

9 op gericht volledig zichzelf te worden, op integratie van alle sub-persoonlijkheden. Hetuitbouwen of versterken van positieve eigenschappen en het uitbannen of neutraliseren van de negatieve `parts' maken daar onderdeel van uit. NLP draagt ideeën, instrumenten en vaardigheden aan die het leven kunnen veranderen in de richting die iemand zelf wil. Het gaat daarbij tevens om het zelf stellen en stap voor stap realiseren van duidelijke doelen. 8. Zoals aangegeven ontwikkelt ieder mens een persoonlijk wereldmodel.dit wereldmodel berust op een systeem van overtuigingen, die als `logische niveaus in een reeks te plaatsen zijn. In volgorde van belangrijkheid gaat het om wat ik geloof over mijn omgeving, overtuigingen over mijn gedrag, overtuigingen over mijn vermogens, overtuigingen over de werkelijkheid (over overtuigingen), overtuigingen over wie ik ben en overtuigingen over de grotere gehelen waar ik deel van ben. NLP stelt dat onze overtuigingen onze vermogens en onze gedragingen bepalen. Omdat overtuigingen, net als andere subjectieve ervaringen, een structuur hebben kunnen zeook worden veranderd. Persoonlijkewereldmodellen die het meeste variatie bieden(o.a. wat betreft overtuigingen) zijn het meest ecologisch van aard. Dit type modellenzijn effectief omdat ze niet uitgaan van de keuze tussen `waar' en `onwaar' maaromdat ze zich richten op een flexibele structuur. 9. Leren en ontwikkelen vereisen een positieve en gemotiveerde houding. De aanwezigheid van persoonlijke problemen vormt een blokkade voor leren. De inspanning moet dan eerst worden gericht op het elimineren van de interne problemen; pas daarna kan men met echt leren beginnen. Leren is, in denlpopvatting, geen aanleg maar een instelling. NLP gaat ervan uit dat elke positieveof negatieve reactie bijdraagt aan de ervaring en dus deel uitmaakt van het leerproces. Een negatief resultaat wordt niet beschouwd als mislukking, maar als feedback. Van deze feedback kunnen we later weer uitstekend gebruik maken. 10.NLP is sterk actiegericht en gaat ervan uit dat persoonlijke verandering beter gerealiseerd kan worden als men vooraf de uitkomst kent. Dus als men duidelijke persoonlijke doelstellingen formuleert en deze consequent nastreeft.vijf grondbeginselen voor succes, volgens NLP-inzichten, zijn: a. Weet wat je wilt bereiken: ken je uitkomst b. Onderneem actie c. Wees zintuiglijk scherpzinnig d. Wees flexibel in je gedrag e. Ga te werk vanuit een fysiologie en psychologie die gericht is op het bereiken van perfectie 9

10 Wellicht ben je uit het bovenstaande reeds enkele zaken tegengekomen die je herkent van het boekje Je moet niks. De belangrijkste NLP-begrippen/theorieën die ik bij het schrijven van Je moet niks gebruikt hebt zijn: communicatie, rapport, herkaderen, metaprogramma s, TA (Transactionele Analyse), deelpersonen, Onderbewuste, RET (rationeel-emotieve therapie), Overtuigingen, Doelstellingen, Emoties, Stress Kernkwaliteiten, Van bovenstaande begrippen zal verdere informatie gegeven worden. 10

11 Nadere informatie over communicatie; Over taal en communicatie zijn bibliotheken vol geschreven.op zich zegt dat nog weinig. Maar een dergelijke berg boeken communiceert wel dat er veel te vertellen is over dit onderwerp. En dat klopt. Het vak communicatie beslaat een astronomisch gebied. Een simpel voorbeeld: Frans solliciteert bij de directeur van een groot commercieel bedrijf en lispelt nerveus, z'n handen in z'n zakken en z'n ogen naar de grond gericht, dat hij de baan als verkoopmanager graag wil hebben. Peter daarentegen kijkt bij het sollicitatiegesprek steeds recht in de ogen van zijn gesprekspartner en houdt een prikkelend en vlot betoog over zijn kwaliteiten als leidinggevende. Wie krijgt wat hij communiceert? NLP, oftewel neuro-linguïstisch programmeren, houdt zich bezig met de onbewuste processen die ten grondslag liggen aan communicatie. En zoals uit bovenstaande voorbeelden al blijkt is communicatie iets anders dan 'gewoon een gesprekje voeren'. Communicatie gaat veel dieper. Het handelt onder meer over de signalen die mensen non-verbaal uitzenden (lichaamstaal) en over 'in tekst verpakte boodschappen'. Het kan gaan over de informatie die men naar zichzelf toe doorseint (interne communicatie), maar ook over signalen die men onbewust aan anderen afgeeft. Als een ambtenaar van de keuringsdienst van waren een vettig jasje aan heeft, met roos op de schouders, dan communiceert dat glashelder hoe nauw hij zijn vak neemt... 11

12 Of deze situatie: Twee straatmakers zijn aan het werk tot de vrouw des huizes langsloopt. 'Lekkere koffie', zegt een van de mannen duidelijk hoorbaar voor de vrouw. Op wat er nu allemaal zou kunnen gebeuren kun je afstuderen. Want de vrouw kan dit positief opvatten en zeggen: 'Zal ik eens een lekker bakkie voor jullie maken, jongens?' Maar als ze geëmancipeerd is, en daar prat op gaat, kun je een reactie krijgen als: 'Nou, dan had je koffie mee moeten nemen. Ik ben geen loophondje...' Ze kan ook gevat antwoorden: 'Lekkere koffie? Geef mij ook wat! Graag met een koekje.' Of ze houdt haar mond. Dat communiceert heel stevig. De mannen weten er mogelijk geen raad mee. Nu kunnen ze gaan gedachtenlezen. Zou ze het niet gehoord hebben? Is ze gepikeerd? Kan ze niet tegen een grapje? Welnu, gedachtenlezen is een van de grote boosdoeners binnen de communicatie. Men heeft nogal eens de neiging voor een ander in te vullen wat hij of zij denkt, zonder te weten of dat waar is. Naast gedachtenlezen is in relaties het negeren van opmerkingen een veel voorkomend en buitengewoon krachtig communicatiewapen, hoewel niet iedereen zich dat altijd bewust is. Blokkades Kijken we terug naar onze sollicitanten, dan kunnen we ons afvragen wat beide heren met zichzelf communiceren. Het is heel goed mogelijk dat de schuchtere Frans last heeft van faalangst, dat hij niet durft te spreken voor 'de directeur', of voor een groep. Als hij die angst regelmatig naar zichzelf toe communiceert, dan zal dit niet echt functioneel voor hem zijn. Deze blokkerende emotie kan hem op de meest ongelukkige momenten parten spelen. Het is aannemelijk dat de directeur er niet aan moet denken dat hij deze man aan het hoofd zet van een stel gewiekste verkopers. Die maken korte metten met hem. Peter daarentegen komt overtuigend over, is communicatief, straalt iets uit. Zo'n jongen kan, met een beetje begeleiding, de zaak nieuw leven inblazen. 'Je krijgt wat je communiceert', is een gevleugelde uitspraak onder NLP-ers. Frans zal krijgen wat hij communiceert en Peter ook. Maar is het ook wat ze wilden communiceren? Krijgt u ook wat u denkt te communiceren? Komt uw boodschap altijd over? Of ontstaan er wel eens misverstanden als u iets zegt tegen een collega, uw chef of uw partner? NLP gaat over effectief communiceren, op het werk, thuis, overal. Voordat we nader ingaan op de achtergronden van het ontstaan van NLP, eerst iets meer over hoe het komt dat de een meer succes heeft dan de ander. NLP geeft inzicht in de structuren en processen die ten grondslag liggen aan onze communicatie. NLP maakt je daarvan bewust en gaat in op de vraag hoe het komt dat sommige mensen met dezelfde inspanning meer bereiken dan anderen. Verder komt aan de orde hoe het kan dat gedragsverandering op bewust niveau vaak niet aanslaat en hoe het bijvoorbeeld komt dat sommigen niet in het openbaar durven spreken. Ook hebben we het over mensen die regelmatig tegen zichzelf en anderen zeggen: 'Dat kan ik toch niet' of 'Ik ben nu eenmaal zo' NLP geeft inzicht in beperkende overtuigingen en in de oorzaken die hierachter schuilgaan. De NLP-communicatiemethodiek reikt structuren en gereedschappen aan die het mogelijk maken óók succesvol te zijn. Iedereen kan zijn gedrag in positieve zin veranderen. Tenminste, als daar de wil voor aanwezig is. 12

13 Communicatiemodel Het proces van communicatie wordt nog duidelijker aan de hand van een 'communicatiemodel'. Dit laat zien dat er buiten ons allerlei gebeurtenissen kunnen plaatsvinden die via onze zintuigen worden waargenomen. Vanaf het moment dat die externe prikkel (een beeld, een geluid, een woord, een aanraking, een geur, een smaak) wordt waargenomen, begint in onze hersenen een proces van verwerking. Daarbij passeert die informatie een aantal filters, die onder andere te maken hebben met de wijze waarop wij zijn gevormd, of sterker: geconditioneerd. Herinneringen, maar ook waarden en overtuigingen spelen bij de verwerking een belangrijke rol. Zo zal iemand die ooit een nare ervaring heeft gehad met vuur waarschijnlijk anders reageren op dit fenomeen dan iemand die daar geen bijzondere betekenis aan heeft gehecht. Daarna ontstaat er een interne voorstelling van in onze geest. Deze interne voorstelling, ofwel gedachte, beïnvloedt in belangrijke mate onze stemming en ons gedrag. Zo kan er, als we het voorbeeld van het vuur volgen, een panische reactie volgen op een plotselinge steekvlam. En mensen die ooit opgesloten hebben gezeten in een lift kunnen heftig reageren als ze in een kleine, afgesloten ruimte komen. Kortom: afhankelijkvan de ontwikkeling van iemands persoonlijkheid, die onder meer is gebaseerd op zijn waarden, normen, overtuigingen, herinneringen, waar en wanneer hij is geboren (maar ook door faalangsten, schuldgevoelens, invloeden van opvoeding, opleiding of werk) kan er een bepaald gedrag ontstaan. Het communicatiemodel geeft inzicht in die interne communicatie en geeft ook inzicht in de sturing van het gedrag van anderen. Wie zich eenmaal bewust is van de werking van dit model kan, als hij dat wil, zijn gedrag veranderen. 13

14 Communicatie Degenen die het effectieve gebruik ervan beheersen kunnen hun eigen ervaring van de wereld en ook hoe de wereld hèn ervaart veranderen. Alle gedrag en gevoel zijn in een vorm van communicatie geworteld. Degenen die gedachten, gevoelens en handelingen van de meerderheid van ons beïnvloeden weten hoe zij dit instrument kunnen gebruiken.... Wat we in ons leven doen wordt bepaald door hoe we met onszelf communiceren. De kwaliteit van communicatie is tegenwoordig de kwaliteit van ons leven. Rapport Nlp principe: `volgen tot er rapport is dan pas leiden Rapport is synoniem met "goed contact". Rapport is een fundamentele voorwaarde van waaruit elke vorm van goede communicatie. Bij professionele, doelgerichte communicatie streven we bewust naar rapport, want zonder goed contact of rapport kost een interventie meer tijd en moeite en levert minder op. Als er rapport, of goed contact is wordt een relatie gekenmerkt door: wederzijds vertrouwen gevoelsmatige betrokkenheid bereidheid om elkaar te volgen respect voor elkanders wereldbeeld op elkaar gerichte aandacht. Afstemmingsvariabelen: Afstemmen is noodzakelijk om rapport tot stand te brengen. Rapport ontstaat door u verbale en non-verbale communicatie af te stemmen op de ander. Variabelen waarop we afstemmen zijn: lichaamshouding woordkeus/predikaten overtuigingen cultuur criteria / waarden en normen. In principe geldt: op hoe meer verschillende variabelen we afstemmen, des te sterker wordt het rapport. 14

15 Herkaderen Herkaderen is voor veel NLP ers een van de moeilijkste interventies die ze kennen. Herkaderen is de betekenis van een opmerking veranderen door deze vanuit een andere invalshoek te bekijken. Herkaderen kan op content (inhoud) of context (omgeving). Herkaderen op content wil zeggen dat je de inhoud van de woorden een andere betekenis geeft. Denk maar eens aan woorden als concept, overleg, pijpen, weer et cetera. Die woorden kun je allemaal op heel verschillende manieren gebruiken. En wat dacht je van de volgende: -Mijn ouders hebben dertien jaar ruzie gemaakt, voor ze gingen scheiden. Voor ons als kinderen was het verschrikkelijk, al die tijd dat gedoe! - Ach, ze hebben jullie in ieder geval ruim de tijd gegeven om je op de scheiding voor te bereiden. Herkaderen op context wil zeggen dat je de inhoud van de woorden in een andere omgeving plaatst, waardoor de negatieve lading verdwijnt. Een kletstante kan in een commerciële omgeving hoge punten scoren, juist vanwege dat geklets. Een stille werker is een ideaal vismaatje. Nog wat voorbeelden Voorbeelden: - De trein rijdt nooit op tijd! - Nee, hij rijdt op rails. - Je praat te snel. - Nee, jij luistert te langzaam - Na regen komt? - Regent, kijk maar in het woordenboek. - Liefde is blind, zeggen ze hè? - Daarom heeft ze je nog niet gevonden! Binnen een bepaalde CONTEXT vindt een GEBEURTENIS plaats. Wij geven daaraan, op basis van onze CRITERIA (Waarden)een bepaalde BETEKENIS (interpretatie, overtuiging). De betekenis die we aan het verschijnsel geven heeft een bepaald EFFECT (gedrag en gevoel). Uitgangspunt is dat mensen betekenis geven aan een bepaald verschijnsel ingegeven door wat ze belangrijk vinden, hun waarden. Voorbeeld: Een vrouw met bijna blote borsten op een billboard: Mogelijke betekenis: Vanuit de waarde gelijkwaardigheid: belachelijk dat vrouw als lustobject wordt gebruikt Vanuit waarde fatsoen: dat doe je niet, iemand halfbloot uitbeelden Vanuit waarde genieten: Mmm, mooi die borsten. 15

16 Het is interessant om bij sommige overtuigingen eens goed na te vragen hoe het schema in elkaar zit. Vragen om te komen tot GEBEURTENIS: Waar baseer je dat op. Waar leid je dat uit af? Vragen om te komen tot de BETEKENIS: Wat voor betekenis geef je daaraan? Welke conclusie trek je? Vragen om te komen tot CRITERIA: Nou en, wat geeft dat. Waarom is dat erg? Wat is belangrijk voor je? Vragen om te komen tot EFFECT: wat voel je dan? En hoe bepaalt dat wat je doet? De ruimte zit natuurlijk in het veranderen van de betekenis. Voorbeeld: Ik ben een slechte leerling Stel dat de trits er zo uitziet: CONTEXT: Middelbare schooltoets GEBEURTENIS: Een 3 voor wiskunde BETEKENIS: Ik ben een slechte leerling EFFECT: rotgevoel, je best niet meer doen CRITERIUM: slim zijn. Kunnen kiezen wat je wilt. Dan kunnen reframes zijn: - ook goede leerlingen halen wel eens een 3 voor wiskunde. - Wie goed is in cijfers is vaak slecht in mensen en dat beperkt je keuze. - Het betekent niet dat je een slechte leerling bent maar dat je een slechte leraar hebt. Etc. - Een goede leerling weet te kiezen in waar ze wel en niet in uit wil blinken. 16

17 Het principe van "positieve intentie" Herkaderen door Robert Dilts Eén van de belangrijkste en meest bruikbare principes voor het omgaan met verandering heeft te maken met het begrip van de "positieve intentie". Dit principe is vooral van waarde wanneer moet worden afgerekend met weerstanden en bezwaren. In essentie wordt door dit principe gesteld dat op een bepaald niveau elk gedrag een positieve intentie heeft of is ontwikkeld voor een bepaald "positief doel". Volgens dit principe zouden weerstanden of bezwaren bijvoorbeeld in feite te voorschijn komen vanuit een onderliggende positieve intentie of een onderliggend positief doel. Zo kan bijvoorbeeld het positieve doel achter het bezwaar "het is niet gewenst succes te hebben" zijn dat, de spreker wordt beschermd tegen oververzadiging of mislukking. De positieve intentie achter een weerstand zoals "het is niet mogelijk te veranderen" zou kunnen zijn te voorkomen dat "valse hoop" ontstaat of dat niet lonende inspanningen worden vermeden. Het principe van de positieve intentie houdt in dat men, als men met succes een weerstand of een beperkende overtuiging wil veranderen, deze onderliggende zorgen, of positieve doelen moet erkennen en er op één of andere manier mee moet omgaan. Men kan zich direct richten op de positieve intentie achter een weerstand of een beperkende overtuiging of men kan de kaart van de persoon van die situatie verruimen zodat hij of zij in staat is andere keuzes te zien om aan de positieve intenties tegemoet te komen van de weerstand of hindernissen. In feite ontstaat weerstand, die wordt gecreëerd door positieve intenties, vaak door andere beperkende (en niet herkende) aannames. De reden dat iemand zich bijvoorbeeld bedreigd voelt door het "succes" kan zijn dat die persoon niet voelt dat hij of zij de gereedschappen of steun heeft om om te gaan met de sociale effecten van het succes hebben. Men kan zich op deze zorg richten door te zorgen voor een passende coaching en leiding voor het ontwikkelen van de benodigde hulpbronnen. Een andere manier om zich hierop te richten zou kunnen zijn om die persoon te helpen zich te realiseren dat hij of zij reeds de benodigde vermogens in huis heeft en dat hij of zij ondersteuning zal krijgen. Soms is het ook belangrijk direct te informeren naar de positieve bedoeling of het positieve doel achter een bepaalde weerstand of een beperkende overtuiging. Het principe van de positieve intentie is afgeleid van de diepere aanname dat mensen de beste keuze maken die voor hen beschikbaar is, gegeven de mogelijkheden en vermogens die zij waarnemen als zijnde beschikbaar binnen hun model van de wereld. NLP processen zoals herkaderen zijn manieren om mensen te helpen hun kaart van een situatie te verruimen, zodat andere keuzes en opties kunnen worden waargenomen. Zo is het nuttig bij het omgaan met een bezwaar of een weerstand, om te beginnen de positieve intentie te erkennen en daarna naar een grotere ruimte te sturen om waar te nemen of te denken. Het is met name belangrijk iemand's 17

18 identiteit en positieve intentie te scheiden van het gedrag. Bij het behandelen van stoornissen is het een effectieve strategie om eerst de persoon of diens positieve intentie te erkennen en dan op de kwestie of het probleem te reageren als een apart onderwerp. Het is belangrijk dat men zich realiseert dat men iemand anders gezichtspunt kan erkennen zonder dat men het met die persoon eens hoeft te zijn, d.w.z. het is anders om te zeggen "Ik begrijp dat dit jouw invalshoek is" dan om te zeggen "Ik ben het met je eens". Het zeggen van "Ik waardeer je bezorgdheid", of "Dat is een belangrijke vraag," is een manier om de persoon of diens intentie te erkennen, zonder dat dit noodzakelijkerwijze inhoudt dat diens kaart van de wereld de juiste is. Samenvattend: volgens het principe van de positieve intentie is het belangrijk en nuttig om bij het omgaan met weerstand tegen verandering: 1) te vooronderstellen dat elk gedrag (inclusief weerstand en beperkende overtuigingen) een positieve intentie heeft; 2) de negatieve aspecten van het gedrag te scheiden van de positieve intentie die erachter zit; 3) de positieve intentie van de weerstand / de probleemeigenaar te identificeren en hierop te reageren; 4) de persoon andere gedragskeuzes aan te bieden om te voldoen aan dezelfde positieve intentie. 6-Staps Herkaderen 1. Stel vast wat het problematische gedrag is. "Wat is het gedrag of symptoom dat je wilt veranderen?" 2. Bewerkstellig communicatie met het deel van jezelf dat verantwoordelijk is voor het gedrag. "Richt je naar binnen en vraag aan dat deel van je dat dit gedrag veroorzaakt 'Wil je me alsjeblieft een signaal geven wanneer je met me wilt communiceren'. Let op eventuele interne woorden, beelden of gevoelens die een signaal zouden kunnen zijn van dat deel van jezelf." 2.1 Wanneer je geen duidelijk signaal krijgt vraag je aan het deel om het signaal te versterken. Je kunt het symptoom zelf ook gebruiken door te vragen "Wil je het symptoom versterken wanneer het antwoord 'ja' is?" 2.2 Wanneer het deel niet wenst te communiceren vraag je "Wat is je positieve bedoeling met betrekking tot het niet met me willen communiceren?" [Wanneer je steeds problemen houdt met het bewerkstelligen van communicatie met het deel zou je een ander veranderingsproces kunnen proberen.] 3. Scheid de positieve intentie van het deel van het problematische gedrag. "Keer je weer naar binnen en bedank dat deel dat het met je wil communiceren en vraag 'Wat voorpositiefs probeer je voor me te doen of wat probeer je me duidelijk te maken met dit gedrag?" 18

19 3.1 Wanneer de intentie van het deel negatief lijkt blijf je doorvragen "En wat voor positiefs betekentdat voor mij? Wat is je positieve doel?" 4. Vind drie andere keuzes die zouden voldoen aan de positieve intentie van het deel maar niet denegatieve gevolgen van het symptoom of het problematische gedrag hebben. "Ga naar het 'creatieve deel' van jezelf en vraag het omhoog te komen met tenminste drie andere manieren om te voldoen aan de positieve intentie van het problematische gedrag." 5. Laat het deel dat het symptoom of het problematische gedrag creëert ermee instemmen de nieuwekeuzes te uit te voeren. "Keer je weer naar binnen en vraag aan het deel dat verantwoordelijk is voor het problematische gedrag'wil je me een signaal geven wanneer je de alternatieve keuzes accepteert." 5.1 Wanneer bepaalde keuzes niet acceptabel zijn, of wanneer er geen signaal is, ga je terug naar stap 4en wijzig keuzes of voeg andere keuzes toe. 6. Ecologie controle. Ontdek of er nog andere delen zijn die bezwaar hebben tegen de nieuwe keuzes. "Keer je naar binnen en vraag 'Zijn er nog delen die bezwaar hebben tegen deze nieuwe keuzes?"indien "ja", stel dan vast om welk deel het gaat en ga naar stap 2, waarna de hele cyclus met dat deelwordt herhaald.pas dan de nieuwe keuzes toe. "Richt je naar binnen en vraag aan het deel of het een signaal wil geven wanneer het bereid is de nieuwe keuzes de komende tijd toe te passen." 19

20 metaprogramma s Metaprogramma s. Jaap Hollander Inleiding In dit artikel wordt ingegaan op het fenomeen metaprogramma s en een meer geavanceerde vorm: het metaprofiel, dat gezien kan worden als een dwarsdoorsnede van iemands denkstijl in een bepaalde situatie. Twee manieren om een metaprofiel te bepalen worden besproken en met elkaar vergeleken. Opbouw: 1 Herkomst van de term metaprogramma 2 De plaats van metaprogramma s in het denken 3 Metaprogramma s, criteria en het Tote -model 4 Van metaprogramma naar metaprofiel 5 Vergelijking van computeranalyse met het life-interview 6 Metaprofiel en persoonlijkheidstests 1 Herkomst van de term metaprogramma. Waarom worden die patronen in ons denken/waarnemen/voelen/handelen eigenlijk metaprogramma's genoemd? Dat heeft een historische achtergrond. Oorspronkelijk werden in NLP de innerlijke strategieën, (d.w.z. de opeenvolgingen van innerlijke beelden, geluiden, gevoelens, e.d.) beschouwd als mentale programmering. Vandaar de naam Neuro Linguïstisch Programmeren. Daarbij gaat het vooral om de concrete zintuiglijke vorm waarin de inhoud van een gedachte wordt gegoten. Wat bedoel ik met 'concrete zintuiglijke vorm'? Stel dat ik denk aan mijn zoon. In welke vorm doe ik dat dan, d.w.z. wat gebeurt er concreet in mijn gedachten? Ik kan een beeld van hem zien, maar ik kan hem ook horen praten of ik kan het gevoel terughalen dat hij bij mij oproept. Of ik kan zelfs teruggaan naar een concreet moment dat ik iets samen met hem deed. Of ik kan van een afstand naar zo'n moment kijken. Dit zijn allemaal concrete zintuiglijke vormgevingen van de inhoud 'mijn zoon'. Als een NLP-er een innerlijke strategie analyseert, dan kijkt hij of zij naar de opeenvolging van dit soort vormen van innerlijk zien, horen en voelen. Het belang daarvan is, dat een andere opeenvolging (een andere strategie dus) tot andere gedachten, gevoelens en handelingen leidt. Metaprogramma's zijn patronen die meta staan ten opzichte van deze mentale programma's, d.w.z. ze hebben een hoger abstractieniveau en ze zeggen iets over deze mentale programma's. Vandaar de naam metaprogramma's. Metaprogramma's hebben in dit voorbeeld betrekking op de vraag: hoe ga ik om met de gedachte-inhoud 'mijn zoon'? Zie ik in gedachten wat hij allemaal kan worden (metaprogramma 'options')? Of zie ik in gedachten een stappenplan m.b.t. hoe ik hem op wil voeden (metaprogramma 'procedures')? Denk ik terug aan een moment dat we in één ruimte met verschillende dingen bezig waren en elkaar af en toe iets vertelden (metaprogramma 20

21 'proximity')? Of denk ik terug aan een moment dat we in nauwe samenwerking een tent aan het opzetten waren (metaprogramma 'together')? Definitie van het begrip 'metaprogramma' Metaprogramma's zijn patronen die herkenbaar zijn in hoe iemand waarneemt, denkt en voelt en handelt en die tot uitdrukking komen in verbaal en non-verbaal gedrag. 2 De plaats van metaprogramma's in het denken Zintuiglijke vormgeving en inhoudelijke invulling We kunnen op -minstens - drie manieren naar een gedachte kijken: 1. De inhoud We kunnen de gedachte in enkele woorden omschrijven. Dit is meestal de manier waarop mensen antwoorden als je ze vraagt: "Waar denk je aan?". Bijvoorbeeld: "Aan lekker eten". Dit is de meest compact weergave van de inhoud van een gedachte. Laten we dit de verbale codering noemen. Dit is het onderwerp van de gedachte en het niveau waarop de meeste mensen over hun gedachten praten. 2. De inhoudelijke invulling Behalve een verbale aanduiding heeft een gedachte ook een inhoudelijke invulling. Er zijn immers duizenden verschillende dingen die iemand kan denken over lekker eten. De vraag waar het hier om gaat is: "Waar denkt je precies aan, als je aan lekker eten denkt?" Het antwoord kan zijn: "Dan denk ik dat ik beter niet te veel koolhydraten kan eten". Of: "Dan denk ik: laat ik vanavond een grote pot boerenkool maken". Metaprogramma's zijn abstracte beschrijvingen van deze inhoudelijke invulling. Anders gezegd: metaprogramma's zijn trends in de manier waarop iemand een begrip invulling geeft. "Dan denk ik dat ik beter niet te veel koolhydraten kan eten" wordt aangeduid met het metaprogramma 'away from' (vermijden). "Dan denk ik: laat ik vanavond een grote pot boerenkool maken" wordt aangeduid met het metaprogramma 'towards' (bereiken). 3. De zintuiglijke vormgeving De gedachte heeft naast een algemene inhoud ("lekker eten") en een inhoudelijke invulling ook een zintuiglijke vormgeving. "Wat gebeurt er precies in je innerlijke beleving, als je aan lekker eten denkt?" "Ik zie een bord boerenkool en ik ruik die heerlijke geur, ik denk: ik heb zin om weer eens boerenkool te eten". Dit is het gebied van de modaliteiten (de zintuiglijke systemen 21

22 van zien, horen, voelen, ruiken en proeven) en de submodaliteiten (de fijnere onderscheidingen in deze modaliteiten). Deze zintuiglijke elementen zijn de basis voor innerlijke strategieën. Stel dat ik mijzelf wil motiveren om stamppot boerenkool te maken, dan is de bovenstaande strategie misschien heel geschikt (in NLP-jargon: eerst Vr en O/G en als reactie daarop K met Ad). Samengevat: gedachten hebben behalve een onderwerp ook een inhoudelijke invulling en een zintuiglijke vormgeving. Metaprogramma's zijn patronen in die inhoudelijke invulling. De hersenen als een soort computer Wanneer we de hersenen even - misschien wat oneerbiedig - als een soort computer zien, dan kunnen we ons voorstellen dat die computer net als een elektronische computer een 'operating system' heeft (in een elektronische computer heet dat DOS, Windows 95, Windows 98, MacOS, e.d.). Dit operating system is een soort brug tussen de software enerzijds (b.v. een tekstverwerker, een database of een tekenprogramma) en de hardware anderzijds (de fysieke chips, drives, e.d.). Het operating system vertaalt de instructies van de software in een taal (machinetaal), die de hardware kan begrijpen (uitvoeren). Uiteindelijk leidt dit meestal tot een of andere output (via een printer, een modem, een diskdrive, o.i.d.). Als we dit als een analogie gebruiken voor de mens, dan hebben de hersenen hun hardware (neuronen, neurotransmitters, zenuwbanen, hersencentra en het perifere zenuwstelsel, maar ook organen) en hun software (gedachten, attitudes, overtuigingen, waarden, etc.). Metaprogramma's worden soms gezien als het operating system dat de instructies van de software vertaalt in machinetaal. Deze vergelijking is afkomstig van Bodenhamer en Hall. 1 Als we de vergelijking doortrekken, dan kunnen we de modaliteiten en de submodaliteiten (de zintuiglijke vormgeving) 1 B. Bodenhammer en L. Hall; Figuring People Out, Design Engineering with Meta-Programs, 1997, Anglo Americal Book Company; ISBN

23 de machinetaal van de hersenen noemen. Metaprogramma's zijn dan het operating system dat de software (de gedachten) vertaalt in machinetaal (modaliteiten en submodaliteiten). Innerlijke strategieën (in het onderstaande schema overigens niet weergegeven) liggen dan tussen de metaprogramma's en de modaliteiten in. Schematisch ziet deze gelijkenis er als volgt uit: 3 Metaprogramma's, criteria en het TOTE-model Criteria in het menselijk denken, waarnemen, voelen en handelen Een andere manier om het begrip metaprogramma's te verduidelijken is vanuit het TOTE-model. Als we een eenvoudig model van het menselijk handelen schetsen, maar wel een model met enkele onmisbare ingrediënten, dan kunnen we dat als volgt doen: Waarnemen: Iemand neemt zijn situatie waar. Hij reageert op zijn omgeving, zijn omstandigheden. Dat 'waarnemen' kan zowel innerlijk als uiterlijk zijn. Ofwel hij ziet, hoort en voelt dingen in zijn omgeving, ofwel hij richt zijn aandacht naar binnen en ziet, 23

24 hoort en voelt innerlijke beelden, geluiden, emoties, etc. Synoniemen voor waarneming zijn - in dit verband -: input, stimuli, impulsen, aandacht, focus, e.d Evalueren: Nadat hij heeft waargenomen, beoordeelt hij wat hij waarneemt.hij kan dat bewust doen of onbewust; meestal zal de beoordeling onbewust plaatsvinden. Voldoet het aan mijn criteria? D.w.z. voldoet wat ik waarneem aan mijn maatstaven? Ook van deze criteria zijn mensen zich doorgaans niet bewust. Is wat ik zie hoor en voel wat ik wil zien, horen en voelen? Andere woorden voor evalueren zijn: beoordelen, testen, afwegen, checken, e.d. Handelen of afronden: als wat hij ervaart wel aan zijn criteria voldoet, houdt hij zich verder niet meer actief met de situatie bezig. Hij rondt het proces van doelgericht handelen af - als hij er al aan was begonnen - en hij gaat iets anders doen. Als zijn ervaring echter niet aan zijn criteria voldoet, dan gaat hij iets ondernemen. Hij gaat handelingen verrichten om te zorgen dat zijn situatie verbetert, d.w.z. dat het meer wordt zoals hij wil dat het is, dat er beter aan zijn criteria voldaan wordt. Het woord 'handelen' slaat in dit verband op elke denkbare vorm van mentale of motorische activiteit, dus ook op concrete fysieke handelingen, maar ook op nadenken, herinneren, fantaseren e.d. Voorbeeld Het klassieke voorbeeld van het TOTE-model is de thermostaat. Een thermostaat meet de temperatuur. Vervolgens beoordeelt hij of het de temperatuur is waar hij op ingesteld is. Is de temperatuur gelijk of hoger dan de temperatuur waar hij op ingesteld is (zijn criterium), dan doet hij niets. Hij schakelt de verwarming uit, d.w.z. hij stopt met handelen. Is temperatuur lager dan de ingestelde temperatuur, dan schakelt hij de verwarming aan (hij handelt). TOTE: In de stuurkunde staat dit model bekend als het TOTE model. Het werd rond de tweede wereldoorlog ontwikkeld voor doelzoekende projectielen. Het projectiel meet waar het doel is, en het test of het de juiste koers heeft. Zo niet, dan stelt het zij koers bij, meet opnieuw de positie van het doel, test weer of het op de goede koers is, enzovoort. In de jaren zestig werd dit model voor het eerst gebruikt als een basismodel voor het menselijk handelen. De TOTE, zo leken psychologen indertijd te denken, is wel het minste wat je een mens mag toedichten als het om doelgericht handelen gaat. Test Operate Test Exit: TOTE staat voor Test, Operate, Test, Exit. Er wordt getest (voldoet het aan de criteria?). Dan wordt er een operatie uitgevoerd (een handeling). Vervolgens wordt er opnieuw getest. Deze cyclus wordt net zo lang volgehouden tot de test positief uitvalt (er wordt aan de criteria voldaan) en dan gaat het systeem exit, d.w.z. het stopt met opereren (handelingen doen), omdat het doel bereikt is. Hoewel dit model zijn beperkingen heeft, geeft het mooi beknopt enkele essenties van het menselijk handelen weer. Voor meer informatie over doelen en het TOTE model zie 'Essenties van NLP'. 2 2 'Essenties van NLP'; Lucas Derks en Jaap Hollander. Uitgeverij Servire

25 De plaats van metaprogramma's in het TOTE model In het TOTE model nemen criteria een centrale plaats in. Iemands criteria (wat hij belangrijk vindt) vormen immers de basis voor zijn evaluaties. Criteria bepalen hoe iemand waarneemt (hij let op de dingen die hij bewust of onbewust belangrijk vindt), of hij iets gaat ondernemen en hoe hij zich voelt (hij voelt zich meestal goed als zijn criteria vervuld worden en minder goed als ze onvervuld blijven). Aangezien metaprogramma's aangeven op welke manier iemand met zijn criteria omgaat, noemen we metaprogramma's ook wel kortweg 'denkkarakteristieken' of 'denkpatronen'. Waarbij we willen benadrukken dat het begrip 'denken' te beperkt is, zeker als er alleen bewuste processen onder worden verstaan. Want metaprogramma's zijn ook herkenbaar in iemands gedrag. Bovendien is iemand zich doorgaans niet bewust van zijn metaprogramma's of zelfs maar van zijn criteria. Als we dus zeggen dat een metaprogramma een denkpatroon is, bedoelen we dat in een zeer ruime zin van het woord 'denken', die zowel bewuste als onbewuste processen omvat en die parallelle processen veronderstelt in het voelen en het handelen. In het onderstaande schema ziet u de plaats van metaprogramma's in het TOTE model. Concreet voorbeeld Stel, mevrouw X heeft 'netheid' als belangrijk criterium met betrekking tot haar woonomgeving. 25

26 Dus nette buurtgenoten beoordeelt zij positief en niet-nette (slordige) buurtgenoten negatief. Wanneer zij te weinig netheid ervaart in de buurt, gaat zij handelen. dat 'handelen' kan gedragsmatig zijn. Zij gaat dan bijvoorbeeld tegen andere buurtbewoners klagen dat het zo echt niet meer kan. Maar het kan ook mentaal zijn: zij gaat bijvoorbeeld inwendig mopperen over hoe vreselijk de buurt achteruit gaat. Als de buurt wel netjes is, d.w.z. als haar criterium op dit punt is vervuld, dan denkt zij er verder niet over na en onderneemt zij niets Maar wat voor concrete, zintuiglijke invulling geeft zij aan dat criterium 'netheid'? Hoe stelt zij zich 'netheid' precies voor? Stel, zij ziet in gedachten een gedetailleerd beeld van een overwoekerde tuin en zij denkt 'Dat kan zo toch niet!'. In die voorstelling zijn dan de metaprogramma's 'Specific' (specifiek, d.w.z. veel details) en 'Away from' (weg van, d.w.z. je aandacht richten op wat je niet wilt) herkenbaar. Stel, mevrouw Y heeft precies hetzelfde criterium (netheid). Zij vult het echter heel anders in. Zij ziet in gedachten een schematisch beeld van een nette wijk en zij denkt 'Daar moet het heen!'. Die manier van denken omschrijven we met de metaprogramma-termen 'Global' (globaal) en 'Towards' (naartoe, d.w.z. je aandacht richten op wat je wel wilt). Mevrouw X en mevrouw Y geven op verschillende manieren invulling aan hetzelfde criterium. Mevrouw X geeft een specifieke, 'weg van' invulling aan het criterium 'netheid', terwijl mevrouw Y er een globale, 'naartoe' invulling van geeft. Dit kan bijvoorbeeld tot uitdrukking komen in hun waarneming. Mevrouw Y heeft geen oog voor kleine slordigheidjes in de wijk, terwijl mevrouw X ieder propje papier en ieder ongemaaid grassprietje meteen opmerkt. Het kan ook tot uitdrukking komen in hun gedrag. Mevrouw X belt de schilder zodra er ergens een stukje verf afbladdert. Mevrouw Y laat eens in de vier jaar haar hele huis schilderen. En uiteraard komt het tot uitdrukking in hun denken en voelen. Mevrouw denkt met een blij gevoel aan een mooi geschilderd huis. Mevrouw X denkt met spanning aan de vele verfspatten die de schilders vorig jaar achterlieten. 4 Van metaprogramma naar metaprofiel Definitie Metaprofiel Een metaprofiel is een combinatie van verschillende metaprogramma's, die samen iemands manier van waarnemen, denken en handelen karakteriseren. Met een trefwoord noemen we iemands metaprofiel ook wel zijn denkstijl (die uiteraard zijn waarnemen, voelen en handelen beïnvloedt). Iemands metaprofiel kan van situatie tot situatie verschillend zijn, vandaar dat we altijd spreken van iemands metaprofiel in een bepaalde context. 26

27 Eén afzonderlijk metaprogramma zegt vaak niet zoveel, maar een combinatie van metaprogramma's kan een manier van reageren (waarnemen, denken, voelen en handelen) vaak heel raak typeren. Een metaprofiel is als een röntgenfoto van iemands denkstijl. Het heeft overigens ook met een röntgenfoto gemeen, dat het beeld vaak voor meerdere interpretaties vatbaar is... Er zijn in hoofdlijnen 2 manieren te onderscheiden om een metaprofiel vast te stellen. In de eerste plaats door middel van een interview. Deze methode werd voor het eerst uitvoerig uitgewerkt door Rodger Bailey 3. Hij ontwierp een soort observatieformulier waarmee de interviewer door het stellen van de juiste vragen informatie kon krijgen en vastleggen over de metaprogramma s van de geïnterviewde. De interviewmethode is inmiddels goed uitgewerkt en verfijnd en kan mits de interviewer goed getraind is goede resultaten opleveren. Een tweede manier om iemands metaprofiel vast te stellen is via metaprofielanalyse 4, een geautomatiseerde test die in totaal 78 situaties en vragen voorlegt aan de invuller en op basis van de antwoorden het metaprofiel berekent. Binnen metaprofielanalyse kan op verschillende manieren een resultaat weergegeven worden: In een paar woorden (bijvoorbeeld "Towards met Options en Global"). In een uitgebreid verbaal verslag. In een grafiek (zoals het computerprogramma Metaprofiel Analyse die produceert). In een 'denkstijlplaatje', een visuele weergave van iemands metaprogramma's voor een bepaalde context. Voorbeeld In ons eerder gegeven voorbeeld van de nette dames X en Y, heeft mevrouw X 'Specific plus Away from' als metaprofiel en mevrouw Y's profiel is 'Global plus Towards'. Dit zijn overigens beperkte voorbeelden, alleen om het idee te illustreren. In feite worden er meer metaprogramma's gebruikt om een metaprofiel te definiëren. Metaprofiel Analyse gebruikt 11 metaprogramma's (tot versie 2.21) of zelfs 13 metaprogramma's (vanaf versie 3.0) voor een profiel. 3 Rodger Bailey, Language and Behaviour Institute, New York 4 Zie 27

28 5 Vergelijking van computeranalyse met het life interview Voordelen van computeranalyse in vergelijking met een life interview Ten opzichte van een life interview (bijvoorbeeld het Metaprofiel Interview of het Language and Behavior Profile van Rodger Bailey) heeft een computerprogramma de volgende voordelen: 1. Tijdsbesparing De afname kost de professional die het gebruikt weinig tijd. Zeker als er grotere aantallen mensen 'geprofileerd' moeten worden, is dit van belang. Maar ook in coachingssituaties kan het handig zijn als de klant in de wachtkamer al aan zichzelf kan beginnen te werken. 2. Consistentie Het profiel wordt door de computer altijd op dezelfde manier bepaald. Dit komt de vergelijkbaarheid tussen de profielen van verschillende personen of tussen verschillende profielen van dezelfde persoon ten goede. In een life interview heb je altijd te maken met de stemmingen, de voorkeuren en de onbewuste beïnvloeding van de interviewer. 3. Scoring De computer doet de scoring automatisch. 4. Beeldmateriaal Het is voor de computer relatief gemakkelijk om full colour beeldmateriaal te gebruiken. 5. Reactietijden De computer houdt de reactietijden bij, als een maat van zekerheid of betrouwbaarheid van de scores. 6. Denkstijlplaatje De computer kan een denkstijlplaatje samenstellen dat de grafische vermogens van de meeste mensen te boven gaat. Nadelen van computeranalyse in vergelijking met een life interview 1. Geen observatie De computer observeert geen non-verbale reacties (behalve dan de reactietijden). In een life interview kun je soms metaprogramma's afleiden uit gebaren en andere non-verbale reacties. Verder hebben mensen nogal eens de neiging om sociaal wenselijke antwoorden te geven. Dit is een bekend probleem voor veel persoonlijkheidstests. Tijdens een life interview kun je soms zien en horen dat iemand incongruent is, d.w.z. niet helemaal de waarheid spreekt. De computer kan dat uiteraard niet. De computer benadert dit wel enigszins door de reactietijden bij te houden. 2. Voorgeprogrammeerde antwoordvorm De computer presenteert antwoordalternatieven waaruit de gebruiker moet kiezen (forced choice). 28

29 3. Geen interactie over het profiel In een life interview kun je met de gebruiker bespreken of hij het profiel herkent en hem eventueel de gelegenheid geven het bij te stellen, of in ieder geval om hem informatie te laten geven op grond waarvan jij het profiel als interviewer wellicht bij zou stellen. De computer geeft de gebruiker die mogelijkheid slechts in beperkte mate: alleen bij de verbale weergave van het profiel kan de gebruiker de tekst redigeren. 6 Metaprofiel en persoonlijkheidstests Persoonlijkheidstests meten iemands persoonlijkheid. De bekendste en in Nederland meest gebruikte persoonlijkheidsvragenlijst is de NPV (de Nederlandse Persoonlijkheids Vragenlijst). Deze test staat ook test-theoretisch zeer goed bekend. Verder worden de ABV (de Amsterdamse Biografische Vragenlijst) en de MMPI (de Minnesota Multiphasic Personality Inventory) veel gebruikt. Deze persoonlijkheidsvragenlijsten zijn, zoals de naam al aangeeft, bedoeld om iemands persoonlijkheid te meten, d.w.z. een beeld te geven van hoe hij of zij 'is'. Ze gaan uit van de vooronderstellingen dat er a. zoiets bestaat als een stabiele persoonlijkheid, d.w.z. dat iemand vrij stabiele karaktertrekken bezit die hij of zij in iedere situatie - of in elk geval in heel veel verschillende situaties - zal vertonen, en dat b. die persoonlijkheid via een vragenlijst te meten is. Metaprofiel Analyse daarentegen, vooronderstelt geen persoonlijkheidsstructuur met vaste trekken. Metaprogramma's geven niet aan hoe iemand is, maar hoe hij of zij in een bepaalde context functioneert, hoe hij of zij in een bepaalde situatie denkt, voelt, waarneemt en handelt. Theoretisch gezien geven metaprogramma's aan hoe iemand met zijn criteria omgaat of hoe hij zijn gedachten zintuiglijk vorm geeft. Metaprofiel Analyse vooronderstelt juist, dat dezelfde persoon in verschillende situaties of onder verschillende omstandigheden op heel verschillende manieren met zijn criteria kan omgaan. Iemand is bijvoorbeeld thuis wellicht anders dan op het werk. Het overbekende voorbeeld is de man die op het werk een ondergeschikte, volgzame positie inneemt en thuis juist een overheersende tiran is. Of het verlegen meisje dat zich op de tennisbaan ineens ontpopt als een keiharde vechtster. Dat is ook de reden waarom Metaprofiel Analyse altijd vraagt naar iemands functioneren in een bepaalde context. Die vraag vooronderstelt op zichzelf al dat iemand in andere contexten een ander profiel kan hebben. Als persoonlijkheidsvragenlijsten een context zouden invullen voor hun vragen, dan zou die context zoiets zijn als 'over het algemeen'. In feite geven ze vaak helemaal geen context aan, waardoor ze de context impliciet lijken te definiëren als 'altijd en overal'. Behalve dat Metaprofiel Analyse van andere vooronderstellingen uitgaat dan persoonlijkheidsvragenlijsten, wordt ook een ander soort onderscheidingen gebruikt. De Nederlandse Persoonlijkheids Vragenlijst (NPV) bijvoorbeeld, gebruikt onderscheidingen zoals 'sociale inadequatie' (zich ongelukkig voelen in sociale contacten en ze proberen te vermijden) en 'rigiditeit' (onveranderlijkheid, stijfkoppigheid, vaste gewoonten, het hanteren van principes). Metaprofiel Analyse gebruikt onderscheidingen zoals 'options versus procedures' (gericht zijn op mogelijkheden versus gericht zijn op stappenplannen) en 'towards versus away from' (bereiken versus vermijden). Als ik deze twee sets onderscheidingen met elkaar vergelijk, dan vallen mij twee dingen op. Ten eerste lijkt een onderscheiding als 'rigiditeit' meer op een vaste karaktertrek te duiden dan een 29

30 onderscheiding als 'procedures'. Rigide is iets dat je bent, terwijl procedures dingen zijn die je gebruikt. Ten tweede valt het normatieve karakter van de NPV-onderscheidingen op. Ik kan me nauwelijks voorstellen dat iemand zichzelf graag als inadequaat en stijfkoppig wil zien. Ten derde zijn veel onderscheidingen uit persoonlijkheidstests monopolair: je bent meer of minder rigide. Als je niet rigide bent, hoeft dat niet automatisch te betekenen dat je flexibel bent. Begrippen als interne versus externe referentie zijn bipolair: ze gaan uit van een glijdende schaal die loopt van interne naar externe referentie. Persoonlijkheid en metaprofiel Waarmee overigens niet gezegd wil zijn, dat Metaprofiel Analyse - of ander vormen van metaprogramma-meting - vooronderstellen dat er geen persoonlijkheid bestaat. Metaprogramma's zijn alleen niet op de eerste plaats bedoeld om iemands persoonlijkheid mee te meten. Maar ook al kan iemand in verschillende situaties verschillend reageren, het hoeft natuurlijk niet. Iemand kan bepaalde metaprogramma's in zoveel verschillende situaties en op zoveel verschillende niveaus vertonen, dat er wel degelijk sprake is van soort persoonlijkheidstrek. In NLP wordt zal dat eerder aangeduid worden als een 'kernpatroon' dan als een persoonlijkheidstrek, maar dat komt ongeveer op hetzelfde neer. Beperkingen van het TOTE model Het TOTE-model is een erg beperkt model. Op de eerste plaats weerspiegelt het de werkelijkheid van de menselijke ervaring slechts zeer gedeeltelijk, en bovendien valt er ook stuurkundig het nodige op aan te merken..de TOTE kan gemakkelijk ten prooi vallen aan een vals optimum of aan 'hunting'. Bovendien heeft het model geen voorziening om ervaring op te slaan, in principe 30

31 kiest het model steeds blind een nieuwe operatie ook als die operatie in het verleden het criterium niet dichterbij heeft gebracht. Zeker dat laatste zal bij menselijk handelen hopelijk meestal niet het geval zijn. Het complexere SOAR model uit de jaren tachtig en negentig heeft deze bezwaren niet. Vals optimum Het probleem van het valse optimum doet zich voor in de onderstaande situatie: Het rode knikkertje wil zo diep mogelijk in een kuil komen. Het opereert volgens het TOTE model. Het doet een handeling, het gaat naar links, in de richting van de diepere kuil. Maar dan komt het hoger in de minder diepe kuil waarin het zich nu bevindt, terwijl het criterium 'lager' is. Dus houdt het op met die handeling en gaat het iets anders doen. Stel het gaat naar rechts. Dan komt het lager, dus daar gaat het mee door. Zo komt het uiteindelijk beneden in de kuil terecht waar het zich nu bevindt. Met het TOTE model zal het nooit de diepere kuil verderop bereiken. Hunting Hunting houdt in dat het systeem test, constateert dat de situatie afwijkt van het criterium en iets gaat doen. Door die handeling - of door handelingen van iets anders in de omgeving - wordt het criterium niet bereikt, dus gaat het weer wat doen, en zo ad infinitum. Dit probleem doet zich bijvoorbeeld voor met de aiconditioning van sommige auto's. De temperatuur staat bijvoorbeeld op 18 graden ingesteld. Het is 19 graden, dus het systeem gaat koelen. Doordat het koelsysteem langzaam op gang komt en ook weer langzaam stopt, wordt het 17 graden, dus gaat het systeem verwarmen. Maar daardoor wordt het weer 19 graden en moet er weer gekoeld worden, enzovoort, enzovoort. Zowel trage feedback als trage correctie kunnen hier de oorzaak van zijn. Het systeem verbruikt energie voor iets dat het ook had kunnen bereiken door niets te doen. Of het systeem blijft maar corrigeren, zonder dichter bij het doel te komen. Dat laatste gebeurt bijvoorbeeld bij een vrij traag sturend doelzoekend projectiel. Tegen de tijd dat het zijn koers heeft bijgesteld, is het doel alweer een heel eind verder en moet het opnieuw zijn koers bijstellen, maar dan is het doel inmiddels weer verplaatst, enzovoort, enzovoort. Het TOTE model heeft geen voorzieningen om deze oscillatie te stoppen. 31

32 TA (Transactionele Analyse) Transactionele analyse In de omgang met mensen hebben wij te maken met het feit dat ieder mens verschillend is en op een andere wijze communiceert. Daarnaast moeten we ook rekening houden met het feit dat ieder mens ook verschillende kanten in zich heeft. In het contact met de debiteur is het belangrijk om te beschikken over gereedschap om de communicatie te stroomlijnen en om de leiding te kunnen houden in het gesprek. Al was het alleen al om je tot de feiten te beperken en om te kunnen bepalen welke stappen er genomen moeten te worden. Iedereen heeft verschillende communicatiestijlenin zich. Elk van deze communicatie heeft een bepaalde vorm. De mens kiest, bewust of onbewust, iedere keer één van deze stijlen van communiceren. In de Transactionele Analyse worden drie communicatiestijlen onderscheiden. Hieronder wordt ingegaan op deze drie basiscommunicatiestijlen. Denk eraan dat alle vormen bij onze gesprekspartners (en bij onszelf) voorkomen. De vormen zijn: Ouderstijl Volwassenenstijl Kindstijl Iedere communicatie is altijd vanuit een van deze drie vormen. Mensen kunnen zich dus op drie verschillende manieren gedragen, vanuit hun ouderstijl, volwassenenstijl of kindstijl. In de Transactionele Analyse, waarin deze communicatievormen beschreven worden, wordt ervan uitgegaan dat een transactie bestaat uit dat wat de ene persoon communiceert én de reactie daarop. Je communiceert iets naar een ander, en die reageert daarop (dat hoeft niet eens te zijn door iets te zeggen, maar het kan ook door bijvoorbeeld een non-verbale reaktie). De analyse is er op de eerste plaats op gericht te bepalen welke communicatie effectief is en welke communicatie niet effectief is, en vervolgens om een mogelijkheid aan te bieden de communicatie effectiever maakt. Een voorbeeld van een transactie is: 32

33 Stel dat de stem van de debiteur niet erg overtuigend klinkt en dat hij een beetje in elkaar gedoken de vraag stelt. Dan stelt de debiteur de vraag waarschijnlijk vanuit de kind-positie. Als jij een beetje bazig en vanuit de hoogte antwoord geeft, dan reageert jij waarschijnlijk vanuit de ouder-positie. Het zal duidelijk zijn dat deze communicatie niet effectief is (in de zin van het behouden van de relatie met de debiteur). Schematisch weergegeven ziet de Hoe is deze communicatie effectiever te maken? Stel dat de debiteur zijn vraag op dezelfde wijze stelt. Wat kan jij dan doen? In ieder geval er voor kiezen om vanuit volwassenenstijl te gaan communiceren, door iets te zeggen in de zin van: Als u mij de gelegenheid geeft om mij zin af te maken, dan zal ik daarna naar u luisteren. Wat is het effect hiervan in de praktijk? Over het algemeen zal de debiteur de neiging vertonen om vanuit de volwassenenstijl terug te gaan communiceren. Het gevolg hiervan is dat het effect van de communicatie sterk verbeterd. En het gesprek voor beide partijen veel plezieriger wordt. In het onderstaande schema wordt weergegeven hoe de communicatie er dan uit ziet: 33

34 Kenmerken van de communicatiestijlen We hebben dus gezien dat er drie vormen van communicatie zijn. De ouderstijl is hiervan de meest dominante stijl en de kinderstijl is de meest ondergeschikte stijl. Communiceren met de volwassenenstijl zorgt voor een gelijkwaardige relatie tussen beide partijen. De belangrijkste kenmerken van alledrie de stijlen zijn in het onderstaande schema nog een keer weergegeven. Communicatiestijl Basis Kernbegrippen Typerend Ouderstijl Volwassenenstijl Kindstijl Aangeleerd Normatief Traditioneel Verstandelijk Doelmatig Rationeel Emotioneel Gevoelig Spontaan - Normen - Waarden - Tradities - Verzamelen van gegevens - Verwerken van gegevens - Toetsen van en aan de realiteit -Het berekenen van waarschijnlijkheden -Reageren op basis van gevoel en emotie - Uitvluchten - Excuses - Omdat ik dat wil. - Ik moet dat doen. - Zo zijn de regels. - Ik denk dat dit belangrijk is. - Hoe bepaalt u dat? - Zullen wij het op deze wijze bekijken? - Ik wil. - Mag ik? - Ik ben bang dat. 34

35 Om zo snel mogelijk een goed contact op te bouwen met je klant is het van groot belang dat jij op de juiste wijze met hem communiceert. Hierdoor lok jij als het ware de klant uit om ook met jou op de juiste manier te communiceren. De ervaring leert dat wanneer je goed reageert op de door de klant gehanteerde stijlen, je beter in staat bent een goed en prettig contact met hem op te bouwen. Deelpersonen Het op metaforische wijze aanduiden van onafhankelijke programma s,strategieën of gedrag. Het zien van de mens als het geheel van meerderesubpersoonlijkheden met ieder een eigen wereldmodel en eigen intentie. Inhet veranderingswerk zoek je de hoogste intentie die de delen verbindt enlaat ze vervolgens integreren. Als mens heb je geen delen nodig om te kunnen functioneren. Vaak wil je iets gaan doen, maar iets houdt je tegen.misschien een gedeelte dat je wil beschermen om niet af te gaan bij eenpresentatie. Het ene moment van de dag ben je onzeker, dan weer boos, gelukkig, of misschien zelfs verliefd. Je bent dan niet zomaar onzeker, boos, gelukkig of verliefd; maar je voelt jezelf ook zo. Wanneer je je zo voelt, gedraag je je er op zo'n moment ook naar. Je gaat dan zelfs anders denken, praten en doen. Deze verschillen worden veroorzaakt door diverse innerlijke delen die beurtelings in ons een rol spelen. Als mensen een beetje op je letten, kunnen ze ontdekken in welke stemming je bent. Het spannende is dat elk deel zijn eigen gedrag en zijn eigen stem heeft. Sommige van deze delen kennen we heel goed, andere delen zijn verborgen gebleven, maar bepalen vaak op de achtergrond wel ons gedrag. Deze delen reageren net als jij, als je geen gehoor krijgt en er geen rekening met je gehouden wordt. Je trekt je dan misschien terug of wordt chagrijnig of agressief. Die delen in ons doen precies hetzelfde. De gesprekken in onze binnenwereld Wat zou het handig zijn, wanneer we altijd weten hoe we zouden moeten handelen, voelen en denken. Vooral natuurlijk wanneer we dan ook nog eens juist handelen of denken. Of we nu praten over willen stoppen met roken, gezonder gaan leven, verliefdheid, onze werkgever, onze partner: het is net alsof er dan een soort kakofonie van meningen en gevoelens door ons heen stroomt. Enerzijds willen we stoppen met roken omdat het gezonder is, aan de andere kant is het ook wel heel lekker en kunnen we het niet laten. Enerzijds willen we afvallen, aan de andere kant is het eten zo lekker, of voel je je boos of verdrietig en geeft eten vreemd genoeg troost. Aan de ene kant kunnen we onze werkgever wel slaan, aan de andere kant hebben we 35

36 begrip voor hem. Misschien vinden we hem stiekem wel een kanjer, maar ja dat mag van binnen ook weer niet. Hoe moet dat nu met onze partner, die precies op vader of moeder lijkt als deze boos is. Dan zou je je misschien wel terug willen trekken of scheiden, een andere stem in ons realiseert zich dat hij onze vader of moeder niet is. Over het algemeen zijn we gewend maar naar één van deze stemmen te luisteren, vaak zelfs zonder te weten waarom. De andere stem negeren we of horen we niet eens. In feite negeren we daarmee eigenlijk een deel van onszelf. Nu gedragen onze innerlijke delen zich hetzelfde als echte mensen. Wat zou jij bijvoorbeeld doen wanneer je telkens monddood gemaakt werd? Ik zou het wel weten: ik ging ondergronds, om alsnog mijn zin te krijgen. Maar echt lekker werkt dat uiteindelijk niet, omdat mijn omgeving dat niet van me pikt. Zo zit ik dan weer met een dilemma en heeft het deel van mij dat zijn mond open had willen doen zijn zegje niet kunnen doen. Ook ken ik mensen die het opgeven en daarmee zichzelf opgeven. Vaak doen ze dan hun best ervoor te zorgen dat ze andere precies geven wat ze denken dat die nodig hebben. Het deel van hen dat graag gezien wil worden wie we echt zijn, wordt niet meer gezien. De wereld ziet dan hun 'plezierdoener'. Er zijn ook mensen die, soms tegen beter weten in, de knuppel in het hoederhok blijven gooien. Deze mensen kunnen met zo n eigenschap vaak van baan of relatie veranderen. Prachtig natuur lijk dat je dan naar jezelf luistert, maar heb je dan wel geluisterd naar die innerlijke stem die vastigheid, aandacht of geborgenheid nodig heeft? Het ontstaan van onze delen Het is bijzonder te ontdekken hoeveel zogenaamde karaktereigenschappen je jezelf aanleerde tijdens je opvoeding. Al deze eigenschappen hebben tot doel dat je leert te overleven in jouw leefwereld. Voor iedereen was en is dat dus anders, omdat iedereen in een andere wereld werd grootgebracht, bij andere ouders in een ander milieu. Je ontwikkelde dus eigenschappen die in die jonge jaren handig waren, maar die dat niet noodzakelijkerwijs op oudere leeftijd hoeven te zijn. Bepaalde kanten van onszelf werden weer uit ons bewustzijn en onze gedragingen verstoten. Dat was volgens onze opvoeders het ongewenste gedrag. Zo leerden we dus gedrag aan om te overleven en leerden we gedrag af om te overleven. Bij elkaar is dit een niet te vermijden inbreuk op onze persoonlijke vrije functioneren. Het zijn deze karaktereigenschappen die zich later ontwikkelden tot onze innerlijke stemmen/delen. 36

37 Onderbewuste HET ONBEWUSTE INLEIDING Enkele voorwaarden voor het groeiproces situeren zich volledig op bewust niveau: goede ideeën krijgen (inspiratie), deze ideeën kunnen samenvoegen en schikken tot een realistisch programma, en dit programma vervolgens succesvol ten uitvoer brengen. Onder deze laag bewuste factoren liggen enkele factoren die deels bewust, deels onderbewust zijn: constructief denken en bewuste beweeglijkheid. De onderste laag ligt volledig in het onderbewuste: het fundamenteel zelfvertrouwen. Daar rust de hele persoonlijkheid op. Alles staat en valt met de kwaliteit van deze essentiële persoonlijkheidstrek. We gaan deze verschillende factoren nu één voor één bespreken. We gaan hierbij beginnen met de bewustzijnsniveaus. BEWUSTZIJNSNIVEAUS Historische nota Het was Freud opgevallen hoe sterk bij de mens het verschil soms was tussen wat hij zich in het volle bezit van zijn geestelijke vermogens voornam te doen, en wat hij in praktijk effectief deed. Meer nog, de betrokkene kon vaak niet uitleggen waarom hij afweek van zijn sterke overtuiging en eerlijk gemeend voornemen. Freud kon niet anders dan tot de conclusie komen dat, in tegenstelling tot wat men eeuwenlang had geloofd en onderwezen, de mens niet zo'n redelijk wezen was. Integendeel, hij werd blijkbaar bestuurd door iets dat dieper zat. Ons bewust denkvermogen, hoe eerlijk, overtuigd en consequent het ook lijkt, blijkt meer dan eens de willoze toeschouwer te zijn van krachten in ons die dieper en sterker zijn. Hij noemde die mettertijd het onbewuste, terwijl hij ons bewust denkvermogen kortweg het bewuste noemde. Het overgangsgebied tussen die twee lagen noemde hij later het onderbewuste. Er doen zich uiteraard situaties voor waarin er een congruentie schijnt te bestaan tussen wat wij ons bewust voornemen en wat wij effectief doen. Wil dat zeggen dat het bewuste op dergelijke ogenblikken slimmer of sterker is dan het onbewuste? Neen, zegt Freud. Als gedrag en bewust voornemen samenvallen dan is dit eigenlijk toeval: het bewuste houdt er op dat ogenblik min of meer dezelfde mening op na als het onbewuste, en enkel daardoor vallen voornemen en gedrag samen! Sinds Freud en de psychoanalysten zijn de psychologen dan ook de mening toegedaan dat men de persoonlijkheid en haar rendement enkel kan beïnvloeden als men in voldoende mate het onbewuste in dit veranderingsproces betrekt. Iemands persoonlijkheid verandert niet door hem 37

38 gewoon zijn probleem en de mogelijke oplossing(en) uit te leggen. Er moet iets veranderen in het onbewuste! Wat is het (on)bewuste? Het bewuste, het onderbewuste en het onbewuste worden soms voorgesteld als lagen waarin bepaalde gedachten en gevoelens zich bevinden, zoals waterlagen in de oceaan: hoe dieper, hoe donkerder, en wat zich heel diep bevindt is geheel onzichtbaar. Iets bewustworden is dan als het ware het opstijgen van deze elementen vanuit de diepste lagen naar meer oppervlakkige. Als een denkbeeld, dat eerst bewust is, mettertijd onbewust geworden is zonder dat men het eigenlijk vergeten is, dan noemt men dat verdringing. Anderzijds, als men iets van zichzelf duidelijk beseft en bewustwordt, dan spreekt men van inzicht. Doch eigenlijk is deze beeldspraak niet geheel correct. Er zijn in de hersenen immers geen gebieden te herkennen die overeenkomen met bewust en onbewust, evenmin als verplaatsingen als men iets verdringt of weer bewust wordt. De elementen van de geest blijken overal in de hersenschors verspreid te zitten, bewuste en onbewuste elementen door elkaar. Het bewuste en onbewuste zit veeleer in de oproepbaarheid van gedachten, inzichten, gevoelens, denkbeelden, enz. Hoe meer associaties een gedachte heeft, hoe meer zij oproepbaar is vanuit andere denkbeelden. Nu hebben deze associaties de neiging om mettertijd uitgewist te worden. Dus gedachten waar men niet regelmatig aan terugdenkt worden onbereikbaar, d.w.z. onbewust. De kans dat men er ooit via associatie weer bewust kan van worden wordt steeds kleiner: als men de juiste associatie niet vindt, dan kan men er niet meer op komen. Opmerkingen 1. Uit bovenstaande beschouwingen kunnen wij afleiden dat iets bewustworden betekent: steeds meer aspecten en associaties van een bepaald idee, inzicht, gevoel enz. leren onder woorden brengen, of beseffen in welke omstandigheden het zich voordoet. Zowel psychotherapie als werken aan zichzelf betekent: de belangrijke zaken voor ons leven zoveel mogelijk onder woorden trachten te brengen en ze te voorzien van zoveel mogelijk associaties. 2. We zullen straks zien dat gevoelens heel belangrijk zijn voor dit alles. Het is immers de emotionele waarde van een ervaring of inzicht die bepaalt of het beeld bewaard wordt of niet en of het lang of kort bewust blijft. 3. Volgens het wetenschapsgebied worden de termen bewust, onderbewust en onbewust niet steeds op dezelfde manier omschreven: neurologisch: hier bedoelt men met bewust: wakker zijn, en met bewusteloos: onwekbaar of in coma. 38

39 neuropsychologisch: men is bewust wanneer de informatie doordringt tot in de cortex. vb. waarnemingen, bevelen, associaties. Wanneer informatie onder het niveau van de cortex blijft (subcorticaal), vb. bij hartslag, ademhaling, dan gebeurt iets onbewust. Ook een nieuw gedrag dienen we aanvankelijk heel bewust aan te leren tot wanneer het onbewust of automatisch verloopt vb. pianospelen, autorijden enz. geheugen: hier onderscheiden we drie niveaus. Bewust is datgene waar we nú aan denken. Onderbewust is datgene waar we zouden kunnen aan denken. Dit is dus het actief geheugen. Onbewust omvat datgene waar we niet spontaan meer kunnen op komen, maar wel herkennen als men het ons zegt. Het wordt ook nog passief geheugen genoemd. psychologisch: hier berust de indeling op de mogelijkheid om iets onder woorden te kunnen brengen. Bewust is datgene wat we onder woorden kunnen brengen. Dit is het kleinste deel. Onderbewust is datgene wat we aanvoelen en bijna onder woorden kunnen brengen. Dit deel is iets groter dan het bewuste. Onbewust is datgene wat we niet onder woorden kunnen brengen. Dit is het grootste deel. Hoe belangrijk is het onbewuste? De praktijk leert dat het belang van het onbewuste ontzaglijk groot is. Freud gebruikte de vergelijking met een ijsberg: hoewel wij de indruk hebben dat de ijsberg datgene is wat we zien, zodat we vermoeden dat hij bijvoorbeeld de richting zal volgen waarin de wind hem blaast, bevindt het grootste deel van de ijsberg zich onder het wateroppervlak. Daardoor is hij veel gevoeliger voor onzichtbare, ondergrondse stromingen dan wij denken. In feite kan hij zich rustig tegen de wind in bewegen. M.a.w., het onbewuste bepaalt volledig waarheen gevoel, gedrag en denkpatronen zich zullen ontwikkelen, zonodig tegen de opvattingen van het bewuste in. Willen we komen tot gedrags- of gewoonteverandering, dan moeten we ertoe komen het onbewuste doeltreffend te beïnvloeden. Hoe sterk en eerlijk onze voornemens ook zijn, ze zullen machteloos blijven zolang we geen techniek hebben gebruikt om het onbewuste te beïnvloeden. Hoe beïnvloeden we het onderbewuste? Verschillende methodes werden ontwikkeld om het onbewuste te beïnvloeden. De belangrijkste zijn deze van Freud en deze van Schultz. 1. Freud ontwikkelde de psychoanalyse. Het principe hierbij is dat de belangrijkste elementen van het onbewuste, dus die het gedrag het meest bepalen of storen, bewust worden gemaakt door een langdurig en moeizaam proces van vrije associatie van gedachten en herinneringen. De bewust geworden herinneringen en psychotrauma's kunnen dan herbeleefd worden. Vele varianten werden van deze techniek uitgewerkt om hem sneller en eenvoudiger te maken. De techniek van Pesso lijkt op dit ogenblik één der doeltreffendste te zijn: men herbeleeft bepaalde jeugdscènes in een soort rollenspel. 39

40 2. Schultz ontwikkelde de techniek van de autosuggestie. Het principe is dat men de gewenste geestesinhoud gewoon in het onbewuste binnenbrengt! In principe is dit heel eenvoudig, want de menselijke geest blijkt heel programmeerbaar te zijn! Er moeten echter enkele voorwaarden gerespecteerd te worden bij dit autosuggestieproces. Deze voorwaarden worden nogal eens vaak gedeeltelijk of volledig verwaarloosd, waardoor het gewenste resultaat uitblijft. Vermits deze techniek zo handig is, zullen mensen die de eigen groei in handen willen krijgen hem vlot leren gebruiken. We komen er straks op terug. De inhoud van het onbewuste De inhoud van het bewuste is ons wel bekend: we zijn er hele dagen mee bezig. De inhoud van het onderbewuste is veranderlijk. Het is een traag overgangsgebied tussen het bewuste en het onbewuste, in beide richtingen: dingen die we aan het verdringen of vergeten zijn, en zaken die we steeds meer beginnen aan te voelen en onder woorden trachten te brengen. Het onbewuste bevat onder meer: 1. Ons fundamenteel zelfbeeld (FZB) Het zelfbeeld is een fundamentele opvatting over onszelf, onze mogelijkheden, onze waarde in de ogen der anderen, onze toekomstverwachtingen, onze grenzen, en alles wat daarmee samenhangt. Dit beeld is in hoge mate irrationeel, d.w.z. dat het meestal niet beantwoordt aan de werkelijkheid, maar grotendeels onbewust en via onnauwkeurige besluitvorming tot stand is gekomen, vooral tijdens de jongste jeugdjaren. Aangrijpende ervaringen uit het latere leven hebben dit beeld verder beïnvloed. Is dit beeld eerder positief, dan spreken we van fundamenteel zelfvertrouwen (FZVT). Het bepaalt in hoge mate ons denken, ons voelen, en dus ook ons handelen dat het resultaat is van de beide vorige elementen. Ook de manier waarop wij de werkelijkheid beleven wordt erdoor gekleurd, en ook ons groeivermogen. We mogen gerust stellen dat het ontstaan zowel van psychologische problemen als de mogelijkheid om ze op te lossen praktisch volledig bepaald worden door dit fundamenteel zelfbeeld. Het bepaalt zowel onze diepe energie als onze weerstanden en grenzen. Elke persoon die psychologische problemen ontwikkelt, krijgt die van een negatief fundamenteel zelfbeeld, dat zijn kwetsbaarheid bepaalt, de problemen vaak uitlokt, en de mogelijkheden beperkt om ze op te lossen. De voornaamste taak van elke psychotherapeut is dan ook dit fundamenteel zelfbeeld direct of indirect te verstevigen. Mia's ouders hadden eigenlijk een zoon verwacht. Daar zij het enige kind was, ontsnapte ze de eerste jaren van haar jeugd niet aan het gevoel dat men haar eigenlijk niet aanvaardde zoals zij was. De zaken die ze spontaan goed beheerste, zoals zorgzaamheid en gevoeligheid, bleek door de ouders onbewust minder geapprecieerd te worden, want deze kwaliteiten pasten niet bij het 40

41 beeld van een jongen, die vooral sterk en ondernemend, grensverleggend hoorde te zijn. Anderzijds kreeg zij vaak de boodschap dat ze niet voldeed, hoewel ze steeds haar best deed om aan ieders verwachtingen te voldoen. Haar ouders leerden haar in de loop der jaren wel appreciëren zoals ze was. Maar de sporen van die eerste jaren zijn haar verdere leven blijven beïnvloeden: zodra iemand zijn ontgoocheling formuleert voelt zij zich diep schuldig, en heeft ze het gevoel onmogelijk aan de gestelde verwachtingen te kunnen beantwoorden. Op de duur durft ze zelfs geen initiatieven meer nemen, overtuigd als ze is dat het toch wel zal afgekeurd worden. Wie iets wil doen aan zijn groei moet dus in elk geval over een positief fundamenteel zelfbeeld gaan beschikken. Hoewel dit vaak door de vroege opvoeding werd bepaald, blijft het in ieders vermogen om dit FZB op elk ogenblik positief te maken, als hij de voorwaarden om het onbewuste doeltreffend te beïnvloeden maar respecteert. 2. Ons algemeen werkelijkheidsbeeld Dit is een reeks onbewuste opvattingen en associaties die ons onbewust op elk ogenblik aangeven wat de betekenis der gebeurtenissen in ons leven wellicht is, en wat de mogelijkheden zijn die wij daarin kunnen bereiken en eventueel veranderen. Dit werkelijkheids- of levensbeeld is uiteraard in sterke mate beïnvloed door het fundamenteel zelfbeeld. Is dit eigenbeeld negatief, dan komt de werkelijkheid subjectief veel beangstigender en bedreigender over dan voor iemand die zijn eigen waarde en mogelijkheden hoger inschat, ook al zijn de moeilijkheden objectief dezelfde. Beide bovenstaande fundamentele beelden hebben daarenboven de neiging zichzelf te versterken: het positieve wordt mettertijd vaak positiever, het negatieve vaak negatiever. Twee vriendjes, Karel en Pieter, zijn beiden even oud, ongeveer 10 jaar. Karel heeft een veel positiever zelf- en werkelijkheidsbeeld dan Pieter. Op een bepaalde dag zijn ze enige tijd samen alleen in huis. Plots smelt de elektrische zekering, en doven de lichten. Beiden kennen even weinig van elektriciteit. Ze weten beiden dat zekeringen in de buurt van de voordeur staan, en gaan kijken naar het schakelpaneel. Geen van beiden kent de oplossing. Pieter denkt en zegt: Van elektriciteit ken ik niets. Ik weet alleen dat je er best afblijft, want het kan levensgevaarlijk zijn. Vermits hij Karels superioriteit op vele andere gebieden kent, vermoedt hij dat deze het probleem misschien wel zal kunnen oplossen. Karel zegt: Ik ken er ook niets van, maar ik heb mijn vader en broer dit probleem enige keren zien oplossen. Moeilijk kan het niet zijn. In stilte denkt hij erbij, dat wat zijn broer kan, hijzelf ook wel zal kunnen. Hij bekijkt enige tijd het paneel, en merkt dat één schakelaar gans anders staat dan de overige. Hij duwt deze zekering voorzichtig om, en zie, het licht gaat weer aan. Na deze ervaring is Karel versterkt in zijn mening dat je zelfs moeilijke zaken onder controle kan krijgen als je ze maar systematisch aanpakt, en dat hij daar vaak toe in staat is. Pieter denkt: zie je wel dat Karel het beter kan dan ik, dat is in alles zo. 3. Het onbewust verwachtingsbeeld van het ideaal Ons hele leven door signaleren mensen rondom ons hoe zij verwachten dat ons gedrag en dat der anderen eigenlijk zou moeten zijn. Hoe jonger wij zijn, en hoe meer gezag die mensen rondom ons hebben, hoe sterker zij ons daarbij kunnen beïnvloeden. Zo ontstaat er een soort onbewust referentiekader, dat ons doet aanvoelen hoe de dingen (en wijzelf) horen te zijn. Het geweten is hier een onderdeel van. 41

42 Ook vergelijken wij voortdurend de dingen die wij waarnemen met elkaar. Uit die vergelijkingen groeien onbewuste ideaalbeelden, die wij ons vaak niet concreet kunnen voorstellen, maar die later wel onze smaak en waardenschalen beïnvloeden. 4. Verdrongen frustraties Gefrustreerd worden betekent: een sterk negatief contrast beleven tussen wat wij verwacht hadden en wat wij effectief ervaren. Dit contrast is des te pijnlijker als anderen, en vooral personen die wij subjectief belangrijk vinden voor ons, van die frustratie getuige zijn. Want zonder dit getuigenis kunnen wij onze stommiteiten gemakkelijker verdringen. Verdringen betekent: het zit nog wel in onze geest, maar omdat we er zelden of nooit aan terugdenken, vermits het zulke onaangename herinneringen zijn, worden de associaties langzaam uitgewist, zodat we er op de duur zo goed als nooit aan terugdenken. De herinnering is verdrongen, als het ware overplakt met neutraal behangpapier. Het is echter bekend dat deze verdrongen beelden een sterke rol spelen als wij toch geconfronteerd worden met analoge situaties. Dan wordt onze emotionele reactie en onze gedragskeuze sterk beïnvloed door die verdrongen frustraties. Er mag gezegd worden dat zowel onze positieve verwachtingen en motivaties, als onze afkeer en afweer in sterke mate bepaald worden door onze vroegere frustraties. Daarenboven zullen wij levenslang niet rusten alvorens wij op de vroegere frustraties de één of andere revanche hebben genomen. Een revanche is niet hetzelfde als een wraak (vengeance). Een wraak zou men een destructieve revanche kunnen noemen. Vaak zijn revanches echter constructief, bijvoorbeeld: het beter proberen doen dan vroeger. Een revanchebehoefte is dus een sterke drang om ooit eens aan te tonen dat ons vroeger onvermogen eigenlijk niet meer bestaat, dat het overwonnen is. Wij doen dit om ons eigenbeeld op die manier te verhogen of te herstellen. 5. Onze behoeften Sterke verlangens die diep in ons zitten, en doordat zij vaak universeel zijn doen vermoeden dat ze misschien instinctief en aangeboren zijn, noemt men behoeften. We komen er later in detail op terug. Deze behoeften (zoals geluk, waardering, seksuele bevrediging, honger en dorst, tederheid, koestering) zijn grotendeels onbewust, niet omdat zij verdrongen zouden zijn, maar omdat ze zich nooit als dusdanig manifesteren, maar steeds onder de één of andere concrete vorm (bv. zin naar frieten i.p.v. vage honger, behoefte aan een complimentje van zijn partner i.p.v. waardering in het algemeen). 6. Begraven herinneringen Vele herinneringen, o.a. jeugdherinneringen, die wij niet meer oproepen omdat het niet meer nodig is (bv. onze vroegere leerstof, een taal die wij niet meer spreken) verhuizen snel naar het onbewuste, d.w.z. het passieve geheugen: we herkennen ze meestal nog wel als wij er opnieuw mee geconfronteerd worden, maar zijn niet direct meer bruikbaar als kennis. Als ze lange tijd nooit worden opgeroepen, worden ze vaak zelfs gewist. 42

43 De voorwaarden om binnen te geraken in het onbewuste We hebben eerder al gezegd dat men slechts in of uit het onbewuste geraakt, als eerst aan een paar voorwaarden voldaan is. Tot deze voorwaarden behoren: 1. Een geopend onbewuste Men kan het bewuste van de mens vergelijken met een kamer met twee deuren. De ene deur geeft uit naar buiten (de buitenwereld), de andere naar binnen (het onbewuste). Als we wakker zijn staat de buitendeur open (we kunnen alles rondom ons waarnemen) maar blijft de binnendeur dicht (we hebben weinig of geen toegang naar verdrongen herinneringen, vroegere dromen, e.d.). Als we echter slapen is de buitendeur dicht (we nemen niets meer waar van de dingen rondom ons, tenzij alarmerende geluiden), maar staat de binnendeur open (we hebben min of meer vrije toegang tot vroegere dromen en herinneringen). De beweging van deze deuren gebeurt normaal automatisch bij het inslapen en wakkerworden. Het is echter mogelijk om bewust deze binnendeur te openen, zodat boodschappen van het bewuste naar het onbewuste kunnen overgaan. Deze techniek is een onderdeel van alle antieke en moderne, oosterse en westerse meditatie- en trancetechnieken, en ook het begin van hypnose en zelfhypnose. We zullen hem de openingstechniek noemen. Schultz werkte deze techniek uit in zijn autogene training: geïnspireerd op de traditionele methodes, maar ontdaan van alle overbodigheden. We komen er verder op terug. Opmerking Men noemt hem soms relaxatie- of ontspanningsoefening. Deze naam is eigenlijk wat ongelukkig gekozen omdat het helemaal de bedoeling niet is om zich te ontspannen, maar integendeel over te gaan tot een krachtige vorm van concentratie. 2. Een aangenaam begeleidend gevoel De tweede voorwaarde voor de hersenen om iets de moeite waard te vinden om te registreren, is het feit dat het gebonden moet zijn aan emoties, d.w.z. aan sterk onaangename of aangename associaties. Daarom moeten we autosuggestie letten op twee zaken: - hoe aangenamer een vooruitzicht is, hoe gemakkelijker wij er ons zullen aan verwachten. Dit wil zeggen dat we zoveel mogelijk moeten zorgen dat onze voornemens voldoen aan onze behoeften, en dat wij ons eigen verstand hiervan overtuigd is. Het moet tevens een emotionele beleving zijn. - de openingstechniek op zichzelf is tot op grote hoogte in staat een aangenaam gevoel op te wekken tijdens de autosuggestie of zelfprogrammering. Ook al lijkt dat misschien kunstmatig, de praktijk leert dat het nuttig en onontbeerlijk is dit te doen. 43

44 3. Liefst visueel Hoewel dit niet strikt onoverkomelijk is, leert de ervaring dat visuele informatie vele keren gemakkelijker wordt geassimileerd dan andere zoals auditieve. Dat komt omdat het grootste stuk van de hersencortex eigenlijk visueel is. Willen wij iets via autosuggestie inbrengen in onze geest, dan moeten we zorgen dat het zo visueel mogelijk is, liefst altijd. 4. Herhaaldelijk aanbieden We zullen later zien dat de hersenen helemaal niet logisch redeneren. Voor onze geest moet een gedachte in de eerste plaats nuttig zijn voor onszelf. Abstracte bespiegelingen interesseren ons in principe niet. Er worden daarom een aantal criteria gebruikt die nagaan of aangeboden informatie subjectief belangrijk is. Het herhaaldelijk aangeboden worden is daarvan een eerste criterium. Iets dat maar eens gebeurt zal wellicht niet zeer belangrijk zijn. Daarom moeten we gegevens voor autosuggestie herhaaldelijk aanbieden, in praktijk enkele tientallen tot honderden keren. 5. Gebruik maken van bestaand materiaal Er liggen in het onbewuste talloze, wellicht miljoenen associaties klaar waar we zaken kunnen aan koppelen. Als daar handig gebruik van gemaakt wordt, dan kunnen er bv. geheugentechnieken uitgewerkt worden die de geheugencapaciteit vele keren vermenigvuldigen. Toepassingen Binnen het kader van deze cursus zullen we drie nuttige praktische toepassingen inoefenen op de werking van het onbewuste: 1. een mnemotechniek Mnemotechnieken zijn eenvoudige methodes die de geheugencapaciteit spectaculair kunnen vergroten. De techniek der 30 woorden is een eenvoudig voorbeeld hiervan, dat ons toelaat om in enkele minuten te leren hoe we lijsten van tientallen substantieven die we slechts eenmaal horen uren- en dagenlang in de goede volgorde kunnen reproduceren. Deze geheugentechniek zal zeer nuttig blijken te zijn als we later bespreken hoe we onze eigen efficiëntie willen vergroten. Intussen is hij een overtuigend voorbeeld van de krachten die in ons onbewuste schuilen. 2. het inbrengen van een fundamenteel zelfbeeld We hebben gezien dat de groei en het goed functioneren van onze persoonlijkheid uiteindelijk berust op enkele fundamentele maar grotendeels onbewuste opvattingen over onszelf en de wereld waarin we leven. Vermits opvattingen niet zozeer ontstaan door logische redeneringen, maar door factoren als herhaling en aangenaam begeleidend gevoel is een goede methode om ons 44

45 fundamenteel zelf- en werkelijkheidsbeeld positief te maken: het memoriseren van een tekst over constructief denken, die een reeks belangrijke fundamentele opvatting samenvat. Om hem te memoriseren moet men hem tientallen, ja honderden malen herhalen. Op die manier dringt hij onvermijdelijk in tot in de diepste lagen van ons onbewuste, en wordt hij een onverwoestbaar stuk van onszelf. 3. zelfprogrammering We hebben gezien dat de herschikkende groei één der belangrijkste vormen van groeien is. Welnu, zelfprogrammering is, een beetje zoals autogene training, gedragstherapie en neurolinguïstisch programmeren (NLP) het middel om rustende vermogens in onszelf te activeren. Deze techniek laat ons immers toe om belangrijke maar op een bepaald ogenblik sluimerende delen van onze geest te activeren, zoals stemmingen, emoties, persoonlijkheidstoestanden. We kunnen ons daardoor in gewenste en geschikte actieve toestanden brengen, maar ook in diepe hersteltoestanden zoals transcendente meditatie. Zelfprogrammering lukt echter slechts nadat we ons onbewuste geopend hebben met de openingstechniek, die we thans concreet gaan bespreken en inoefenen. De openingstechniek Doel Het doel is om, na enkele weken oefenen, een spierreflex aan te kweken, waarbij het binnensmonds uitspreken van het woordje ontspan snel leidt tot het verkrijgen van een diepe fysische ontspanning, een mentale rust en een versterkte concentratie met toegenomen visualisatievermogen. Daardoor (1) komt het onbewuste open voor autosuggestie, en (2) kunnen we een aangename ervaring uitlokken, nodig om bepaalde boodschappen in het onbewuste te brengen en bepaalde gemoedstoestanden te programmeren, of bepaalde angstreacties en fobieën te deconditioneren. Deze techniek kan ook gebruikt worden op het ogenblik zelf, bv. bij migraineaanvallen, gejaagdheid en stress, seksuele stoornissen. Opmerking Ook bij slaapstoornissen is hij nuttig, maar niet door zich erin te oefenen om hem over te laten gaan in slaap, want dan gaan we de openingstechniek hiermee associëren, wat een nadeel is: in plaats van open te staan voor diepe concentratie gaan we ons juist slaperig voelen. Slaapstoornissen kunnen beter behandeld worden door onszelf vooraf te programmeren dat we bij het in bed stappen snel heerlijk slaperig zullen voelen. Verloop 1. Tijdstip en duur Je moet de openingstechniek bij voorkeur inoefenen op een moment dat je door niets of niemand kan gestoord worden. Bij aanvang duurt een oefening ongeveer 30 minuten, na een paar weken slechts 5 minuten. Het is nodig, zeker in het begin, dagelijks te oefenen. 45

46 2. Plaats en materiaal Gebruik een rustige kamer zonder storende factoren (geuren, lawaai) om je heen. Neem je tekst op op een bandopnemer zodat je er enkel hoeft naar te luisteren en alzo je ontspanningstoestand kan bereiken. Zorg ervoor dat de suggesties elkaar niet te vlug opvolgen. Neem nadien een stuk (instrumentale) lievelingsmuziek op die je kan benutten om je spreeksituatie visueel voor te stellen (zie later). 3. Houding De liggende houding is de meest doeltreffende en comfortabele houding, zeker in de oefenfase. Nochtans doet men er goed aan ook zittend te oefenen aangezien men de methode dan te allen tijde kan gebruiken. - Liggend Men ligt op de rug, de armen naast het lichaam, de voeten in V-stand, het hoofd al dan niet ondersteund door een hoofdkussen. De ogen zijn gesloten, de kaken niet op elkaar geklemd. - Zittend Men maakt gebruik van een gemakkelijke stoel of zetel. Ofwel laat men de armen steunen op de armleuningen of bij afwezigheid ervan leggen we de handen in de schoot. Men houdt de voeten iets uiteen en zorgt ervoor dat de voetzolen volledig de grond raken. Bij aanwezigheid van een hoofdsteun laat men het hoofd achterover rusten. Gebruik je een stoel of kruk laat je hoofd dan voorover zakken, de schouders worden rond en zakken af. Vermijd spannende kledij of maak ze los. Tekst Ogen sluiten en enkele keren diep in en uitademen, telkens we uitademen zeggen we tot onszelf 'ontspan' en telkens voelen we hoe ons lichaam zich iets meer ontspant. Nu gaan we één voor één de verschillende delen van ons lichaam overlopen. Telkens ik een lichaamsdeel vernoem gaan we daar de aandacht op zetten en terwijl we uitademen en tot onszelf 'ontspan' zeggen, gaan we voelen hoe uit dat lichaamsdeel de spanning verdwijnt. Laten we beginnen met ons te concentreren op de spieren van ons voorhoofd en van onze oogleden 'ontspan'. Nu gaat onze aandacht naar de spieren van onze mond en van onze lippen 'ontspan'. Telkens we uitademen, krijgen we het gevoel dat de spanning in onze mond minder wordt. Nu gaat onze aandacht naar de spieren van onze rechter schouder 'ontspan'. En we voelen hoe dat ontspanningsgevoel van onze rechter schouder langzaam afdaalt naar onze rechter bovenarm, 46

47 onze rechter elleboog, onze rechter voorarm, onze rechter pols, hand en vingers. Telkens we uitademen is onze rechter arm meer ontspannen. En langzaam voelen we hoe onze rechter arm zwaarder wordt, zwaarder en zwaarder, zo zwaar dat we bijna de indruk krijgen dat we hem niet meer zouden kunnen bewegen, ook al zouden we dat proberen en het is een aangenaam gevoel. En nu wordt de ontspanning van onze rechterarm zo diep dat we ook soms warmte voelen in die arm, en zo diep, dat we ook soms tintelingen voelen, aangename diepe zinderingen. Nu gaan we met onze aandacht naar de spieren van onze linker schouder, 'ontspan'. En dat aangename, zware, warme, tintelende gevoel gaat verder naar beneden in onze linker arm, telkens we uitademen. En het glijdt naar onze linker bovenarm, onze linker elleboog, onze linker voorarm, onze linker pols, hand en vingers... 'ontspan'. Telkens we uitademen en tot onszelf ontspan zeggen weegt onze linker arm zwaarder, zwaarder en zwaarder en het is een aangenaam gevoel. En nu gaan we met onze aandacht naar de spieren van onze romp, onze borstkas... 'ontspan', ons middenrif en de spieren van onze buikwand. Telkens we uitademen zijn de spieren van onze romp iets meer ontspannen. Telkens meer dan de vorige keer. Nu gaan we met onze aandacht naar de spieren van onze rechter heup en dat aangename, warme, zware, en tintelende gevoel van ontspanning glijdt langzaam over ons rechter been naar beneden, langs onze rechter dij, onze rechter knie, onze rechter kuit, hiel, voet en tenen. En telkens we uitademen en tot onszelf 'ontspan' zeggen, wordt ons rechter been zwaarder en warmer, en dieper ontspannen tot wanneer het soms tintelt. En nu glijden we met onze aandacht naar de spieren van onze linker heup. En dat aangename gevoel van ontspanning gaat verder naar beneden, naar onze linker dij, onze linker knie, onze linker kuit, onze linker voet, hiel en tenen. En telkens we uitademenen is ons linker been meer ontspannen en zwaarder en warmer en soms tintelend. Nu is ons hele lichaam ontspannen, en rustig overlopen we in gedachten alle spieren van ons lichaam en als we ergens nog spanning ontmoeten dan concentreren we ons op die plek en terwijl we tot onszelf ontspan zeggen en diep uitademen voelen we hoe op die plek die spanning verdwijnt. En we voelen nu hoe gans ons lichaam ontspannen is. Alle spieren zijn tot rust gekomen. En het is een aangenaam gevoel. En nu krijgen we ook de indruk dat we ook van binnen rustiger geworden zijn. Onze ademhaling wordt rustiger. Onze darmen bewegen minder en ook ons hart schijnt rustiger te kloppen en telkens we uitademen zeggen we tot onszelf ontspan en de ontspanning wordt telkens dieper. En langzaam komt over ons een gevoel van blijheid, van geluk, van zelfzekerheid. We voelen ons vrij, sterk, onafhankelijk, we voelen ons onszelf, we voelen ons gelukkig. En steeds wordt de ontspanning dieper en dieper en drijven we zachtjes weg met de muziek. 47

48 (We laten nu een vijftal minuten de muziek verder spelen, terwijl we ontspannen blijven liggen, nadien tellen we tot vijf en komen terug naar het nu). Vijf, vier, drie, twee, één. Opmerking Dit is de openingstechniek in de tweede fase. In de eerste fase, vooral bij zenuwachtige mensen, is het soms aangeraden om elke spiergroep eerst op te spannen, en enkele seconden opgespannen te laten, zonder dat het pijn doet uiteraard, en pas daarna te ontspannen, telkens nà het zeggen van het woordje 'ontspan'. Dit opspannen helpt om de aandacht gemakkelijker op de betrokken spiergroep te zetten, en het opspannen lokt kunstmatig een gevoel van loomheid en ontspanning op. In de derde fase worden de spieren niet meer apart overlopen, maar wordt gans het lichaam ineens ontspannen, dus op enkele seconden, door telkens bij het uitademen 'ontspan' te zeggen tot zichzelf, en snel van boven tot onder, van gewricht tot gewricht, een ontspanningsgevoel op te roepen. SAMENVATTING De basis van het goede functioneren, en de sleutel van het groeiproces liggen in het onbewuste: ons fundamenteel zelfbeeld, ons fundamenteel werkelijkheidsbeeld. Ook de concrete opdrachten die we aan onszelf willen geven moeten in het onbewuste worden binnengebracht. De voorwaarden voor autosuggestie worden beschreven. De openingstechniek is de voorfase hiervan. 48