Analyse van een complementaire munt: De RES

Transcriptie

1 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR Analyse van een complementaire munt: De RES Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master of Science in de Economische Wetenschappen Pieter-Jan Deprest onder leiding van Prof. Dr. Gert Peersman

2

3

4

5 UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR Analyse van een complementaire munt: De RES Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master of Science in de Economische Wetenschappen Pieter-Jan Deprest onder leiding van Prof. Dr. Gert Peersman

6

7 PERMISSION Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding. Pieter-Jan Deprest

8

9 Woord vooraf Voor het tot stand komen van deze masterproef wil ik eerst en vooral enkele mensen bedanken. Als eerste wil ik mijn promotor prof. Gert Peersman bedanken voor zijn motiveren en zijn begeleiding. Ook wil ik RES bedanken voor de medewerking. Meer bepaald wil ik de heren Walther Smets, Junior Smets en Mark Ceenaeme bedanken voor het verschaffen van gedetailleerde informatie betreffende het muntsysteem en zijn werking. In het bijzonder wil ik Jasmien De Winne bedanken. Zonder haar uitvoerig advies en grondige begeleiding doorheen het hele proces was het veel moeilijker geweest om tot dit resultaat te komen. I

10 II

11 Inhoud Woord vooraf... I Gebruikte afkortingen... IV Lijst van tabellen... V Lijst van figuren... VI 1. Algemene inleiding De impact van een complementaire munt op de economie: theoretische studie Inleiding Definities en literatuuroverzicht De RES De opkomst van complementaire munten Economische effecten: literatuur betreffende complementaire munten Lokale economie Contra-cyclisch effect Economische effecten: andere literatuur Optimale-muntzonetheorie Effecten op handel Conclusie De impact van een complementaire munt op de economie: empirische studie Inleiding Database Onderzoeksmethodiek Resultaten Aantal gepresteerde uren Bedrijfswinst Conclusie Beperkingen Algemeen besluit Geraadpleegde werken... I Bijlage A: Sectorale regressies en Hausman testen (aantal gepresteerde uren)... III Bijlage B: Provinciale regressies en Hausman testen (aantal gepresteerde uren)... XVIII Bijlage C: Sectorale regressies en Hausman testen (aantal gepresteerde uren)... XXXVII Bijlage D: Provinciale regressies en Hausman testen (bedrijfswinst)... XLIV III

12 Gebruikte afkortingen B2B C2B BBP EMU LETS Kmo NGO Business-to-business (Bedrijven-aan-bedrijven) Consumer-to-business (Consument-aan-bedrijven) Bruto Binnenlands Product Europese Monetaire Unie Local exchange trading system Kleine of middelgrote onderneming Niet-Gouvernementele Organisatie IV

13 Lijst van tabellen Tabel 1: Eerste klantennummer per jaar 19 Tabel 2: Algemene random effects regressie (aantal gepresteerde uren) 27 Tabel 3: Hausman test bij de algemene random effects regressie (aantal gepresteerde uren) 28 Tabel 4: random effects regressie voor alle opgenomen restaurants (aantal gepresteerde uren) 29 Tabel 5: Hausman test bij random effects regressie voor alle opgenomen restaurants (aantal gepresteerde uren) 29 Tabel 6: random effects regressie voor alle opgenomen restaurants, uitgezonderd Henegouwen (aantal gepresteerde uren) 30 Tabel 7: Hausman test bij random effects regressie voor alle opgenomen restaurants, uitgezonderd Henegouwen (aantal gepresteerde uren) 31 Tabel 8: eerste random effects regressie voor alle opgenomen beddenverkopers (aantal gepresteerde uren) 31 Tabel 9: Hausman test bij eerste random effects regressie voor alle opgenomen beddenverkopers (aantal gepresteerde uren) 32 Tabel 10: Hausman test bij tweede random effects regressie voor alle opgenomen beddenverkopers (aantal gepresteerde uren) 32 Tabel 11: fixed effects regressie voor alle opgenomen beddenverkopers (aantal gepresteerde uren) 33 Tabel 12: random effects regressie voor alle opgenomen opticiens (aantal gepresteerde uren) 33 Tabel 13: Hausman test bij random effects regressie voor alle opgenomen opticiens (aantal gepresteerde uren) 34 Tabel 14: fixed effects regressie voor alle opgenomen opticiens (aantal gepresteerde uren) 34 Tabel 15: eerste random effects regressie voor alle opgenomen bloemenwinkels (aantal gepresteerde uren) 35 Tabel 16: Hausman test bij eerste random effects regressie voor alle opgenomen bloemenwinkels (aantal gepresteerde uren) 35 Tabel 17: tweede random effects regressie voor alle opgenomen bloemenwinkels (aantal gepresteerde uren) 36 Tabel 18: Hausman test bij tweede random effects regressie voor alle opgenomen bloemenwinkels (aantal gepresteerde uren) 36 Tabel 19: fixed effects regressie voor alle opgenomen bloemenwinkels (aantal gepresteerde uren) 37 Tabel 20: overzicht van random effects regressies per provincie (aantal gepresteerde uren) 37 Tabel 21: overzicht van random effects regressies per provincie, enkel restaurants (aantal gepresteerde uren) 39 Tabel 22: overzicht van fixed effects regressies per provincie, enkel restaurants (aantal gepresteerde uren) 39 Tabel 23: Algemene random effects regressie (bedrijfswinst) 40 Tabel 24: Hausman test bij algemene random effects regressie (bedrijfswinst) 42 Tabel 25: random effects regressie voor alle opgenomen restaurants (bedrijfswinst) 42 Tabel 26: Hausman test bij random effects regressie voor alle opgenomen restaurants (bedrijfswinst) 43 Tabel 27: fixed effects regressie voor alle opgenomen restaurants (bedrijfswinst) 43 Tabel 28: eerste random effects regressie voor alle opgenomen beddenverkopers (bedrijfswinst) 44 Tabel 29: Hausman test bij eerste random effects regressie voor alle opgenomen beddenverkopers (bedrijfswinst) 45 Tabel 30: tweede random effects regressie voor alle opgenomen beddenverkopers (bedrijfswinst) 45 Tabel 31: Hausman test bij tweede random effects regressie voor alle opgenomen beddenverkopers (bedrijfswinst) 45 Tabel 32: fixed effects regressie voor alle opgenomen beddenverkopers (bedrijfswinst) 46 Tabel 33: overzicht van random effects regressies per provincie (bedrijfswinst) 47 Tabel 34: overzicht van random effects regressies per provincie, enkel restaurants (bedrijfswinst) 47 Tabel 35: overzicht van fixed effects regressies per provincie, enkel restaurants (bedrijfswinst) 48 V

14 Lijst van figuren Figuur 1: Sectoren waarin RES lidbedrijven heeft. Eigen geaggregeerd overzicht. 17 Figuur 2: Lidmaatschap bij RES per provincie. 18 Figuur 3: Histogram en kengetallen van het aantal gepresteerde uren van de opgenomen lidbedrijven (Restaurants) 23 Figuur 4: Histogram en kengetallen van het aantal gepresteerde uren van de opgenomen lidbedrijven (Beddenverkopers) 23 Figuur 5: Histogram en kengetallen van het aantal gepresteerde uren van de opgenomen lidbedrijven (Bloemenwinkels) 24 Figuur 6: Histogram en kengetallen van het aantal gepresteerde uren van de opgenomen lidbedrijven (Opticiens) 24 Figuur 7: Histogram en kengetallen van de bedrijfswinst van de opgenomen lidbedrijven (Restaurants) 25 Figuur 8: Histogram en kengetallen van de bedrijfswinst van de opgenomen lidbedrijven (Beddenverkopers) 25 Figuur 9: Histogram en kengetallen van de bedrijfswinst van de opgenomen lidbedrijven (Bloemenwinkels) 26 Figuur 10: Histogram en kengetallen van de bedrijfswinst van de opgenomen lidbedrijven (Opticiens) 26 VI

15 1. Algemene inleiding De laatste jaren zien we over de hele wereld een grote verscheidenheid aan parallelle munten opduiken. Deze parallelle munten, ook wel complementaire munten genoemd, zijn even divers als talrijk. Wel hebben ze gemeenschappelijk dat het muntsystemen zijn die naast de officiële munteenheden opereren, zonder de bedoeling te hebben deze te vervangen. Deze muntsystemen worden ook steeds prominenter in de media. Zo haalt Bitcoin op 18 december 2013 de wereldpers omwille van een plotse halvering van zijn waarde (Hern, 2013). Bijgevolg duiken overal verschillende analyses op over deze ondertussen bekendste parallelle munt. Naast nieuws over deze vrije, ongereguleerde munt verschijnen ook steeds meer berichten over andere eerder lokale, parallelle munten. In de Gentse Rabotwijk blijken de lokale Torekes erg populair (Herman, 2011). Eind 2014 zal er in Nantes een eigen, lokale munt SoNantes geïntroduceerd worden (Dumas, 2014). In Italië spreekt de leider van de regionalistische partij Lega Nord om ook voor heel Noord- Italië een parallelle munt in te voeren (Frye, 2013). Niet enkel de recente media-aandacht betreffende parallelle munten toont de proliferatie ervan. Ook officieuze databases en verschillende auteurs bevestigen de groei van deze muntsystemen (Groppa, 2013; Pfajfar, 2012). Om deze reden is het zeker belangrijk na te gaan welke effecten dergelijke muntsystemen kunnen hebben op de economie. Dit proefschrift behandelt deze complementaire muntsystemen. Meer specifiek wordt nagegaan wat het effect van een complementair muntsysteem kan zijn op de regionale, nationale en internationale economie. Hierbij is er een focus op de in Leuven gebaseerde munt RES. Dit is een munt die als doel heeft de lokale handelaren te ondersteunen. Hierdoor is RES vergelijkbaar met verschillende muntsystemen die zich ontpoppen in Europa sinds de eurocrisis. Het proefschrift valt uiteen in twee luiken. In een eerste luik wordt het fenomeen van complementaire munten theoretisch en macro-economisch benaderd. Het tweede luik is een eigen empirische studie over RES, waar naar micro-economische effecten gepeild wordt. Het eerst luik begint met een overzicht van de gebruikte definities en van de wetenschappelijke literatuur betreffende complementaire muntsystemen. Daarna gaan we dieper in op de classificatie van complementaire munten en de werking van de RES. Vervolgens gaan we na waarom deze complementaire muntsystemen vandaag opkomen, met aandacht voor voorbeelden uit de geschiedenis. Nadien zullen we aan de hand van wetenschappelijk-economische literatuur kijken naar de effecten die complementaire munten hebben op de economie. Er wordt uitgegaan van een 1

16 theoretische situatie waarbij er in een bepaalde regio binnen een muntzone een complementaire munt, zoals de RES, intensief gebruikt wordt parallel met de officiële munteenheid. Als eerste bekijken we literatuur die complementaire munten als onderwerp heeft. Naast lokale effecten bespreekt deze literatuur de mogelijk stabiliserende functie van een dergelijke munt op macroeconomisch vlak. Tot slot bekijken we de vooropgestelde theoretische situatie met behulp van wetenschappelijk-economische literatuur die complementaire munten niet expliciet behandelen. We focussen op optimale-muntzonetheorie en bekijken complementaire munten vanuit het perspectief van internationale handel. Het tweede luik is een eigen empirische studie over RES aan de hand van een panel data analyse, waarin naar micro-economische effecten gepeild wordt. We beginnen met uiteen te zetten hoe de gebruikte database samengesteld is en waarom bepaalde keuzes hierbij gemaakt zijn. Nadien wordt er een overzicht gegeven van welke bedrijven uit welke sectoren lid zijn van het muntsysteem. Vervolgens gaan we in op de onderzoeksmethodiek van het onderzoek. Het empirisch onderzoek zelf gebeurde volledig via EViews 8 en peilt naar de effecten van lidmaatschap bij RES op het aantal gepresteerde uren en de bedrijfswinst van de lidbedrijven. Dit onderzoeken we via algemene, provinciale en sectorale regressies. Na een conclusie over het empirisch onderzoek, worden de beperkingen ervan besproken. Het proefschrift wordt afgesloten met een algemeen besluit dat beide luiken concludeert. 2. De impact van een complementaire munt op de economie: theoretische studie 2.1. Inleiding Zoals in de algemene inleiding reeds aangehaald werd, bestaat dit proefschrift uit twee luiken. In dit eerste luik behandel ik theoretisch hoe het invoeren van een regionale complementaire munt als RES, naast de officiële munteenheid, de economie in die regio kan beïnvloeden. De theoretische studie begint met een overzicht van de gebruikte definities en literatuur. Na deze algemene situering gaan we in op de complementaire munt RES. Dit zal gebeuren via een vergelijking met andere muntsystemen en een gedetailleerde beschrijving van de van het systeem. Vervolgens wordt beschreven waarom complementaire muntsystemen opkomen, om zo al een zicht te kunnen hebben op de mogelijke effecten op de economie. Nadien wordt er nagegaan welke economische effecten van complementaire munten reeds waargenomen, beschreven een verwacht werden in de wetenschappelijk-economische literatuur. Hiernaast behandelen we ook andere wetenschappelijk- 2

17 economische literatuur die een licht kan schijnen op de effecten die complementaire muntsystemen hebben. Er wordt geëindigd met een korte conlusie Definities en literatuuroverzicht Alles samen beschouwd, is er nog niet zoveel geschreven over alternatieve muntsystemen. Het grootste deel van de economische literatuur hieromtrent is ook erg recent. Hierdoor bestaat er nog geen algemeen begrippenkader en worden verschillende benamingen voor alternatieve munten door elkaar gebruikt. Om de verwarring weg te werken die de literatuur soms veroorzaakt, zal in dit proefschrift een eigen begrippenkader gebruikt worden. In de volgende alinea wordt er toelichting gegeven bij dit begrippenkader. Daarna gaat dit onderdeel verder met een literatuuroverzicht. In dit proefschrift worden de termen alternatieve, parallelle, complementaire en lokale munten 1 gebruikt. Echter, deze worden niet gezien als synoniemen. Alternatieve munt is de breedste verzamelnaam voor niet-officiële munten. Dit gaat van munten uitgegeven door lokale overheden met enkel een sociaal doel tot volledig private munten met een winstoogmerk. Deze munten verschillen van parallelle munten in de zin dat alternatieve munten niet noodzakelijkerwijs parallel met de officiële munteenheid hoeven te werken. Zo kunnen alternatieve munten ook als volledig substituut dienen voor de officiële munteenheid, zoals we gezien hebben in België tijdens de Tweede Wereldoorlog (infra p. 7). Parallelle munten worden dus steeds gebruikt naast de officiële munteenheid. Hiermee verschillen ze niet veel van complementaire munten. Deze laatste dienen werkelijk als complement op de officiële munteenheid en hebben zo ook vaak een sociaal doel. Ze trachten de economie bij te sturen op een manier die met de officiële munteenheid niet onmiddellijk mogelijk is. Zo kan er bijvoorbeeld een complementaire munt bestaan die milieuvriendelijke consumptie stimuleert. De Bitcoin kunnen we zien als een parallelle munt die geen complementaire munt is. Deze munt wordt naast de officiële munteenheden gebruikt, maar kent verder een losse structuur dat geen sociaal of ecologisch doel kent. Als laatste kunnen we nog de lokale munt onderscheiden, wat een soort complementaire munt is. Hiermee worden kleinschalige munten bedoeld die een heel specifiek doel hebben, zoals de Gentse Torekes. Dit is anders dan complementaire munten als de RES of de Zwitserse WIR, die grootschaliger zijn. Dit proefschrift zal deze definities consequent gebruiken. In de vorige alinea hebben we de definities die voorkomen in de literatuur over alternatieve munten toegelicht en in een begrippenkader gegoten. In wat volgt zullen ook de verschillende invalshoeken 1 Dit is een vrije vertaling van community currency uit de Engelstalige economische literatuur. Sommige auteurs maken wel een onderscheid tussen community currency en local currency. De eerste staat dan ten dienste van de gemeenschap, terwijl de tweede enkel een erg kleinschalige munt is. De Torekes zouden zou bijvoorbeeld in beide categorieën passen. 3

18 die voorkomen in dezelfde literatuur op een gestructureerde manier toelicht worden. Dit doen we om een inzicht te krijgen in de huidige stand van het onderzoek. De oudste bronnen die ik gevonden heb betreffende alternatieve muntsystemen dateren van de jaren 30. Dit zijn historische werken en geven vooral beschrijvingen van waar, wanneer en waarom deze alternatieve munten opduiken. In 1974 schreef Nobelprijswinnaar Friedrich Hayek het boek Denationalization of Money (Hayek, 1990). In dat boek pleit hij voor een afschaffing van het monopolie van de monetaire overheid op de uitgifte van geld. Volgens hem kent de geldmonopolie dezelfde kwalen als elke andere monopolie. Hij ziet een competitie van verschillende munten, uitgegeven door private instanties, als een veel betere optie. Zo kan elke rationale actor zelf bepalen welke munt hem het interessants lijkt te gebruiken, terwijl in het huidige systeem de munt wordt opgelegd aan de markt. Deze invalshoek wordt in dit proefschrift echter in mindere mate behandeld. De onderzoeksvraag van dit proefschrift draait rond complementaire munten, zijnde munten die als complement werken ten opzichte van de officiële munteenheid. Dit terwijl Hayek het heeft over alternatieve vormen van gelduitgifte die de bestaande uitgifte van een officiële munteenheid zouden moeten vervangen. De meeste economische werken over alternatieve munten zijn eerder recent en gaan gepaard met de actuele opkomst van deze munten. De meeste bronnen zijn pas na 2000 of zelfs 2010 geschreven. Veel van deze economische werken zijn te vinden in de International Journal for Community Currency Research (Internationaal Tijdschrift voor Onderzoek naar Lokale Munten). Deze werken variëren van theoretische benaderingen tot louter empirisch onderzoek naar economische effecten van complementaire muntsystemen. Andere studies geven enkel een overzicht van welke soorten complementaire munten er bestaan en hoe die te classificeren vallen. Veel van deze werken kunnen we gebruiken voor deze literatuurstudie. Ook over het gedecentraliseerde en vrij populaire LETSsysteem zijn er een aantal artikels geschreven (Schraven, 2000). Dergelijke systemen zijn eerder kleinschalig en hun gedecentraliseerde werking maakt het een minder interessante munt voor dit onderzoek. Een van de belangrijkste voorvechters van en auteurs wetenschappelijke werken over complementaire muntsystemen is Bernard Lietaer. Hij ziet complementaire muntsystemen als een ideaal middel om de hedendaagse sociaaleconomische en ecologische uitdagingen aan te pakken (Lietaer e.a., 2012). Het huidig monetair systeem, gebaseerd op bankschuldgeld, ziet hij als instabiel en niet duurzaam. 4

19 Gezien de vooral recente opkomst van literatuur omtrent alternatieve en complementaire muntsystemen, zijn er nog relevante economische domeinen waar er weinig over geschreven is. Vooral het gebruik van regionale, complementaire munten binnen de eurozone is niet veel onderzocht. Toch blijkt vandaag, zoals in de algemene inleiding beschreven, dat steeds meer regio s en steden binnen de eurozone denken aan een eigen complementaire munt. Dit kan potentieel aanzienlijke gevolgen hebben op de eurozone. In dit licht zal deze masterproef ook de effecten van complementaire munten op handel binnen een muntzone en op de muntzone zelf theoretisch bespreken. Dit zal hoofdzakelijk gebeuren op basis van optimale-muntzonetheorie De RES Er zijn vandaag meer dan 5000 complementaire muntsystemen over heel de wereld in gebruik (Martignoni, 2012). Deze muntsystemen variëren sterk in hun werking, openheid en doelstellingen. Zo kennen we in Gent de Torekes; dit is een erg gesloten muntsysteem (beperkt tot de Rabotwijk te Gent) dat van de overheid uitgaat en een sociaal doel heeft. Aan de andere kant zien we de Bitcoin ook vaak verschijnen in de actualiteit. Dit is een heel open, internationale, private munt zonder expliciete sociale doelstellingen. Omwille van deze variatie is het belangrijk bij een theoretische studie over de impact van een complementaire munt op de regionale, nationale en internationale economie ook aan te geven over welke soort complementaire munten het gaat. Deze studie behandelt een theoretische situatie waarin een complementair muntsysteem zoals de RES in een belangrijke mate deel uitmaakt van de economie. De RES is een private en commerciële munt. De muntcentrale heeft dus een winstoogmerk. Het heeft echter ook een sociaal doel, in die zin dat de munt de lokale handelaar wil ondersteunen en dat bijgevolg enkel lokale kmo s lidbedrijf kunnen worden van het systeem. Indien we de classificatie van complementaire munten van Kennedy en Lietaer zoals weergegeven door Martignoni volgen, is de RES een volledige elektronisch, complementair betalingsmiddel dat door de euro gedekt wordt (Martignoni, 2012). Het heeft een commercieel doel en een winstoogmerk. De munt kan zowel door particulieren als bedrijven gebruikt worden. Het werkt dus zowel C2B als B2B. In de volgende alinea s volgt een uitgebreide beschrijving van de werking van RES. RES is een verzameling van rekeningen, die allen in de RES munt bijgehouden worden (Gesprek met de heren Smets & Smets, 23 oktober 2013, Leuven). Deze rekeningen hebben positieve of negatieve saldo s. De som van alle rekeningen is in principe nul. De munt wordt gedekt door euro s, waarbij de waarde van 1 RES gelijk staat aan 1 euro. 5

20 Oorspronkelijk bestond de RES enkel als B2B munt en was het een systeem van mutual credit. De muntcentrale voorzag en voorziet nog steeds gratis krediet voor lidbedrijven. Dit krediet kan dan gebruikt worden om te handelen met andere lidbedrijven. Vandaag kan de RES munt ook geïntroduceerd worden via particulieren, die met euro s RES kunnen kopen. Dit kan voordelig voor hen zijn, aangezien zij meer RES ontvangen dan dat ze euro s betalen. Zo krijgen particulieren standaard 110% RES voor de euro s die ze betalen. Op sommige dagen zijn er extra promoties waar er tot 150% en zelfs 200% RES ontvangen wordt. De afweging die de particulieren hierbij moeten maken is of ze de extra RES die ze krijgen voor hun euro s waardevol genoeg vinden. De waarde van 1 RES mag dan wel gelijk staan aan 1 euro, het aantal aanwendingen van de munt is veel beperkter. RES kan namelijk enkel gebruikt worden bij bedrijven die lid zijn van het systeem, zijnde lokale handelaren. De lokale handelaren die RES ontvangen van particulieren kunnen dit gebruiken om te handelen met andere lidbedrijven. Op deze manier blijft RES in omloop. Particulieren introduceren de munt bij de lokale handelaren. Deze laatste handelen dan onder elkaar in de munt. Ook via krediet in RES wordt de munt geïntroduceerd. Zo is het muntsysteem volledig onafhankelijk van externe spelers. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Torekes, waar de handelaren die de complementaire munt ontvangen deze kunnen inwisselen tegen euro s bij de muntcentrale. Deze inwisseling wordt daar betaald door de Vlaamse overheid. RES kan niet terug omgewisseld worden tegen euro s. De muntcentrale, het bedrijf achter RES, kent een winstoogmerk. Zij ontvangen inkomsten op twee manieren. Ten eerste betalen de lidbedrijven een commissie van 3,5% op het RES-gedeelte van een betaling. Bijvoorbeeld, indien een bedrijf een verkoopfactuur heeft van 500 euro, waarvan de klant 250 euro in RES heeft betaald, zal dat bedrijf een commissie betalen aan RES van 8,75 euro (3,5% van 250 euro). Ten tweede betalen de lidbedrijven een jaarlijkse bijdrage van 75 euro en 75 RES. Deze extra kosten voor de lidbedrijven zouden echter meer dan goed gemaakt worden door de uitbreiding van het cliënteel, de toegang tot gratis krediet in RES, de mogelijkheid tot handelen met andere lidbedrijven in RES en een mogelijkheid tot het gratis promoten van acties op de webshop van de muntcentrale. Het verschaffen van gratis krediet aan bedrijven en het bieden van mooie promoties voor particulieren heeft een kostenplaatje. Deze kosten worden gedekt door het hele systeem zelf. In de verzameling van rekeningen die RES is, zit namelijk ook een rekening van de muntcentrale zelf. Deze rekening zal heel vaak negatief staan, aangezien het de promoties en het uitgegeven krediet financiert. Hoe negatief deze rekening zal staan, kan het vertrouwen in de RES bepalen. Als deze rekening te negatief staat (als er teveel promoties werden gegeven of teveel krediet uitgeleend), 6

21 zouden de lidbedrijven de waarde van de RES in vraag kunnen stellen, waarschijnlijk omdat ze de dekking van de munt onvoldoende vinden. Handelaren zouden dan meer RES vragen voor hun producten dan dat ze euro s vragen en de munt inflateert bijgevolg. Mogelijks verliezen ze ook compleet het vertrouwen in de munt, waardoor het systeem zou imploderen. Het kernbegrip bij deze munt is, net als bij elke andere munt, vertrouwen De opkomst van complementaire munten Zoals in de algemene inleiding vermeld werd, zien we de voorbije decennia een proliferatie van complementaire muntsystemen. Nagaan hoe dit komt, kan een interessant inzicht bieden op de werking en de effecten van deze munten. Historisch gezien bleken alternatieve munten vooral op te komen wanneer de officiële munteenheid in de regio er niet in slaagde alle functies van het geld succesvol te vervullen (Pfajfar, Sgro, & Wagner, 2012). Zo gingen in de jaren twintig in het Duitse Weimarrepubliek verschillende instanties, private firma s en lokale overheden, eigen munten uitgeven die dienden als betalingsmiddel (Bresciani-Turroni, 1937). Dit omdat de Mark toen leed aan hyperinflatie en niet betrouwbaar genoeg was om te gebruiken. Een dergelijk systeem van noodgeld vinden we ook terug in België tijdens de Eerste Wereldoorlog (Museum van de Nationale Bank van België, 2013). Toen de officiële munteenheid erg schaars werd, namen een 600-tal gemeentebesturen en een 100-tal private entiteiten een toevlucht tot de uitgifte van noodgeld. Een ander voorbeeld speelt zich af in de najaren van de Franse Revolutie. In 1790 werd de papieren Franc een aantal keer gedevalueerd, waardoor de bevolking weer oude gouden en zilveren munten ging gebruiken als betalingsmiddel (White, 1933). Dit zelfs ondanks dat er zware boetes stonden op het weigeren van het papieren geld. Bij herhaaldelijk weigeren kon men zelfs in de gevangenis belanden. Ook in de VS tijdens de Grote Depressie van de jaren 30 zien we een proliferatie van private munten, ook wel scrips genoemd (Colacelli & Blackburn, 2009). Deze werden uitgegeven door allerhande instanties; bedrijven, ngo s, gemeentelijke overheden en lokale marktplaatsen. Ook hier dienden die verschillende scrips wel degelijk als substituut voor de dollar. Dit omdat dollars heel moeilijk te verkrijgen waren tijdens de Grote Depressie. De scrips waren net als het noodgeld in België en Duitsland een verzamelnaam voor uiteenlopende muntsystemen. Recenter zien we alternatieve munten ook onder andere omstandigheden opkomen. Bij diepe crises komen er nog steeds muntsystemen op als substituut voor de officiële munteenheid, zoals in Argentinië in 2002 (Colacelli & Blackburn, 2009). Maar daarnaast zien we de laatste decennia ook een opkomst van munten die veeleer als complement dienen voor de officiële munteenheid. Hiervoor kijken we naar de cross-country regressieanalyse van Pfajfar e.a. die op verschillende manieren tracht 7

22 na te gaan in welke omstandigheden complementaire muntsystemen vooral opkomen (Pfajfar e.a., 2012). Hun onderzoek behandelt 76 landen, waarvan 31 landen ten minste één complementaire munt in gebruik kennen. Ze komen tot drie hoofdbevindingen. Ten eerste vinden ze dat hoe stabieler een land op monetair vlak is, hoe waarschijnlijker het is dat een complementaire munt opgenomen zal worden. Deze monetaire stabiliteit meten ze aan de hand van drie variabelen: de volatiliteit van inflatie, de inflatie zelf en de geldgroei als proxy voor inflatie. Bij alle drie de variabelen vinden ze een negatief en significant effect op de waarschijnlijkheid dat een complementaire munt zal opgenomen worden. Dit impliceert dus dat complementaire munten beter aarden in een stabiele omgeving. Deze bevinding wordt ook elders in hun onderzoek bevestigd, wanneer ze een significante negatieve correlatie zien tussen volatiliteit van BBP-groei met de waarschijnlijkheid dat een complementaire munt zal opgenomen worden. Ten tweede zien ze dat hoe sterker de financiële sector ontwikkeld is, hoe meer complementaire munten in gebruik zullen zijn in een land. Ten derde valt het op dat de economische welvaart in een land, gemeten aan de hand van BBP per capita en de stabiliteit van het BBP, positief gecorreleerd is met het aantal complementaire munten dat in gebruik is in dat land. In tegenstelling tot de historische voorbeelden van alternatieve munten die we in een vorige alinea hebben aangehaald, is het vandaag niet zo dat hoe slechter de officiële munteenheid zijn functies vervuld, hoe meer alternatieve munten er opkomen. Integendeel, wanneer een land monetair stabiel is, welvarend is en een uitgebreid financieel netwerk kent, zal het veel eerder een complementair muntsysteem opnemen. Deze bevindingen wijzen erop dat alternatieve munten vandaag wel degelijk als complement dienen voor de officiële munteenheid en dus veel minder als substituut. Desalniettemin is zo dat er een contra-cyclisch effect bestaat (Pfajfar e.a., 2012). Een complementaire munt zal actiever zijn wanneer er sprake is van een economische recessie. Dit effect wordt ook in een uitgebreid onderzoek naar de Zwitserse WIR bevestigd (Stodder, 2009). Maar het is niet zo dat een alternatieve munt vandaag pas gebruikt wordt wanneer het nationale monetaire systeem keldert of erg onstabiel wordt. Dit contra-cyclische effect wordt in het volgende hoofdstuk verder besproken. Een van de redenen waarom alternatieve muntsystemen vandaag ook als complement worden gebruikt, zou de opkomst van ICT kunnen zijn (Groppa, 2013). Dankzij de ICT is het namelijk veel gemakkelijker en vooral goedkoper om dergelijke systemen op te zetten. Ook hierdoor zullen complementaire muntsystemen dus opgezet worden zonder dat er een absolute noodzaak aan is wegens een economische depressie of wegens oorlog. Dit zien we onder andere in Japan, waar er tegen 2003 meer dan 600 complementaire muntsystemen bestonden (Lietaer, 2004). Die muntsystemen zijn ontworpen om te dienen als complement, naast de officiële munt. Het is weliswaar zo dat de Japanse economische recessie en de onsuccesvolle relanceringspogingen van de 8

23 Japanse overheid vanaf de jaren 90 een belangrijke boost hebben gegeven aan de proliferatie van complementaire muntsystemen. Desondanks blijkt uit de praktijk dat deze systemen niet als doel hebben de officiële munteenheid te vervangen vanwege een dringende noodzakelijkheid. Ze dienen veel specifiekere doelen, die bovendien ook erg variëren. Dit is niet alleen zo in Japan maar ook elders in de wereld. Deze doelen zijn onder andere het toegankelijker maken van educatie, het aanzetten tot gezondere levensstijl of het bevoordelen van milieuvriendelijke productie (Lietaer e.a., 2012). Vele systemen trachten ook de kleine, lokale economie te ondersteunen, zoals de RES. Ook uit de werking van de RES blijkt een complementair karakter. Zo zijn bedrijven toegestaan om zelf te beslissen hoeveel procent van de factuur particulieren of andere bedrijven mogen betalen in RES. Dat kan 100% zijn, maar dat mag ook 50% of minder zijn. We kunnen dus concluderen dat alternatieve muntsystemen enerzijds als substituut-betalingsmiddel opkomen in een regio omdat de officiële munt in die regio schaars of onstabiel is door een diepe economische depressie. Anderzijds komen alternatieve muntsystemen op als complement op de officiële munteenheid, weliswaar vaak geruggensteund door een recessie maar met specifiekere en vaak kleinschaligere doelen dan het (tijdelijk) vervangen van de officiële munt als betalingsmiddel. De recente opkomst van parallelle muntsystemen valt eerder onder deze laatste categorie van complementaire munten. Ook het muntsysteem dat in dit onderzoek wordt behandeld, de RES, behoort tot deze categorie Economische effecten: literatuur betreffende complementaire munten Het doel van deze studie is via literatuuronderzoek nagaan wat het effect is van een complementaire munt, zoals de RES, op de economie. Dit indien de RES binnen een regio (bijvoorbeeld Vlaanderen of België) op nog veel grotere schaal naast de euro zou gebruikt worden dan vandaag het geval is. Hiervoor zal in dit hoofdstuk literatuur over complementaire munten behandeld worden. In het volgend hoofdstuk bekijken we literatuur die complementaire munten niet specifiek als onderwerp hebben, maar wel een relevante invalshoek daarop kan bieden. Beide hoofdstukken zijn verder onderverdeeld volgens economische effecten Lokale economie Een complementaire munt als RES heeft als doel de lokale economie te ondersteunen. In het vorig hoofdstuk hebben we gezien dat historisch gezien alternatieve muntsystemen eerder lokaal ontspruiten om aan lokale noden te voldoen. Ook vandaag zien we heel wat kleinschalige lokale muntsystemen met specifieke doelen ontstaan. Zo kent Japan tal van lokale munten met uiteenlopende lokale doelstellingen, bijvoorbeeld: bevorderen van bejaardenhulp, promoten van 9

24 vrijwilligerswerk bij de opkuis na een natuurramp, het verbeteren van de milieukwaliteit van het Biwa-meer, enzovoort (Lietaer, 2004). In de Toronto bestaat al enkele jaren een complementaire munt, de Toronto Dollar, dat in het teken staat van het verbeteren van het leefmilieu in de St. Lawrence wijk (Greco, 2001). Dit is gelijkaardig aan de eerder vermelde Torekes die hetzelfde willen bereiken in de Gentse Rabotwijk (Lietaer e.a., 2012). In dit onderdeel ga ik na welke lokale economische effecten een complementair muntsysteem kan hebben. Naast deze specifieke lokale effecten die complementaire munten vanuit hun architectuur en hun doelstellingen kunnen hebben, zou er ook sprake kunnen zijn van een effect op de lokale uitgaven. Een complementaire munt in omloop zal volgens Groppa de lokale uitgaven doen toenemen (Groppa, 2013). Er zijn namelijk weinig beweegredenen voor consumenten om een complementaire munt op te sparen. Dit is zeker zo wanneer we het hebben over een complementaire munt als de RES. Het sparen van je munt levert je geen interest op, de waarde van de munt is volledig gekoppeld aan de euro en er bestaat geen overheidsgarantie die jou kan verzekeren dat de munt op lange termijn nog zal bestaan. Particulieren en bedrijven die RES in handen hebben zullen dus veeleer geneigd zijn die uit te geven dan dat dat het geval zou zijn met euro s. Deze stijging in lokale uitgaven zou volgens Groppa op zijn beurt dan ook zorgen voor een stijging van de lokale werkgelegenheid. Dit zullen we nagaan in het tweede, empirische luik, waar we de effecten van lidmaatschap bij RES op het aantal gepresteerde uren van de lidbedrijven onderzoeken. We moeten ons ook bewust blijven in hoeverre deze stijging in uitgaven reëel zou zijn. Mogelijks vervangt een uitgave in RES gewoon een uitgave in euro. In die zin dat iemand speciaal RES aankoopt om een aankoop te doen die hij anders in euro zou doen. Wel is het zo dat een munt als RES, die enkel kan uitgegeven worden bij lokale handelaren, er voor zou kunnen zorgen dat de uitgaven lokaal stijgen. Zelfs indien mensen pas RES aankopen met het oog op een uitgave, dan nog zal deze uitgave enkel lokaal kunnen gebeuren. Met RES kan een particulier geen uitgave doen bij een multinational of een keten. Groppa geeft ook aan dat de stijging in uitgaven zich enkel lokaal zal manifesteren (Groppa, 2013) Contra-cyclisch effect Naast lokale effecten zoals hierboven besproken, is het ook interessant de mogelijke stabiliserende effecten van een complementaire munt te bespreken. Het idee hierachter is dat wanneer de officiële munteenheid tijdelijk schaars wordt, zoals in tijden van laagconjunctuur, deze schaarste opgevangen kan worden door een complementair muntsysteem. Zeker voor kleine ondernemingen kan dit een belangrijk gegeven zijn. Zo zien we ook tijdens de laatste economische crisis dat banken vanuit wantrouwen eerder weigerachtig staan tegenover het verlenen van krediet aan kleine 10

25 ondernemingen. Uitgebreide mutual credit systemen, zoals de RES ook is, kunnen deze kredietverlening dan tijdelijk en deels opvangen. Zeker interessant hierbij is het onderzoek van Stodder omtrent de Zwitserse WIR (Stodder, 2009). Stodder beschrijft de WIR als een interestloze, gecentraliseerde B2B-munt die vooral werkt als betalingsmiddel, dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld gedecentraliseerde munten zoals het LETS systeem. Martignoni beschrijft de WIR op een gelijkaardige manier in zijn classificatie van complementaire munten (Martignoni, 2012). Hij schrijft ook dat de WIR bestaat sinds 1934 en vandaag de grootste complementaire munt ter wereld is. Hierdoor is die Zwitserse complementaire munt erg interessant voor deze theoretische analyse. Bovendien kent de RES een gelijkaardige werking als de WIR. De RES is ook een gecentraliseerde munt, kent interestloze leningen toe en werkt in grote mate als B2B-munt. Een belangrijk verschil is dat de RES ook een uitgebreide C2Bdimensie kent en dus ook op particulieren inspeelt. Stodder bewijst dat de WIR contra-cyclisch werkt en bovendien ook anti-deflatoir (Stodder, 2009). In tijden van economische recessie, wanneer individuelen en kleine bedrijven minder gemakkelijk aan krediet kunnen geraken, zal de WIR uitbreiden. Verder toont Stodder dat het WIR-systeem niet eigen hoeft te zijn aan Zwitserland. Het implementeren van een gecentraliseerde complementaire munt in een geavanceerde economie zal volgens hem steeds dezelfde stabiliserende effecten hebben. Dit wordt bevestigd door de eerder aangehaalde cross-country regressieanalyse van Pfajfar e.a. (Pfajfar e.a., 2012). Ook uit die studie bleek dat het gebruik van complementaire munten negatief gecorreleerd is met de economische groei. Wat weer wijst op het contra-cyclische karakter dat een complementaire munt aanneemt. Sommige auteurs gaan hierin verder. Zo linkt Bernard Lietaer de 425 systemische crises, die het IMF noteerde tussen 1970 en 2010, aan de structuur van het huidige monetaire systeem dat hij een monocultuur van bankschuldgeld noemt (Lietaer e.a., 2012). Hij ziet complementaire muntsystemen niet enkel als een handig contra-cyclisch instrument, maar ook als een manier om de systemische broosheid tegen te gaan die het monetaire en bancaire systeem volgens hem vandaag teisteren. Hierbij haalt hij Friedrich Hayek en zijn boek Denationalization of Money aan. Hayek ziet het huidig monetair systeem als een monopolie met dezelfde gebreken als alle monopolies (Hayek, 1990). Hayek pleit in zijn boek voor een competitie tussen verschillende muntsystemen. Volgens Lietaer gaat Hayek niet ver genoeg (Lietaer e.a., 2012). Daar waar Hayek pleit voor competitie tussen bankschuldmunten, wil Lietaer de deur ook open houden voor verschillende soorten muntsystemen die niet enkel op bankschulden gebaseerd zijn. 11

26 2.6. Economische effecten: andere literatuur Naast de economische effecten die behandeld worden in de literatuur over complementaire munten, is het ook relevant om andere economische effecten van complementaire muntsystemen te bekijken. Indien er in een economie een complementair muntsysteem gebruikt wordt, zal dit de muntzone beïnvloeden. Om dit te benaderen, kijken we naar optimale-muntzonetheorie. Dit zal gebeuren in een eerste onderdeel. Het tweede onderdeel kijkt naar de effecten op handel Optimale-muntzonetheorie Op het eerste zicht is het wat vreemd optimale-muntzonetheorie (optimal currency area theory) te gebruiken in een analyse over een economische regio waarbij meerdere muntsystemen gebruikt worden. Het idee van een optimale muntzone is namelijk dat het een economisch gebied is waar het optimaal is om een één-munt-regime te installeren (McKinnon, 1963). Desondanks kan het toch interessante perspectieven bieden. Eerst en vooral kunnen complementaire munten, via hun contracyclisch karakter zoals hierboven beschreven, een stabiliserende rol spelen bij asymmetrische schokken. Ten tweede bekijken we ook de monetaire risico s die een complementair muntsysteem met zich meedraagt. Centraal bij optimale-muntzonetheorie staan asymmetrische schokken. Men spreekt van een asymmetrische schok wanneer er binnen een muntzone de conjuncturen van twee verschillende regio s zich ook verschillend gedragen. Dit is problematisch binnen een muntzone omdat een monetair beleid hier niet adequaat kan op reageren. Als de centrale bank bijvoorbeeld de rente verlaagt om een regio die negatief geraakt wordt door een asymmetrische schok te ondersteunen, zal ze tegelijkertijd ook zorgen voor ongewilde inflatie in een regio die niet of positief geraakt wordt door diezelfde schok. Hier kunnen lokale en gecentraliseerde complementaire munten eventueel verzachtend werken. Zoals eerder getoond, kent een gecentraliseerde complementaire munt een stabiliserend karakter in een geavanceerde economie (Stodder, 2009). Bij een asymmetrische schok kan de gemeenschappelijke monetaire overheid beslissen om niet in te grijpen. Kleine ondernemingen in de regio die door de asymmetrische schok in laagconjunctuur belandt, zullen dan door de ongewijzigde rente moeilijker aan krediet geraken in de officiële munteenheid. In dat geval kunnen kleine ondernemingen zich richten tot een lokale complementaire munt. Deze rol van complementaire muntsystemen valt eerder spontaan dan opzettelijk te interpreteren. Mits grondige screening van de muntcentrale is krediet in de complementaire munt steeds te verkrijgen, in hoogen laagconjunctuur. Echter, deze optie zal waarschijnlijk vooral gebruikt worden wanneer krediet in de officiële munteenheid veel moeilijker te verkrijgen valt, zoals in tijden van diepe recessie. 12

27 De belangrijkste opbrengsten van een één-munt-zone zijn hoofdzakelijk micro-economisch en zullen stijgen naarmate de muntzone groeit (Sørensen & Whitta-Jacobsen, 2010). Een van deze microeconomische voordelen in een één-munt-zone is het verminderen van kosten en risico ten aanzien van internationale transacties. Dankzij een gemeenschappelijke munt kunnen bedrijven met elkaar handelen over grenzen heen zonder daarbij rekening te moeten houden met een wisselkoers of met het risico dat de munt van je handelspartner zal devalueren. Een complementair muntsysteem zoals de RES zal hier ook weinig aan veranderen, gezien het enerzijds een vaste wisselkoers heeft ten opzichte van de officiële munteenheid en anderzijds een munt is waarin internationale of zelfs interregionale handel niet gebruikelijk is (infra p. 13). Er speelt wel een ander risico mee. Muntsystemen zoals de RES zijn niet door de overheid gegarandeerd. Daardoor bestaat er een risico dat het vertrouwen in de munt verloren raakt en het hele complementaire muntsysteem implodeert, met mogelijks grote verliezen tot gevolg. Hoewel de muntcentrale de vaste wisselkoers garandeert, heeft het beduidend minder slagkracht dan een centrale bank. Wel is het zo dat complementaire muntsystemen vaak veel kleiner zijn en dus ook beter te controleren. Deze controle is uitermate belangrijk, zeker als het muntsysteem ook krediet in zijn munt voorziet. Het risico van elke kredietverlening wordt namelijk gedragen door het hele muntsysteem. Het is dus erg belangrijk dat de beheerders van het complementaire muntsysteem competent zijn en dit ook uitstralen Effecten op handel Een munt als RES kan alleen gebruikt worden bij bedrijven die lid zijn van het muntsysteem. Enkel lokale kmo s kunnen lid worden van het systeem 2. Multinationale bedrijven worden niet toegelaten tot het muntsysteem. Dit maakt de RES in essentie protectionistisch. De oprichter van het muntsysteem erkent dit ook (Gesprek met de heren Smets & Smets, 23 oktober 2013, Leuven). Wanneer in verschillende regio s in bijvoorbeeld de eurozone gelijkaardige complementaire muntsystemen ontspruiten, zou dat significante effecten kunnen hebben op de handel. Dit scenario is overigens niet onrealistisch. In februari 2013 opteerde de leider van de regionalistische Noord- Italiaanse partij de Lega Nord nog voor een alternatieve munt voor Noord-Italië (Frye, 2013). Hij beweerde toen ook dat er in Europa reeds 13 gebieden zijn die een regionale, complementaire munt in omloop hadden. 2 Het is wel zo dat lokale kmo s van verschillende regio s lid kunnen worden. RES is bijvoorbeeld ook actief in Catalonië, Spanje. In principe kan een lidbedrijf uit Gent dus handelen in RES met een lidbedrijf uit Barcelona. In de praktijk gebeurt dit zelden. De handel in RES blijft meestal binnen de eigen regio. Ook kan de muntcentrale op elk moment interregionale handel in RES onmogelijk maken. 13

28 Over de oprichting van de eurozone en de effecten op die dit had op handel zijn er heel wat verhandelingen geschreven. Bij de oprichting van de eurozone wijzigde de situatie van een handelszone met verschillende, nationale munten naar een handelszone met één munt. In het hier behandelde theoretische scenario zouden er binnen de eurozone opnieuw verschillende, regionale munten ontstaan. Verschillende auteurs zien een één-munt-zone over landgrenzen heen als sterk bevorderlijk voor de handel. Zo anticiperen Rose en Wincoop dat landen die dezelfde munt gebruiken tot vier keer meer handelen met elkaar dan met andere landen. (Rose & Van Wincoop, 2001). Een ander onderzoek toont dat het effect van een gemeenschappelijke munt op handel alvast groter is dan enkel het verdwijnen van wisselkoersrisico s (Rose, Lockwood & Quah, 2000). Deze bevindingen van Rose staan volgens een recentere bron nog steeds recht, zij het in minder grote mate dan aanvankelijk geschat (Frankel, 2008). Een gemeenschappelijke munt hebben, heeft een positief en significant effect op de handel dat groter blijkt dan verwacht. Dit wordt bevestigd in een panel data onderzoek naar de EMUlanden specifiek tussen 1992 en 2002 toont dat de bilaterale handel tussen eurolanden toeneemt na de oprichting van de muntzone (Micco, Stein, & Ordoñez, 2003). Ook recent onderzoek naar nieuwere lidstaten van de EMU, in dit geval Slovenië en Slovakije, vindt een toename in handel dankzij de Europese muntzone (Cieślik, Michałek, & Michałek, 2013). Verder worden buiten de eurozone gelijkaardige resultaten gevonden. Onderzoek in Sub-Sahara Afrika wijst ook op significant positieve effecten van een gemeenschappelijke munt op de bilaterale handel (Carrère, 2004). Er zijn echter belangrijke verschillen tussen complementaire muntsystemen als RES en verschillende nationale munteenheden. Zo werd de euro een compleet substituut van de nationale munten die voor de oprichting van de EMU gebruikt werden. Dit is niet het geval bij complementaire muntsystemen. Het idee blijft dat een complementair muntsysteem niet de bedoeling heeft de bestaande munt te vervangen. Deze muntsystemen dienen als parallelle munt, naast de gemeenschappelijke munt. Zo kunnen de positieve effecten op handel door een gemeenschappelijk munt blijven bestaan, maar misschien wel in beperktere vorm. Een ander belangrijk verschil is dat het protectionistische karakter van deze complementaire muntsystemen veel verder kan gaan dan dat van een nationale munt. Zo kon een Frans bedrijf in Leuven gerust handelen in Belgische Franken voor de euro bestond, terwijl complementaire muntsystemen er kunnen voor opteren dit tegen te werken. Als we bijvoorbeeld kijken naar RES, zien we dat enkel de muntcentrale bepaalt wie er gebruik kan maken van de munt. Dit kunnen ze opleggen omdat hun muntsysteem volledig elektronisch werkt. Er bestaat geen chartale RES. Om er gebruik van te kunnen maken moet je eerst toegelaten worden als lid van het systeem. Zo kunnen 14

29 complementaire munten werkelijk lokaal blijven. Dus daar een complementaire munt als RES veel kleinschaliger blijft dan een nationale munteenheid binnen een internationale vrijhandelszone, kan het een veel protectionistischer karakter aannemen. Dit moeten we echter niet overdrijven. Zelfs indien complementaire muntsystemen die barrière opleggen, dan nog blijft het doel vooral de kleine, lokale handelaren ondersteunen. Zo wordt de RES door kleine handelaren of winkels zoals kruidenierszaken, meubelzaken, kledingwinkels, bakkers, slagers, enzovoort vooral gebruikt als steun ten opzichte van de grote winkelketens. Ook nationale winkelketens worden niet toegelaten tot het muntsysteem. Voor detailhandelaars is de munt zo geen middel om hun markt uitsluitend af te schermen tegen internationale spelers maar eerder een middel om zichzelf een iets sterkere positie te geven ten opzicht van de nationale en internationale grote handelaars. Voor bedrijven die hoofdzakelijk met andere bedrijven handelen is de RES vooral een mutual credit systeem. Het is niet zo dat regeringen of grote nationale bedrijven met behulp van deze complementaire munt de lokale markt kunnen ommuren. Wel zou het kunnen dat in B2B-handel lokale bedrijven bevoordeeld worden omdat zij (eventueel deels) betaald kunnen worden in een complementaire munt, ondanks dat een niet-lokaal bedrijf en effectief lagere prijs biedt. Het is vooral hier dat de negatieve effecten van complementaire munten op handel zouden spelen. Deze spontane protectionistische reflex kan negatieve gevolgen hebben op de efficiëntie van de lokale ondernemingen Conclusie Wetenschappelijke literatuur die complementaire munten expliciet behandelt, heeft het vooral over de mogelijks positieve effecten van complementaire munten. Daar waar bepaalde auteurs spreken over eerder bescheiden positieve effecten op de lokale economie, spreken anderen van een revolutionair redmiddel voor de voorbije jaren van macro-economische volatiliteit en instabiliteit. De Zwitserse WIR wordt vaak gezien als een schoolvoorbeeld. Deze oudste en grootste complementaire munt toont significant positieve effecten op de Zwitserse economie met betrekking tot de macroeconomische stabiliteit. Wanneer we in een muntzone als de eurozone een veelheid aan complementaire, lokale munten als RES introduceren, zou dit zowel positieve als negatieve effecten kunnen hebben. Complementaire munten kunnen helpen met het spontaan opvangen van asymmetrische schokken waar een centrale bank het moeilijker mee heeft. Anderzijds kunnen complementaire munten een uiterst 15

30 protectionistische karakter aannemen en zo de vrije handel binnen een muntzone verstoren, waardoor ook de positieve effecten van vrije handel afgeremd worden. 3. De impact van een complementaire munt op de economie: empirische studie 3.1. Inleiding Zoals eerder aangehaald bestaat deze masterproef uit twee luiken. Het eerste en bovenstaande luik behandelde theoretisch en macro-economisch wat het effect van een complementair muntsysteem zoals de RES op de economie kan zijn. Dit luik, het tweede luik, is een empirische benadering van deze vraag. Ook hier staat de RES centraal. Met meer dan 5000 lidbedrijven 3 en particulieren met een RES betaalkaart is de in Leuven gebaseerde munt de grootste complementaire munt van België (RES, 2014). Dit maakt het een interessante complementaire munt om te onderzoeken. Dit luik behandelt eerst de samenstelling van de database die het empirisch onderzoek mogelijk maakte. Vervolgens wordt gehanteerde onderzoeksmethode toegelicht. Nadien worden de resultaten weergegeven en besproken, om dan ten slotte te eindigen met een conclusie en een beschouwing van de beperkingen van het empirisch onderzoek Database Om na te gaan wat het effect van lidmaatschap bij een complementaire munt economisch inhoudt voor de lidbedrijven, heb ik handmatig een database opgesteld. Op de website van RES is een database met daarin elk huidig lidbedrijf terug te vinden. Daarbij staat voor elk bedrijf een korte beschrijving, de sector(en) waartoe ze behoren, hun ondernemingsnummer, hun RESklantennummer en hun contactgegevens. Op basis van deze lijsten, per provincie geraadpleegd, heb ik een overzicht in Excel gemaakt voor elk lidbedrijf uit België. Dit overzicht bevatte de naam van het bedrijf, diens sector en de gemeente en provincie waarin het gevestigd ligt. Aan de hand van dit overzicht kon ik achterhalen welke sectoren het meest vertegenwoordigd zijn in het muntsysteem en welke sectoren interessant konden zijn voor dit empirisch onderzoek. RES is actief in heel wat sectoren, wat zich duidelijk toont in het overzicht. Een bedrijf in een bepaalde sector klasseren was niet steeds voor de hand liggend. Zo zijn sommige bedrijven actief in verschillende sectoren. Ook werden sectoren samengevoegd om de spreiding van sectoren wat te minderen (bijvoorbeeld: grondwerken, dakwerken, schrijnwerk, zwembadaanleg, e.d. werden samengevoegd in de categorie verbouwingen ). Soms werden categorieën met opzet opgesplitst. Zo 3 Dit is een cijfer dat RES zelf meegeeft. Het overzicht in dit empirisch onderzoek bevat alle Belgische lidbedrijven; dit zijn er De overige lidbedrijven zijn dus niet in België gevestigd. 16

31 zijn beddenverkopers uit de categorie meubels gehaald om deze sector naderbij te kunnen onderzoeken. Uiteindelijk bevat de samengestelde database 2114 lidbedrijven uit 139 sectoren. Er is bijgevolg nog steeds een onvermijdelijk grote spreiding. De 10 de grootste sector binnen het muntsysteem bevat al minder dan 2% van alle lidbedrijven in België. Interessant is dat er duidelijke banden bestaan tussen sommige sectoren. Zo kunnen bijvoorbeeld restaurants de RES die ze via particulieren ontvangen, gebruiken bij horecaleveranciers. Ook sectoren die overwegend diensten leveren aan andere bedrijven zijn lid van het RES-netwerk (bijvoorbeeld: accountants, advocaten, schoonmaakbedrijven, marketingbureaus, allerhande publiciteitsmogelijkheden, etc.). Het bekomen overzicht met 139 sectoren is handig om onderzoeksgroepen te bepalen, maar minder geschikt om een goed beeld te geven van in welke sectoren RES actief is. Hiervoor werd een verdere aggregatie doorgevoerd. Dit nieuwe overzicht wordt weergegeven in onderstaande taartdiagram. Hoewel restaurants veruit de grootste sector blijkt in het niet-geaggregeerde overzicht, blijkt hier de bouwsector een nog groter aantal lidbedrijven bij RES te kennen dan de horecasector. De restcategorie is ook in dit overzicht nog erg groot, wat de grote diversiteit aan sectoren met RESlidbedrijven herbevestigt. Figuur 1: Sectoren waarin RES lidbedrijven heeft. Eigen geaggregeerd overzicht. RES: Sectoren (geaggregeerd) 14% 18% Bouw Horeca 4% Publiciteit 6% 6% 15% Meubels en huisraad Mode Voeding 6% 9% 10% Auto en transport Evenementen Cosmetica 12% Rest Als we kijken naar het aantal lidbedrijven van RES per provincie 4, valt op dat het muntsysteem beduidend actiever is in Vlaanderen dan in Wallonië. Verder zien we ook dat niet de thuisprovincie 4 Brussel wordt in dit overzicht gezien als aparte provincie. 17