Steeds beter op de kleintjes letten

Transcriptie

1 Steeds beter op de kleintjes letten Wat is effectief in cursussen voor kinderen die zijn blootgesteld aan partnergeweld? Mathilde Overbeek, Clasien de Schipper, Francien Lamers-Winkelman en Carlo Schuengel Over de auteurs Dr. Mathilde Overbeek [ontwikkelingspsycholoog] werkt als post-doc onderzoeker aan de afdeling Ontwikkelingspedagogiek van de Vrije Universiteit Amsterdam. De hier gerapporteerde resultaten komen uit haar promotieonderzoek, en zijn in eerder gepubliceerd in o.a. de praktijksamenvatting Laagdrempelig groepsaanbod voor kinderen die huiselijk geweld hebben meegemaakt. Dr. C. de Schipper [pedagoog] werkt als universitair docent en onderzoeker. Prof. dr. Francien Lamers-Winkelman [orthopedagoog] is emeritus bijzonder hoogleraar preventie en behandeling kindermishandeling. Prof. dr. C. Schuengel [pedagoog] werkt als hoogleraar en afdelingshoofd. Alle auteurs zijn verbonden aan de afdeling Ontwikkelingspedagogiek van de Vrije Universiteit Amsterdam. Correspondentie: Samenvatting Kinderen die ruzies en geweld tussen hun ouders meemaken, lopen een verhoogd risico op problemen. Cursussen kunnen deze problemen verminderen. Onduidelijk was echter hoe deze cursussen er het best kunnen uitzien. De resultaten van het hier beschreven onderzoek onder 164 ouder-kindparen laten zien dat vooral algemene cursuselementen belangrijk lijken om probleemgedrag te verminderen, ook bij kinderen die naast partnergeweld blootgesteld zijn aan nog andere risicofactoren. Effecten van hulpverlening werden vooral via ouders doorgegeven: meer positieve aandacht voor ouders hing samen met verbeterd psychisch functioneren van ouders en kinderen. Trefwoorden: Preventieve hulpverlening; Partnergeweld; Effectiviteit; Jij hoort erbij 1

2 Wat werkt in de hulpverlening aan kinderen die zijn blootgesteld aan heftige ruzies en geweld tussen hun ouders? In het hier beschreven promotieonderzoek is onderzocht welke elementen van hulpverlening kinderen en hun ouders het beste kunnen helpen na het meemaken van partnergeweld. Partnergeweld Het onderzoek richtte zich op kinderen die partnergeweld hebben meegemaakt tussen hun ouders of verzorgers. Partnergeweld kan zowel verbaal als fysiek zijn, en komt helaas veel voor. Maar liefst dertien procent van de Nederlandse jongeren geeft aan getuige te zijn geweest van heftige, gewelddadige ruzies tussen hun ouders. De heftigheid van deze ruzies varieerde van het hard wegduwen van de andere ouder tot het gebruiken van een mes of pistool (Alink e.a., 2011). Het meemaken van partnergeweld wordt gezien als een vorm van emotionele kindermishandeling, omdat ouders hun kinderen blootstellen aan potentieel schadelijke ervaringen. Kinderen die geweld tussen hun ouders meemaken, lopen een verhoogd risico op het ontwikkelen van emotionele, gedragsmatige, cognitieve en sociale problemen. Sommige kinderen vertonen zelfs posttraumatische stress-symptomen. Kinderen die getuige zijn geweest van partnergeweld lopen ongeveer net zo n hoog risico op het ontwikkelen van problemen als kinderen die zelf lichamelijk mishandeld zijn (Kitzmann e.a., 2003). Alle reden dus om aandacht te besteden aan de ondersteuning van deze kwetsbare groep. Cursussen voor kinderen Preventieve cursussen kunnen de negatieve gevolgen van het meemaken van partnergeweld verminderen. Verschillende van dit soort cursussen zijn al ontwikkeld, zowel binnen Nederland als in het buitenland. Een aantal van die cursussen is ook in onderzoek grondig getoetst op effectiviteit (Rizo e.a., 2011). De resultaten waren veelbelovend: het probleemgedrag van de kinderen die de onderzochte cursus volgden, nam over het algemeen af in vergelijking met het probleemgedrag van kinderen die de cursus niet volgden. Deze bevindingen laten echter nog niet zien welke elementen van een cursus zorgen voor een afname van probleemgedrag, omdat alle onderzochte cursussen verschillend waren opgezet. In sommige cursussen werd over het geweld gepraat en leerden kinderen met hun ervaringen 2

3 omgaan. In andere lag de nadruk veeleer op onderwerpen als opvoeding, de relatie tussen ouder en kind, en het leren omgaan met moeilijke situaties in het algemeen. Sommige cursussen waren voor ouders en kinderen, andere alleen voor ouders of alleen voor kinderen. En sommige cursussen waren alleen voor kinderen met klinische problemen, terwijl andere cursussen zich richtten op álle kinderen die partnergeweld hadden meegemaakt. Deze onderzoeken vergeleken bovendien de kinderen in de onderzochte cursus met een heel diverse controlegroep van kinderen die andere hulp hadden gekregen. Op basis van bestaand onderzoek was daarom niet duidelijk wat kinderen en hun ouders vooral nodig hebben om goed te herstellen van het meemaken van partnergeweld. Het zou kunnen dat de onderzochte cursussen een algemene positieve invloed uitoefenen, bijvoorbeeld door het schenken van aandacht, het bieden van structuur en het delen van ervaringen. Het is belangrijk om te weten of het deze algemene elementen zijn die zorgen voor een effect of juist de (trauma)specifieke elementen, zodat een aanpak ontwikkeld kan worden die bij veel kinderen effectief is en een ook sterk, langdurig effect heeft. De cursussen in dit onderzoek In Nederland is een laagdrempelige, preventieve cursus ontwikkeld voor kinderen en hun ouders die partnergeweld hebben meegemaakt: En nu ik! (zie box 1). Eerder onderzoek naar de werkzaamheid van Let op de Kleintjes, de voorloper van En nu ik!, liet zien dat kinderen na afloop van de cursus minder emotionele problemen en gedragsproblemen hadden, en minder posttraumatische stress-symptomen lieten zien dan voordat zij aan de cursus begonnen (Lamers- Winkelman, 2003). In dit onderzoek was echter geen gebruik gemaakt van een controlegroep. In ons onderzoek hebben we bekeken of kinderen die En nu ik! volgden, na de cursus minder probleemgedrag lieten zien dan kinderen die een controle-cursus volgden: Jij hoort erbij. Deze controlecursus was qua opzet en structuur vergelijkbaar met En nu ik!. De inhoud van beide cursussen was echter verschillend. In En nu ik! lag de nadruk op het aanleren van specifieke vaardigheden om met het partnergeweld om te gaan. In Jij hoort erbij lag de nadruk op algemeen werkzame elementen, zoals positieve aandacht, structuur en het delen van ervaringen (zie box 2 voor een uitgebreidere beschrijving van Jij hoort erbij). Box 1: En nu ik! 3

4 En nu ik! (Blijf Groep, 2009; De Ruijter, 1999) is gebaseerd op de psycho-educatieve cursus Let op de Kleintjes, ontwikkeld in 1999 door Transact (nu Movisie). Binnen een consortium van Blijf Groep, BJAA/ SO&T, centra voor maatschappelijke dienstverlening en GGZ-instellingen in Amsterdam is deze cursus in 2009 aangepast en zijn parallelle ouderbijeenkomsten ontwikkeld. De kinder- en ouderbijeenkomsten van En nu ik! zijn theoretisch gebaseerd op traumatheorie (Perry, 1993) en opvoed- en gehechtheidstheorie (Bowlby, 1973; Grych, 2002). En nu ik! bestaat uit negen wekelijkse groepsbijeenkomsten van anderhalf uur voor kinderen, met parallelle bijeenkomsten voor hun verzorgende ouders. In de cursus leren kinderen zich bewust te worden van hun gevoelens, en die op een goede manier te uiten. Daarnaast wordt een start gemaakt met het verwerken van traumatische ervaringen met partnergeweld. Alle bijeenkomsten volgden dezelfde structuur. Elke week startten de kinderen in een cirkel, hand in hand, om elkaar welkom te heten. Daarna vertelden de kinderen één voor één hoe ze zich die dag en de afgelopen week voelden. Vervolgens werd een verhaal voorgelezen en gesproken over het thema van de week. Na een korte pauze startten de kinderen met een activiteit die was gekoppeld aan het thema van het verhaal. Elke bijeenkomst eindigde met een bewegingsspel om eventuele spanning weg te nemen die was opgebouwd tijdens de bijeenkomst. Tot slot kwamen ouders en kinderen samen en vertelden elkaar wat ze deze bijeenkomst hadden gedaan. De thema s van de kinderbijeenkomsten waren onder andere: gevoelens, ruzie tussen ouders en loyaliteit, geheimen en veiligheid, en afscheid en evaluatie. De bijeenkomsten voor ouders zijn ontwikkeld om ouders te leren hoe ze hun kind het beste kunnen ondersteunen bij het verwerken van de partnergeweldervaringen. Het doel van de bijeenkomsten was niet om ouders hun eigen ervaringen te laten verwerken, maar het delen van ervaringen werd niet ontmoedigd. Er werd ook een ondersteunende groepssfeer gecreëerd. Thema s van de ouderbijeenkomsten waren bijvoorbeeld: gevoelens van kinderen, de ouderrol en de kinderrol, veiligheid bieden en complimenten, en omgaan met gevoelens van schuld, schaamte en loyaliteit. Box 2: Jij hoort erbij De cursus Jij hoort erbij is speciaal voor dit onderzoek ontwikkeld. Werkt een cursus waarin specifiek aandacht wordt besteed aan het meemaken van partnergeweld (En nu ik!) beter dan een cursus waarin níet over het partnergeweld wordt gepraat? Jij hoort erbij bestond eveneens uit 4

5 negen bijeenkomsten van anderhalf uur voor kinderen, met parallelle bijeenkomsten voor ouders. In deze cursus ondernamen de kinderen in de kindergroep en de ouders in de oudergroep iedere week gezamenlijk ontspannende activiteiten. De nadruk lag op algemeen werkzame elementen in cursussen, zoals aandacht, structuur, onderlinge steun en interactie met lotgenoten. Met betrekking tot deze algemeen werkzame elementen waren En nu ik! en Jij hoort erbij dan ook vergelijkbaar. Ook in Jij hoort erbij startten de kinderen elke week hand in hand in een cirkel, om elkaar welkom te heten. Er werd een verhaal voorgelezen en besproken. Halverwege de bijeenkomst was er een korte pauze, waarna de kinderen een activiteit ondernamen. Elke bijeenkomst eindigde met een bewegingsspel en tot slot kwamen ouders en kinderen samen en vertelden elkaar wat ze deze bijeenkomst gedaan hadden. De thema s van de bijeenkomsten van de kindergroep waren onder andere: spelletjescircuit, gezond eten en ontbijtbordjes beschilderen, film kijken of computerspelletjes spelen, T-shirt beschilderen, en afscheid en evaluatie. Thema s van de ouderbijeenkomsten waren bijvoorbeeld: kennis maken, leuke dingen om samen met je kind te doen, gezonde voeding, sieraden maken en afscheid en evaluatie. Het onderzoek Ouders en kinderen die deelnamen aan En nu ik! en aan Jij hoort erbij werden met elkaar vergeleken. Zo konden wij nagaan of het aanleren van specifieke vaardigheden zorgt voor minder probleemgedrag, of dat algemeen werkzame elementen voldoende zijn voor een afname in probleemgedrag bij kinderen die partnergeweld hebben meegemaakt. Op groepsniveau werd geloot welke ouders en kinderen welke cursus gingen volgen (randomisatie). Ouders, leerkrachten en kinderen vulden vervolgens verschillende vragenlijsten in om daarmee de mate van emotionele problemen en gedragsproblemen (gerapporteerd door ouder en leerkracht), posttraumatische stress-symptomen (gerapporteerd door ouder en kind) en depressiesymptomen (gerapporteerd door kind) na te gaan. Ouders en kinderen deden ook samen verschillende speltaakjes waarmee wij de ouder-kind interactie konden observeren. De verschillende vragenlijsten en observatietaken zijn afgenomen op drie verschillende meetmomenten (zie figuur 1). Figuur 1 Overzicht van de meetmomenten binnen het onderzoek 5

6 Voorafgaand aan de cursus T1: voormeting En nu ik! of Jij hoort erbij Na afloop van de cursus T2: nameting Zes maanden na afloop van de cursus T3: terugkom-meting 3 maanden 9 maanden Toestemming van beide ouders zelden mogelijk De dataverzameling voor het onderzoek liep van september 2009 tot januari Ouders en kinderen die deelnamen aan dit onderzoek zijn geworven via acht verschillende instellingen verspreid door heel Nederland: De Jutters (Den Haag), Blijf Groep (Amsterdam), Riagg Rijnmond (Rotterdam), Blijf van m n Lijf ZHZ (Dordrecht), Jarabee en Carint (Hengelo), Stichting Valkenhorst (Breda) en Maatschappelijk Werk NW Twente (Almelo). Binnen een gebied werkten verschillende instellingen (op het gebied van Jeugd-ggz, vrouwenopvang, maatschappelijk werk en Steunpunten Huiselijk Geweld) vaak samen om de cursus aan te bieden. Kinderen werden aangemeld voor deelname aan En nu ik! door de politie (bijvoorbeeld Kindspoor), Bureau Jeugdzorg of via een Steunpunt Huiselijk Geweld, wanneer bekend werd dat in een bepaald gezin partnergeweld voorkwam. Ook konden ouders zelf hun kind aanmelden. Tijdens de looptijd van het onderzoek werd ouders en kinderen in de intake voor En nu ik! verteld dat de instelling wilde onderzoeken welke cursus ouders en kinderen die partnergeweld hebben meegemaakt het beste kan helpen. Ouders en kinderen werd verteld dat er twee cursussen werden aangeboden, die allebei nuttig konden zijn, en dat zij zo snel mogelijk te horen zouden krijgen welke cursus ze zouden gaan volgen. Verder werd uitgelegd wat deelname aan het onderzoek precies inhield. Als ouders aan het onderzoek wilden meedoen, ondertekenden zij een toestemmingsformulier. In Nederland is het wettelijk verplicht om beide gezaghebbende ouders te informeren over deelname van hun kind aan een dergelijk onderzoek. Vanwege de Wet bescherming persoonsgegevens kon de andere ouder, die meestal niet tot hetzelfde huishouden behoorde, niet direct benaderd worden. Daarom werd de verzorgende ouder gevraagd om de andere ouder te informeren over het onderzoek via een informatiebrief van de onderzoekers. De Medisch Ethische Toetsingscommissie ging in dit bijzondere geval akkoord met passieve toestemming van de andere ouder, nadat we hadden aangetoond dat actieve toestemming van beide ouders 6

7 heel zelden mogelijk was. Passieve toestemming hield in dat de andere ouder geïnformeerd moest worden over het onderzoek, maar geen schriftelijke toestemming hoefde te geven. Het is voorstelbaar dat in extreme situaties van partnergeweld het contact met de andere ouder zodanig verstoord is dat hij of zij niet reageert op brieven van de verzorgende ouder. Doordat passieve toestemming van de andere ouder geaccepteerd was, kon toch een representatieve groep ouders en kinderen worden geworven voor het onderzoek. De deelnemende ouders en kinderen Ouders en kinderen konden meedoen aan de cursus en aan het onderzoek als sprake was geweest van psychologisch of lichamelijk partnergeweld, en als ouders aangaven dat dit geweld gestopt was. Ouders en kinderen konden niet meedoen aan de cursus en het onderzoek als tijdens het intakegesprek bleek dat het gedrag van ouder of kind hun functioneren in de groep zou belemmeren of een onveilige situatie zou opleveren. Als meerdere broertjes of zusjes deelnamen aan de cursus (22 gevallen), kregen alle kinderen dezelfde cursus, maar werd slechts één kind meegenomen in het onderzoek. In totaal zijn 164 ouder-kindparen (91 jongens en 73 meisjes; 157 moeders en 7 vaders) geworven voor deelname aan het onderzoek. Alle kinderen waren tussen de 6 en 12 jaar; de gemiddelde leeftijd was 9,2 jaar. De meeste kinderen (93%) waren geboren in Nederland, maar de culturele achtergrond van de verzorgende ouder was divers: 42% was Nederlands, 20% kwam oorspronkelijk van de Antillen/Suriname, 10% was Marokkaans, 9% Turks en 19% kwam uit andere landen. Het jaarlijks inkomen van de deelnemende gezinnen was laag: 66% had een inkomen van minder dan (wat binnen Nederland geldt als een inkomen onder de armoedegrens). De meeste ouders hadden een laag of gemiddeld opleidingsniveau. De gemiddelde duur van de gewelddadige relatie was 10,7 jaar. Over het laatste jaar van de gewelddadige relatie rapporteerde de verzorgende ouder gemiddeld 91 incidenten van psychologisch geweld en 55 incidenten van lichamelijk geweld. Naast het partnergeweld hadden veel kinderen gemiddeld ook twee tot drie andere nare en stressvolle gebeurtenissen meegemaakt in hun leven, zoals een vorm van verwaarlozing of mishandeling. Als we het aantal meegemaakte nare gebeurtenissen van de kinderen in dit onderzoek vergelijken met het aantal in een groep gemiddelde volwassen Nederlanders (Kuiper 7

8 e.a., 2010), wordt pas echt duidelijk hoeveel nare gebeurtenissen de kinderen al hadden meegemaakt (zie Figuur 2). Figuur 2. Overzicht van het percentage kinderen uit dit onderzoek en Nederlandse volwassenen uit een representatieve groep (normsteekproef) die de hier onderstaande nare gebeurtenissen heeft meegemaakt Partnergeweld Scheiding ouders Emotionele kindermishandeling Lichamelijke kindermishandeling Seksueel misbruik Emotionele verwaarlozing Lichamelijke verwaarlozing Ouder met verslaving Ouder psychiatrische problemen Ouder in gevangenis Nare gebeurtenissen kinderen in onderzoek Nare gebeurtenissen normsteekproef volwassenen Resultaten Een van de onderzoeksvragen luidde of de kinderen in En nu ik!, die in de cursus spraken over het partnergeweld, na afloop van de cursus minder probleemgedrag vertoonden dan de kinderen in Jij hoort erbij. Was er kortom verschil in de werkzaamheid van een cursus waarin aandacht werd besteed aan het meemaken van partnergeweld en een cursus waarin daarover niet werd gepraat? Analyses lieten zien dat kinderen uit beide cursussen na afloop minder emotionele problemen en gedragsproblemen, en minder posttraumatische stress-symptomen vertoonden. Deze afname in problemen werd gerapporteerd door zowel de ouders, de leerkrachten als de kinderen zelf. Tot zes maanden na afloop van de cursus bleven de kinderen minder probleemgedrag vertonen dan voordat zij aan de cursus begonnen. We vonden echter geen verschil in effectiviteit tussen beide cursussen; het traumagerichte En nu ik! werkte niet beter dan het algemene Jij hoort erbij. 8

9 Wij wilden ook weten of de kinderen minder probleemgedrag vertonen door het verstrijken van de tijd, of door het meedoen aan een cursus. Er zijn aanwijzingen dat alleen het verstrijken van de tijd niet voldoende is. Kinderen die langer geleden partnergeweld hadden meegemaakt, hadden voordat zij aan de cursus begonnen namelijk evenveel problemen als kinderen bij wie het geweld pas kort geleden was gestopt. De tweede onderzoeksvraag was voor welke kinderen het aanbod het beste werkt. En, specifieker, of het probleemgedrag van kinderen die naast het partnergeweld ook waren blootgesteld aan andere risicofactoren binnen de gezinscontext, sterker of minder sterk afnam na één van beide cursussen dan van kinderen die alleen partnergeweld hadden meegemaakt. De onderzochte risicofactoren waren: - kindermishandeling; - psychische klachten van de verzorgende ouder; - opvoedingsstress van de verzorgende ouder; - inkomen onder de armoedegrens; - symptomen van verstoorde gehechtheid in de ouder-kindrelatie. Kinderen met deze symptomen laten in de relatie met de verzorgende ouder sterk verstoord gedrag zien, en voor deze kinderen is de ouder geen bron van veiligheid in stressvolle situaties. Analyses van deze onderzoeksvraag lieten zien dat kinderen die een ouder hadden met veel opvoedingsstress, na afloop van beide cursussen minder probleemgedrag lieten zien. Bij deze kinderen nam het probleemgedrag zelfs sterker af dan bij kinderen die een ouder hadden met weinig opvoedingsstress. Preventieve cursussen voor kinderen die partnergeweld hebben meegemaakt, lijken ook goed te werken voor kinderen die naast het partnergeweld zijn blootgesteld aan andere risicofactoren. Een uitzondering zijn kinderen met symptomen van verstoorde gehechtheid: zij gingen veel minder vooruit na de cursus dan kinderen zonder symptomen van verstoorde gehechtheid. Een inkomen onder de armoedegrens, de mate van psychische klachten van de ouder en kindermishandeling bleken niet van invloed op het verloop van probleemgedrag van kinderen na een van beide cursussen. Vervolgens is gekeken of de mate en de duur van meegemaakt partnergeweld van invloed waren op de werkzaamheid van beide cursussen. Dit bleek niet het geval: de mate van ernstig psychologisch en lichamelijk geweld van de partner, en de duur van de gewelddadige relatie bleken niet van invloed op de afname van probleemgedrag van kinderen in beide cursussen. 9

10 Daarnaast hebben we bestudeerd of de mate van meegemaakt geweld specifiek van invloed was op de werkzaamheid van het traumagerichte En nu ik!, aangezien deze cursus zich met name richt op het verwerken van de traumatische partnergeweld-ervaringen. Ook dit laatste bleek niet het geval: voor de groep kinderen die ernstiger of langduriger partnergeweld hadden meegemaakt werkte En nu ik! niet beter dan Jij hoort erbij. Als laatste onderzochten we de vraag welke veranderingen bij ouders en kinderen zorgden voor een afname in posttraumatische stress bij kinderen na afloop van beide cursussen. Wij onderzochten de volgende veranderingsmechanismen bij ouders en kinderen: - de vaardigheid van kinderen om onderscheid te maken tussen hun emoties (emotiedifferentiatie); - de vaardigheid van kinderen om met moeilijke situaties om te gaan (coping); - opvoedingsstress van de verzorgende ouder; - psychisch functioneren van de verzorgende ouder; - ouder-kind interactie. De resultaten lieten zien dat een verbetering in het psychisch functioneren van ouders belangrijk lijkt voor een afname in posttraumatische stress bij kinderen die partnergeweld hebben meegemaakt. Ook een afname van opvoedingsstress van ouders hing samen met een afname in posttraumatische stress bij kinderen. Een toename in de vaardigheid van kinderen om onderscheid te maken tussen hun emoties hing samen met een afname in posttraumatische stresssymptomen. Veranderingen in de coping-vaardigheden van kinderen en ouder-kind interactie hingen niet samen met een afname in posttraumatische stress bij kinderen na beide cursussen. Wat was effectief? Welke elementen die de begeleiders in de cursussen toepasten (algemeen werkzame elementen, specifiek werkzame elementen, trauma-specifiek werkzame elementen) zorgden nu voor een afname in posttraumatische stress bij de kinderen? In zowel de kinder- als de oudergroepen van En nu ik! maakten begeleiders gebruik van algemeen werkzame elementen (in de kindergroep: 57% van de tijd; oudergroep: 49% van de tijd), van specifiek werkzame elementen (kindergroep: 35%; oudergroep: 33% van de tijd) en trauma-specifiek werkzame elementen (kindergroep: 8%; oudergroep: 12% van de tijd). In de kinder- en oudergroepen van Jij hoort erbij pasten de begeleiders met name algemeen werkzame elementen toe (kindergroep: 47%; oudergroep: 37% 10

11 van de tijd). Ter vergelijking: specifiek werkzame elementen namen in de kindergroep 8% en in de oudergroep 6% van de tijd in beslag. Bij trauma-specifiek werkzame elementen was dit in de kindergroep 0% en in de oudergroep 2% van de tijd. (Zie box 3 voor omschrijving van de werkzame elementen). Box 3: Elementen van de cursussen * Algemeen werkzame elementen zijn elementen die de groepsbegeleiders algemeen toepassen in cursussen, zoals positieve aandacht en het stimuleren van het delen van algemene ervaringen. * Specifiek werkzame elementen zijn handelingen van de begeleiders die het aanleren van specifieke vaardigheden als doel hebben. Voor kinderen gaat het dan om het onderscheid leren maken tussen emoties (emotie-differentiatie), het reguleren van emoties (emotie-regulatie) en het omgaan met moeilijke situaties (coping). Voor ouders gaat het om het aanleren van opvoedingsvaardigheden door oefening en psycho-educatie. * Trauma-specifiek werkzame elementen zijn handelingen van begeleiders die zich richten op het leren omgaan met de traumatische gebeurtenissen. Voor kinderen gaat het dan om het onderscheid leren maken tussen emoties, het reguleren van hun emoties over het partnergeweld, het leren omgaan met hun ervaringen en het delen van ervaringen met partnergeweld. Voor ouders om het leren ondersteunen van hun kind bij het omgaan met hun ervaringen en het met andere ouders delen van hun eigen ervaringen met partnergeweld. Analyses lieten zien dat meer gebruik van algemeen werkzame elementen - met name positieve aandacht van de groepsleiding voor ouders in de oudergroep - samenhing met een verbetering in het psychisch functioneren van ouders. Meer algemeen werkzame elementen in de oudergroep en in de kindergroep hingen samen met een betere ouder-kind interactie. In de kindergroep leidde meer gebruik van trauma-specifiek werkzame elementen tot een toename in coping-vaardigheden van kinderen. Ook bleek meer gebruik van trauma-specifiek werkzame elementen samen te hangen met een afname van posttraumatische stress bij kinderen. Tegen de verwachting in leidde meer gebruik van trauma-specifiek werkzame elementen juist tot een afname van de vaardigheid van kinderen om onderscheid te maken tussen hun emoties. Conclusies 11

12 De resultaten van dit onderzoek laten zien dat voor een grote groep verschillende kinderen die heftige ruzies en geweld tussen hun ouders hebben meegemaakt, vooral algemeen werkzame elementen binnen een laagdrempelig groepsaanbod probleemgedrag kunnen verminderen. Aangezien er geen derde groep kinderen in het onderzoek is meegenomen die géén cursus gevolgd heeft, is niet met zekerheid te zeggen of deelname aan een cursus oorzakelijk zorgt voor een afname in probleemgedrag. Aanvullende analyses lieten echter zien dat het onwaarschijnlijk lijkt dat kinderen zonder het volgen van een cursus de afname in problemen gehad zouden hebben. Laagdrempelige preventieve cursussen lijken ook geschikt voor kinderen die naast het partnergeweld zijn blootgesteld aan andere risicofactoren in de gezinscontext. Er zijn dus geen aanwijzingen dat problematiek van kinderen te zwaar is voor deelname aan een cursus zoals En nu ik! of Jij hoort erbij. Een uitzondering hierop zijn kinderen met symptomen van verstoorde gehechtheid: zij lieten veel minder afname van problemen zien dan kinderen zonder symptomen van verstoorde gehechtheid. Hoewel deze symptomen niet veel voorkomen, vraagt deze risicofactor wel om extra aandacht van de groepsbegeleiding. Deze kinderen kunnen misschien beter geholpen worden met een meer stapsgewijze behandeling, waarbij eerst aan de ouderkindrelatie wordt gewerkt. Voor kinderen die ernstiger of langduriger partnergeweld hebben meegemaakt, lijkt een cursus die zich specifiek richt op het verwerken van de traumatische gebeurtenissen (En nu ik!) niet beter te werken dan een meer algemene cursus (Jij hoort erbij). Verder laten de resultaten zien dat positieve effecten van hulpverlening via de ouders kunnen worden doorgegeven aan het kind. Meer positieve aandacht van de groepsbegeleiders in de oudergroep van beide cursussen hing samen met beter psychisch functioneren van de ouder wat vervolgens samenhing met een afname van posttraumatische stress bij kinderen. Het gunstige effect van de toepassing van trauma-specifiek werkzame elementen in de kindergroepen is nog onduidelijk. Meer toepassing van trauma-specifiek werkzame elementen hing samen met een toename in de coping-vaardigheden van kinderen en een afname in posttraumatische stress. Alle kinderen, dus zowel degenen in de cursus mét als zónder trauma-specifieke elementen, daalden echter in posttraumatische stress-symptomen. Verschillende (indirecte) mechanismen lijken het positieve effect van trauma-specifieke elementen op een afname van posttraumatische stress in En nu ik! teniet te doen. Eén van deze indirecte mechanismen was emotiedifferentiatie: meer gebruik van trauma-specifiek werkzame elementen hing samen met een 12

13 afname in de vaardigheid van kinderen om hun emoties te onderscheiden. Het minder goed kunnen onderscheiden van emoties hing vervolgens weer samen met een toename in posttraumatische stress. Zolang de andere mechanismen nog onbekend zijn, lijkt de manier waarop trauma-specifiek werkzame elementen momenteel worden toegepast in En nu ik! geen meerwaarde te hebben boven meer algemeen werkzame elementen voor afname van posttraumatische stress. Klinische implicaties Het is belangrijk om de resultaten te interpreteren binnen de kaders van dit onderzoek. Alle begeleiders waren goed opgeleid en namen deel aan intervisie. Ook werd voor de start van de cursus met alle ouders en kinderen een intakegesprek gevoerd waarin het partnergeweld werd besproken. Alle ouders en kinderen wisten daardoor dat de andere deelnemers ook partnergeweld hadden meegemaakt, hoewel dit geen thema was binnen Jij hoort erbij. Het bespreken van het partnergeweld in het intakegesprek kan, naast het besef dat andere deelnemers ook partnergeweld hadden meegemaakt, hebben bijgedragen aan een gevoel van saamhorigheid en een vermindering van gevoelens van (zelf)stigmatisering. Dit kan er ook voor gezorgd hebben dat problemen bij ouders en kinderen afnamen, zoals ook uit ander onderzoek naar voren komt (McFarlane e.a., 2005). De resultaten van het onderzoek zijn dan ook niet zonder meer toe te passen op andere preventieve cursussen waarbij er a) minder of anders opgeleide begeleiders ingezet worden, b) geen intakegesprek wordt gevoerd waarin het geweld wordt besproken, of c) geen lotgenoten deelnemen. Dit onderzoek biedt belangrijke aanwijzingen wat werkzaam is in cursussen voor kinderen en hun ouders die partnergeweld hebben meegemaakt. Hoe zo n cursus er het beste uit kan zien, weten we helaas nog niet. Therapie en screening De meeste kinderen vertoonden na de cursus minder problemen. Toch daalden niet alle kinderen in hun probleemgedrag, en veel kinderen vertoonden ondanks hun vooruitgang na afloop van de cursus toch nog enige problemen. Een preventief, laagdrempelig groepsaanbod voor kinderen die partnergeweld hebben meegemaakt kan dan ook niet in de plaats komen van een gerichte psychologische, therapeutische behandeling. De aanpak in preventieve laagdrempelige cursussen en de samenstelling van de groep is voor sommige kinderen met 13

14 specifieke problemen, zoals symptomen van verstoorde gehechtheid, mogelijk onvoldoende of niet geschikt om hun problemen te laten afnemen. Laagdrempelige, preventieve cursussen lijken ook goed te werken voor kinderen die naast partnergeweld zijn blootgesteld aan andere risicofactoren (ouder met psychische klachten of opvoedingsstress, kindermishandeling of een inkomen onder de armoedegrens). Kinderen met symptomen van verstoorde gehechtheid daalden echter minder in hun problematiek dan kinderen zonder symptomen van verstoorde gehechtheid. Het zou dan ook goed zijn om - in het intakegesprek voorafgaand aan de cursus - te screenen op kinderen met deze symptomen van verstoorde gehechtheid. Deze kinderen zijn mogelijk beter geholpen met een meer stapsgewijze behandeling, waarbij eerst aan de ouder-kindrelatie wordt gewerkt. Daarna kunnen zij alsnog een cursus volgen voor kinderen die partnergeweld hebben meegemaakt. Hoe nu verder? Een cursus voor kinderen na het meemaken van partnergeweld lijkt nodig om problemen te verminderen. De ideale invulling ervan is nog niet helemaal duidelijk. Het aanbieden van een oudergroep naast een kindergroep lijkt bij te dragen aan een afname van probleemgedrag bij kinderen, omdat een verbetering in het psychisch functioneren van ouders samenhing met een verbetering in het functioneren van kinderen. Vooral positieve aandacht van de groepsbegeleiders voor ouders hing samen met een verbetering in het psychisch functioneren van ouders. Aandacht voor het partnergeweld in de kindergroep van En nu ik! droeg bij aan een afname van posttraumatische stress bij kinderen. Tegelijkertijd deden andere onderdelen van En nu ik! deze positieve werking teniet. Met de huidige samenstelling van En nu ik! werkte deze cursus niet beter dan de algemene cursus Jij hoort erbij om probleemgedrag te laten afnemen. Literatuur: Alink, L., van IJzendoorn, M. H., Bakermans-Kranenburg, M. J., Pannebakker, F., Vogels, T., & Euser, S. (2011). Kindermishandeling in Nederland anno 2010; De tweede nationale prevalentie studie mishandeling van kinderen en jeugdigen (NPM-2010). Leiden, Nederland: Casimir. 14

15 Blijfgroep. (2009). Handleiding En nu ik...!. Amsterdam, Nederland. Bowlby, J. (1973). Attachment and loss: Separation, anxiety and danger. New York: Basic Books. De Ruijter, D. A. (1999). Handleiding 'Let op de Kleintjes'. Utrecht, Nederland: Transact. Grych, J. H. (2002). Marital relationships and parenting. In M.H. Bornstein (Ed.), Handbook of Parenting, Vol 4, Social Conditions and Applied Parenting (2 ed., pp ). Mahwah, New Jersey, USA: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. Kitzmann, K. M., Gaylord, N. K., Holt, A. R., & Kenny, E. D. (2003). Child witnesses to domestic violence: A meta-analytic review. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 71(2), Kuiper, R. M., Dusseldorp, E., & Vogels, A. G. C. (2010). A first hypothetical estimate of the Dutch burden of disease with respect to negative experiences during childhood. Delft, The Netherlands: TNO Quality of Life. Lamers-Winkelman, F. (2003). Een huilend huis: Effectmetingen 'Let op de Kleintjes'. Middelburg / Amsterdam, Nederland: Scoop/Vrije Universiteit, Afdeling Orthopedagogiek. McFarlane, J. M., Groff, J. Y., O'Brien, J. A., & Watson, K. (2005). Behaviors of children following a randomized controlled treatment program for their abused mothers. Issues in Comprehensive Pediatric Nursing, 28(4), Overbeek, M.M. (2013a). Intervention for children exposed to interparental violence; A randomized controlled trial of effectiveness of specific factors, moderators and mediators in community-based intervention. Doctoral dissertation VU University, Amsterdam, The Netherlands. 15

16 Overbeek, M.M. (2013b). Laagdrempelig groepsaanbod voor kinderen die huiselijk geweld hebben meegemaakt; Een onderzoek naar de effectiviteit van traumagericht groepsaanbod, de vraag voor welke kinderen het aanbod het beste werkt en de vraag hoe het aanbod werkt. Nederlandstalige praktijksamenvatting bij dissertatie, Vrije Universiteit Amsterdam, Nederland (op aanvraag bestelbaar). Overbeek, M. M., de Schipper, J. C., Lamers-Winkelman, F., & Schuengel, C. (2013). Effectiveness of specific factors in community-based intervention for child witnesses of interparental violence: A randomized trial. Child Abuse&Neglect, 37, Overbeek, M. M., de Schipper, J. C., Lamers-Winkelman, F., & Schuengel, C. (2014). Risk factors as moderators of recovery during and after interventions for children exposed to interparental violence. American Journal of Orthopsychiatry, 84 (3), Overbeek, M. M., de Schipper, J. C., Willemen, A.M., Lamers-Winkelman, F., & Schuengel, C. (2015). Mediators and treatment factors in intervention for children exposed to interparental violence. Journal of Clinical Child and Adolescent Psychology (published online). Perry, D. B. (1993). Neurodevelopment and the neurophysiology of trauma II: Clinical work along the alarm-fear-terror continuum. The APSAC Advisor, 6, Rizo, C. F., Macy, R. J., Ermentrout, D. M., & Johns, N. B. (2011). A review of family interventions for intimate partner violence with a child focus or child component. Aggression and Violent Behavior, 16(2),