Hotspot Regio Rotterdam

Transcriptie

1 Hotspot Regio Rotterdam Kennismontage Kennis voor Klimaat onderzoek Auteur Marianne de Snoo Datum 10 april 2014 Versie Definitief Projectcode KvK rapportnummer 119/2014 ISBN Opdrachtgevers Programmabureau Kennis voor Klimaat (Monique Slegers) Programmabureau Duurzaam (Arnoud Molenaar)

2 Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

3 Inhoudsopgave 1 Inleiding De Rotterdamse Adaptatiestrategie en de Adaptatiestrategie Regio Rotterdam Klimaatscenario's Deltascenario's Kennis voor Klimaat Doel van dit rapport Leeswijzer 15 2 Synthese Overzicht van de resultaten per thema Thema 1: Veiligheid tegen overstromingen (hoofdstuk 3) 16 - Specifieke resultaten voor de regio Rotterdam Thema 2: Zoetwatervoorziening en waterkwaliteit (hoofdstuk 4) 17 - Specifieke resultaten voor de regio Rotterdam Thema 4: Klimaatbestendige steden (hoofdstuk 5) 18 - Specifieke resultaten voor de regio Rotterdam Thema 5: Infrastructuur en netwerken (hoofdstuk 6) 19 - Specifieke resultaten voor de regio Rotterdam Thema 7: De governance van adaptatie aan klimaatverandering (hoofdstuk 7) 20 - Specifieke resultaten voor de regio Rotterdam Verbanden tussen thema's 21 - Waterveiligheid en zoetwatervoorziening 21 - Waterveiligheid en klimaatbestendige steden 22 - Waterveiligheid en infrastructuur 22 - Zoetwatervoorziening en klimaatbestendige steden 22 - Zoetwatervoorziening en infrastructuur 23 - Klimaatbestendige steden en infrastructuur 23 - Technische thema's en governance Aandachtspunten voor lokale adaptatiestrategieën 24 - Definities, terminologie 24 - Lokale strategie in groter verband 24 - Communicatie 25 Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

4 - 100% klimaatbestendig? 25 3 Thema 1: Veiligheid tegen overstromingen Overstromingsrisico's Het probleem 26 - Toename van de risico's 26 - Risico's voor de regio Rotterdam 29 - Waterveiligheid tot nu toe 30 - Nieuwe richting van het beleid: meerlaagse veiligheid Terminologie Modellen Omvang van het probleem in termen van schade Falen van de kustverdediging Buitendijks gebied langs de rivieren 37 - Regio Rotterdam 37 - Havens in de regio Rotterdam Maatregelen Waterveiligheidsbeleid: mogelijke alternatieven Kustversterking Rivierdijken Doorbraakvrije dijken 45 - Eigenschappen van doorbraakvrije dijken 45 - Voorbeelden van mogelijkheden voor doorbraakvrije dijken in de regio Rotterdam 47 - Prioritering van omvorming van traditionele naar doorbraakvrije dijken 49 - Mening van stakeholders Duurzame ruimtelijke inrichting Waterveiligheidsstrategieën voor de regio Rotterdam 54 - Een tweede linie stormvloedkeringen 54 - Vier regionale waterveiligheidsstrategieën Deltaprogramma 57 - Gevolgen van stormvloedkeringen en dammen voor scheepvaartverkeer 57 - Maatregelen in buitendijkse gebieden Lokale waterveiligheidsmaatregelen buitendijks gebied 60 - Maatregelen buitendijks gebied 60 - Mogelijkheden en belemmeringen voor toepassing 61 - Maatregelen door particulieren: onderzoek in Duitsland Conclusies voor de regio Rotterdam 68 Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

5 - Overstromingsrisico's 69 - Meerlaagse veiligheid 69 - Voorkómen van overstromingen 69 - Beperking van de gevolgen van overstroming 70 - Richting uitvoering van de adaptatiestrategie 71 4 Thema 2: Zoetwatervoorziening en waterkwaliteit Het probleem Onzekerheden in de voorspelling van de effecten van klimaatverandering Processen die verzilting van grond- en oppervlaktewater veroorzaken Verzilting in een diepe polder Verzilting en verdroging van veengebieden Modellen Gevolgen van verzilting en verdroging Gevolgen voor de natuur 79 - Effecten van inlaatwater op boezemwater van Rotte, Rottemeren en Ringvaart Gevolgen voor de landbouw in de regio Rotterdam 84 - Gevolgen voor de landbouw in de regio Rotterdam Overige schade als gevolg van verdroging en verzilting Maatregelen Algemene richtlijnen voor zoetwatervoorziening Maatregelen voor veenweidegebieden Maatregelen voor de landbouw in de regio Rotterdam 86 - Opslag van zoet water in de bodem 90 - Zouttolerante gewassen Conclusies voor de regio Rotterdam 94 - Natuur 95 - Landbouw 95 - Richting uitvoering van de adaptatiestrategie 96 5 Thema 4: Klimaatbestendige steden Klimaateffecten in steden Overzicht mogelijke gevolgen van klimaatverandering Terminologie Stadsklimaat Het stedelijk hitte-eilandeffect 103 Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

6 - Atmosferisch stedelijk hitte-eilandeffect in Rotterdam Stedelijk oppervlaktehitte-eilandeffect in Rotterdam Hittestress Omvang van het probleem in termen van schade Maatregelen Stedenbouwkundige maatregelen Pleinen Relatie gebouw en directe omgeving Adaptatie van gebouwen door passieve maatregelen Combineren van het watersysteem en warmte- en koudevoorziening Droogte Het probleem Maatregelen Regenwateroverlast Extreme neerslag Omvang van het probleem in termen van schade Casus Rotterdam-Noord Maatregelen Casus Bergpolder-Zuid Conclusies voor de regio Rotterdam Stadsklimaat Droogte Regenwateroverlast Relaties tussen stadsklimaat en water Richting uitvoering van de adaptatiestrategie Thema 5: Infrastructuur en netwerken Connecties tussen verschillende infrastructuren Gevolgen van klimaatverandering en mogelijke adaptatiemaatregelen Algemeen Wegen en wegverkeer Kwetsbaarheid wegen rond en in Rotterdam Openbaar vervoer (inclusief spoorwegen) Fietsverkeer Binnenvaartwegen Drinkwatervoorziening 176 Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

7 6.2.7 Elektriciteitsvoorziening Stabiliteit van weglichamen, dijken en kades Management van infrastructuren Timing van adaptatiemaatregelen en optimaal adaptatieniveau Ondersteunende processen en modellen Casus Rotterdam-Noord Conclusies voor de regio Rotterdam Infrastructuur en verkeer Timing van adaptatiemaatregelen Methodes en modellen Richting uitvoering van de adaptatiestrategie Thema 7: De governance van adaptatie aan klimaatverandering Betekenis en uitdagingen van governance Definitie van governance Specifieke governance-uitdagingen van klimaatadaptatie Barrières in klimaatadaptatie uit de praktijk (Her)verdeling van verantwoordelijkheden, kosten en baten Verantwoordelijkheden in klimaatadaptatie Legitimiteit Wettelijke en normatieve kaders Publieke en private verantwoordelijkheden Waterveiligheid nieuwbouw Heijplaat Waterveiligheid herstructurering Feijenoord-Noord Verweving van schaalniveaus en sectoren Beleidsinstrumenten Het Rotterdamse groene-dakenprogramma Rol van burgers, zelforganisatie Rol van woningcorporaties Verbindingen leggen Mainstreamen van klimaatadaptatie Synchronisatie, framing Grensoverspanning, -organisaties, -objecten en -ervaringen Grensoverspanning in het project Dakpark Rotterdam De tweede Deltacommissie als grensorganisatie Leiderschap 213 Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

8 7.4 Adaptief beleid, planvorming en beheer Robuustheid, kwetsbaarheid, veerkracht Adaptief beleid en management Prioritering binnen adaptatiebeleid Dynamische adaptieve beleidspaden Adaptatiecapaciteit van instituties Vormen van leren Beleidsevaluaties Beleidsexperimenten Actieonderzoek Omgaan met onzekerheden binnen organisaties Andere manieren van plannen Conclusies voor de regio Rotterdam Verdeling van verantwoordelijkheden, kosten en baten Grenzen overbruggen Beleidsvorming, beheer en planning voor klimaatadaptatie Richting uitvoering van de adaptatiestrategie 227 Bronnen 228 Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

9 1 Inleiding 1.1 De Rotterdamse Adaptatiestrategie en de Adaptatiestrategie Regio Rotterdam Het klimaat verandert. Op zich is dat niets nieuws. De reden om toch aandacht te besteden aan klimaatverandering en de mogelijke effecten ervan is de snelheid waarmee klimaatveranderingen de laatste dertig tot veertig jaar hebben doorgezet. In het bijzonder in combinatie met de aanzienlijke toename van het aantal bewoners, de economische waarde van de fysieke omgeving en de onderlinge afhankelijkheden in de maatschappij de laatste 150 jaar. Hierdoor kunnen de gevolgen voor het functioneren van de samenleving verstrekkend zijn. Ook voor de regio Rotterdam, laaggelegen in de delta van Rijn en Maas in de nabijheid van de zee, zijn de negatieve effecten van klimaatverandering naar verwachting groot. Tegelijkertijd kunnen veranderingen in het klimaat juist deze dynamische regio kansen bieden. De ambitie van Rotterdam is om in 2025 klimaatbestendig te zijn. Dit betekent dat in 2025 de maatregelen zijn getroffen om minimaal last en maximaal profijt te hebben van klimaatverandering op dat moment én in de decennia daarna. Bovendien betekent dit, dat bij de (ruimtelijke) ontwikkelingen in de stad, vanaf dat moment structureel rekening wordt gehouden met de voorziene klimaatverandering. Teneinde deze ambitie ook daadwerkelijk gestalte te geven, is de Rotterdamse adaptatiestrategie (RAS) ontwikkeld (Gemeente Rotterdam 2013). Tegelijkertijd is voor de regio Rotterdam het document Bouwstenen voor adaptatiestrategieën in de regio Rotterdam (ARR) ontwikkeld (Nijhuis 2013), waarmee regiogemeenten handvatten hebben gekregen om zelf adaptatiestrategieën op te stellen. De regio Rotterdam en omstreken is één van de belangrijkste economische motoren van Nederland en zelfs Europa. Inzicht in de effecten die klimaatverandering heeft voor de regio is van groot belang voor het functioneren ervan. Tegelijkertijd is de regio nu veilig en leefbaar. De vragen die in het kader van de RAS en de ARR beantwoord worden, luiden daarom vooral: 'Hoe kan de regio Rotterdam ook in de toekomst veilig, leefbaar en aantrekkelijk blijven, voor bewoners, bedrijven en (internationale) investeerders? Wat zijn de risico s voor de stad ten gevolge van klimaatverandering? En wat is vervolgens de beste aanpak om met deze risico s om te gaan?' Klimaatadaptatie is aanpassing aan de gevolgen van klimaatverandering. De RAS en de ARR beschrijven op hoofdlijnen de klimaateffecten die de regio al ervaart en verder gevoeld zullen gaan worden; hieruit volgt de urgentie van klimaatadaptatie voor de regio Rotterdam. De adaptatiestrategie geeft aan welke aanpak wordt gevolgd om de regio aan te passen aan de klimaatverandering en waarom dat nodig is. Het is geen uitvoeringsplan met concrete maatregelen, maar stelt kaders, geeft uitgangsprincipes aan en maakt de ambities en doelstellingen concreet. De RAS heeft vier thematische achtergronddocumenten: - waterveiligheid - stedelijk watersysteem - stadsklimaat - bereikbaarheid & infrastructuur De RAS geeft voor de eerste drie thema s weer wat de opgave is voor Rotterdam, welke maatregelen er genomen kunnen worden en wie daarbij betrokken zijn. Het thema Bereikbaarheid & Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

10 infrastructuur is in deze thema s vervlochten. Tegelijkertijd is de RAS een overkoepelend document waarin met het oog op de leesbaarheid geen ruimte is voor uitgebreide onderbouwingen of beschouwingen op onderzoeksresultaten. Daarom is per thema een themarapport opgesteld dat de keuzes en conclusies die gepresenteerd worden in de RAS nader toelicht en onderbouwt en aangeeft op welke wijze resultaten van diverse (wetenschappelijke) studies en projecten meegenomen zijn in de strategie. Nieuwe onderzoeksresultaten worden verwerkt in een update van deze themarapporten. 1.2 Klimaatscenario's Inspelen op klimaatverandering betekent leren omgaan met onzekerheden. Een belangrijk hulpmiddel betreft de zogenaamde klimaatscenario s die het KNMI in 2006 heeft opgesteld (Figuur 1.1). Uitgaande van twee belangrijke klimatologische stuurvariabelen (de stijging van de wereldtemperatuur en de mogelijke wijziging van luchtstromingspatronen) zijn er vier plausibele beelden geconstrueerd over de veranderingen in het klimaat in Nederland, te weten: Gematigd (G), Gematigd met gewijzigde luchtstroom (G+), Warm (W) en Warm met gewijzigde luchtstroom (W+). Deze scenario s worden vaak gebruikt om een groot deel van de mogelijke veranderingen in beeld te brengen. De maandelijkse gevolgen voor Nederland kunnen groter of kleiner zijn dan de wereldwijde gemiddelden die in Figuur 1.1 zijn weergegeven. Tabel 1.1 toont de gemiddelde gevolgen per maand in Nederland. Figuur 1.1 De vier klimaatscenario's van het KNMI met wereldwijde gevolgen (KNMI 2006). Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

11 Tabel 1.1 De verwachte klimaatverandering in Nederland in 2050 bij de vier klimaatscenario's (Klein Tank & Lenderink 2009). Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

12 Van belang is dat steeds rekening wordt gehouden met alle vier de scenario s en dat bijvoorbeeld niet gezocht wordt naar een soort middenscenario. Wat voor het ene klimaatverschijnsel een extreem scenario is, is namelijk niet ook het meest extreme scenario voor een ander verschijnsel. Bovendien geldt in beginsel dat alle vier de scenario s even waarschijnlijk zijn. 1 Enkele kenmerkende veranderingen in het Nederlandse klimaat die in alle scenario s voorkomen en waar dus in ieder geval rekening mee gehouden moet worden, zijn: - De opwarming van Nederland zet door. Hierdoor krijgen we vaker te maken met zachte winters en warme zomers. - De winters worden gemiddeld natter. Bovendien is er vaker sprake van extreme neerslaghoeveelheden. - Ook in de zomer neemt de frequentie en de hevigheid van extreme regenbuien toe. Het aantal zomerse regendagen neemt echter af. - De zeespiegel blijft voorlopig stijgen. - De kans op bepaalde extreme weersituaties neemt toe. Bijvoorbeeld in de vorm van hittegolven of extreme buien (kans op extreme koude neemt overigens af). - Een afgeleid effect is voorts dat in de winter de afvoer van de grote rivieren toeneemt en in de zomer juist lagere waterstanden voor kunnen komen. In het vierde kwartaal van 2014 worden nieuwe scenario s van het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPPC) verwacht, welke de basis zullen vormen voor nieuwe KNMI-scenario s. De exacte gevolgen en kansen hangen echter niet alleen af van de veranderingen in het klimaat an sich, maar ook van een aantal sociaal-economische ontwikkelingen. 1.3 Deltascenario's In het kader van het nationale Deltaprogramma zijn twee van de vier klimaatscenario s van het KNMI gecombineerd met twee van de vier Welvaart en Leefomgevingsscenario s (WLO) van het Planbureau van de Leefomgeving (PBL) uit Dit levert wederom vier scenario s op, te weten Rust, Warm, Druk en Stoom (Figuur 1.2 en Tabel 1.2). Over het algemeen komt uit deze scenario s het volgende beeld naar voren voor de regio Rotterdam: - Het aantal inwoners in Nederland zal in de scenario s Druk en Stoom tot 2100 waarschijnlijk blijven groeien. Dit geldt in het bijzonder voor deltasteden. Trends laten zien dat deltasteden aantrekkelijke vestigingsplaatsen zijn, ook op de lange termijn. - Door stedelijke verdichting vindt de toename van het inwonertal naar verwachting grotendeels plaats binnen de huidige stadsgrenzen: de stad breidt zich fysiek nauwelijks uit. Stedelijke verdichting vindt met name plaats in voormalige havengebieden. Dit betekent dat in de hele regio de bevolkingsdichtheid in buitendijks gebied toeneemt. - De waarde van de roerende en onroerende goederen blijft toenemen als gevolg van toename van aantallen. - Ook de uitbreiding van de Tweede Maasvlakte zorgt voor een forse toename van bebouwd oppervlak en economische waarde buitendijks. 1 Gezien ontwikkelingen in de afgelopen decennia lijkt de temperatuurstijging in W en W+ waarschijnlijker dan die in G of G+. Voor neerslag kunnen hierover echter geen uitspraken worden gedaan (Klein Tank & Lenderink 2009). Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

13 Figuur 1.2 De vier Deltascenario's (Ministerie van I&M & Ministerie van ELI 2011). Tabel 1.2 De verwachte sociaal-economische ontwikkeling van Nederland tot 2050 en 2100 bij de vier Deltascenario's (op basis van Ministerie van I&M & Ministerie van ELI 2011). Er worden in de RAS en de ARR geen keuzes gemaakt tussen deze scenario s. Ingezet wordt op de ontwikkeling van een strategie die robuust genoeg is om voorbereid te zijn op alle mogelijke scenario s. 1.4 Kennis voor Klimaat De RAS en de ARR zijn gebaseerd op onderzoek dat onder andere is uitgevoerd in het kader van Kennis voor Klimaat (KvK). De regio Rotterdam is één van de acht 'hotspots' waar de gevolgen van klimaatverandering duidelijk merkbaar zullen zijn, en die actief participeren in Het KvKonderzoeksprogramma. De betrokkenheid van de hotspots uit zich in medefinanciering van het onderzoek, het formuleren van onderzoeksvragen, het beschikbaar stellen van gegevens over de stad en het faciliteren van veldonderzoek. Het KvK-onderzoek is ingedeeld in acht thema's: - Thema 1: Veiligheid tegen overstromingen - Thema 2: Zoetwatervoorziening en waterkwaliteit - Thema 3: Klimaatbestendig maken van het platteland - Thema 4: Klimaatbestendige steden - Thema 5: Infrastructuur en netwerken Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

14 - Thema 6: Hoge kwaliteit klimaatprojecties voor adaptatie - Thema 7: De governance van adaptatie aan klimaatverandering - Thema 8: Beleidsondersteunende instrumenten De Hotspot Regio Rotterdam (HSRR) is betrokken bij de thema's 1, 2, 4, 5 en 7. Het KvK-onderzoek wordt uitgevoerd in drie tranches. De eerste tranche, met een looptijd van 2009 tot 2012, betrof een aantal praktische onderzoeken door met name adviesbureaus. In 2010 startte de tweede tranche met uitgebreid wetenschappelijk onderzoek; deze fase loopt af in In de derde tranche, , worden geconstateerde kennishiaten ingevuld die een relatief beperkte inspanning vergen. 1.5 Doel van dit rapport De onderzoeken uit de eerste en derde tranche zijn toegepast van karakter en relatief beperkt in omvang. Daardoor zijn de resultaten vrij eenvoudig te vertalen naar de RAS en de ARR. De resultaten van de onderzoeken uit de tweede tranche zijn lastiger te vertalen naar beleid, enerzijds vanwege de enorme veelheid en omvang van de onderzoeken, anderzijds door de wetenschappelijke aard daarvan. Bovendien is het onderzoeksprogramma pas eind 2014 afgerond, terwijl de RAS en de ARR al in 2013 zijn vastgesteld. Voorliggende 'kennismontage' heeft daarom als doel om voor de hotspot Rotterdam: - vooruitlopend op de afronding van de tweede tranche van het KvK-onderzoeksprogramma te inventariseren welke beleidsrelevante resultaten de onderzoeken in de periode tot 1 december 2013 reeds hebben opgeleverd in de vijf thema's waarbij de HSRR is betrokken; - de samenhang tussen de verschillende resultaten in beeld te brengen. Dit rapport maakt dus een tussenbalans op en maakt een vertaalslag van de wetenschappelijke onderzoeken naar de praktijk van beleidsmakers in de regio Rotterdam en geeft een overzicht van de resultaten die relevant zijn voor de RAS en de ARR en daarin kunnen worden verwerkt. Hoewel de rapportage primair gericht is op de vertaling van de onderzoeksresultaten van de tweede tranche onderzoeken van KvK, blijken de bestudeerde publicaties niet allemaal strikt in dat kader in te delen. Veel onderzoekers werken bijvoorbeeld zowel aan KvK als voor het Deltaprogramma en hun publicaties lijken soms beide programma's te dienen. Sommige publicaties die in de looptijd van de tweede tranche zijn uitgebracht hebben nog betrekking op resultaten van de eerste tranche of borduren daarop voort. In de publicaties geven de auteurs niet altijd aan in welk kader ze zijn gepubliceerd en zeker niet welke tranche onderzoek het betreft. Over het algemeen is daarom gefocust op publicaties van onderzoekers die (ook) onderzoek doen in het kader van KvK en die zijn uitgebracht in 2011 en later. Het rapport is een tussentijdse stand van zaken; het onderzoeksprogramma loopt immers door tot eind 2014, en proefschriften van promovendi, wetenschappelijke artikelen en andere publicaties over de onderzoeken zullen naar verwachting zeker tot in 2015 verschijnen. Om een compleet overzicht te hebben van alle opbrengsten van de tweede tranche KvK-onderzoeken zou het goed zijn voorliggend rapport medio 2015 aan te vullen met de publicaties die na 1 december 2013 zijn verschenen. Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

15 1.6 Leeswijzer De hoofdstukindeling van dit rapport volgt de thema's van KvK. In hoofdstuk 2 worden algemene bevindingen gepresenteerd en worden de resultaten van de verschillende thema's met elkaar in verband gebracht. Daarna volgen de themagewijze hoofdstukken 3 Veiligheid tegen overstromingen, 4 Zoetwatervoorziening en waterkwaliteit, 5 Klimaatbestendige steden, 6 Infrastructuur en netwerken en 7 De governance van adaptatie aan klimaatverandering. Governance-aspecten komen niet alleen in het specifiek daarop gerichte thema aan de orde, maar ook bij andere thema's. In dit rapport zijn alle algemene governance-onderwerpen uit de thema's gebundeld in hoofdstuk 7. Waar onderzoek rechtstreeks betrekking heeft op de regio Rotterdam is dit met vetgedrukte alineakoppen aangegeven; deze zijn ook in de inhoudsopgave opgenomen. Dat neemt niet weg dat ook elders in de tekst wordt verwezen naar Rotterdamse situaties, maar dat is dan geen hoofdonderwerp van het onderzoek geweest. Hoofdstuk 2 bevat een overzicht van alle specifiek Rotterdamse onderzoeksresultaten met verwijzingen naar de betreffende paragrafen van het rapport. In de laatste paragraaf van elk themahoofdstuk worden de belangrijkste conclusies samengevat. Voor een globaal en snel overzicht van de onderzoeksresultaten kunnen deze paragrafen worden gelezen. In de tekst van de vijf themahoofdstukken worden referenties gegeven naar de bronnen van de informatie. Wanneer een gehele alinea of paragraaf uit één bron afkomstig is, wordt dat aan het begin of eind van de betreffende alinea of paragraaf weergegeven en wordt de bron niet telkens herhaald. In principe is alle informatie in de themahoofdstukken (met uitzondering van de afsluitende paragraaf) uit de KvK-onderzoeken afkomstig; eigen interpretaties en het leggen van verbanden door de auteur van voorliggend rapport zijn voornamelijk te vinden in de afsluitende paragrafen van de themahoofdstukken en in hoofdstuk 2. Sommige resultaten zijn afkomstig uit literatuuronderzoek, waar in de behandelde publicatie naar wordt gerefereerd. Ten behoeve van de leesbaarheid wordt in voorliggend rapport niet naar deze oorspronkelijke bronnen (bijvoorbeeld: Oke 1987 in Kleerekoper et al. 2011) verwezen. Alle behandelde publicaties zijn opgenomen in de bronnenlijst achterin dit rapport. Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

16 2 Synthese 2.1 Overzicht van de resultaten per thema De onderzochte KvK-onderzoeken behandelen samen een breed scala aan onderwerpen binnen de vijf thema's. Dit rapport vat de onderzoeksresultaten samen die relevant zijn voor de regio Rotterdam. Hieronder volgt een beknopte samenvatting per thema met zowel de generieke resultaten als de resultaten van onderzoek dat specifiek gericht is op de regio Rotterdam Thema 1: Veiligheid tegen overstromingen (hoofdstuk 3) Als gevolg van zeespiegelstijging en hogere rivierafvoeren enerzijds en sociaal-economische ontwikkelingen anderzijds nemen de overstromingsrisico's in binnen- en buitendijks gebied toe. Omdat het steeds verder ophogen van waterkeringen op de lange termijn niet overal de meest doelmatige of (kosten)effectieve strategie is, worden oplossingen gezocht binnen het concept 'meerlaagse veiligheid'. Dat houdt in dat er niet alleen meer wordt ingezet op preventie van overstromingen (eerste laag), maar ook op het verminderen van de gevolgen van een eventuele overstroming door daar bij de inrichting van overstromingsgevoelige gebieden rekening mee te houden (tweede laag) én door goed voorbereid te zijn op overstromingen (rampenbestrijding, derde laag). Dat betekent niet dat niet meer geïnvesteerd wordt in preventie: momenteel wordt geëxperimenteerd met zeer grote zandsuppleties om de kust te versterken en er zijn strategieën bestudeerd om de regio Rijnmond door middel van dammen, stormvloedkeringen en/of dijkversterkingen te beschermen tegen hoogwater. Ook is er gekeken naar de mogelijkheden van zogenaamde 'vrijwel doorbraakvrije dijken': zeer sterke dijken waarvan de kans dat ze doorbreken verwaarloosbaar klein is, maar die wel kunnen overstromen. Die overstroming is echter voorspelbaar en gecontroleerd, zodat de gevolgen aanzienlijk beperkter blijven dan bij een dijkdoorbraak. Met de inrichting van het gebied achter zo'n dijk moet dan ook rekening worden gehouden met een overstroming. Er zijn veel oplossingen mogelijk om bebouwd gebied en infrastructuur zowel binnendijks als buitendijks te beschermen tegen hoogwater, of om spoedig herstel nadien te bevorderen. Een belangrijk vraagstuk daarbij is echter wie verantwoordelijk is voor maatregelen in de tweede en derde laag en wie aansprakelijk is bij eventuele schade. Specifieke resultaten voor de regio Rotterdam - De Maeslantkering heeft een betrouwbaarheid van 99%. Tijdens die één op de honderd keer dat de kering niet goed sluit, zal hij wel gedeeltelijk sluiten. Aangetoond is dat de waterstand achter de kering bij een gedeeltelijke sluiting toch lager is dan wanneer de kering open zou blijven ( 3.1.1). - Er zijn eerste schadeberekeningen gemaakt voor een doorbraak van de primaire waterkering bij Ter Heijde en bij Maassluis. Een doorbraak bij Ter Heijde veroorzaakt vele malen meer schade dan bij Maassluis ( 3.3.1). - De schade bij overstroming van buitendijks gebied is berekend voor alle regiogemeenten. Rotterdam, Maassluis en Brielle zijn het gevoeligst voor de hoogte van de overstroming (de schade neemt snel toe met toenemende waterhoogte). De schaderisico's zijn het grootst voor Rotterdam, Vlaardingen en Krimpen aan den IJssel ( 3.3.2). - In een ander onderzoek is de schade bij overstroming van de havens van Rotterdam, Schiedam en Vlaardingen oostelijk van de Thomassentunnel berekend en op kaart gezet. Van de kaarten Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

17 kunnen de meest kwetsbare delen van de havens voor verschillende overstromingen worden afgelezen. Een systeem van stormvloedkeringen en dammen leidt tot een geringe afname van schade ( 3.3.2). - De grootschalige zandsuppletie voor de Delflandse kust is hét proefproject voor kustonderhoud in de toekomst ( 3.4.2). - Er zijn voorbeelden uitgewerkt voor doorbraakvrije dijken in Rotterdam (Stadionpark, Boompjes, Brielselaan) en Schiedam (Nieuw Mathenesserdijk) ( 3.4.4). - Dijkvakken ten zuiden van Rotterdam (IJsselmonde, Hoekse Waard) met de grootste aantallen slachtoffers bij een dijkdoorbraak zijn geïdentificeerd. Daaruit blijkt dat de dijken langs de noordzijde van IJsselmonde het kwetsbaarst zijn. Van de dijken in Nederland die, gezien vanuit het oogpunt van reductie van slachtofferaantallen, als eerste in aanmerking komen voor omvorming naar doorbraakvrije dijk, liggen er een aantal in de regio Rotterdam: de dijken van Putten langs de Oude Maas, het Hartelkanaal en het Spui, de dijk rond Pernis en de dijken aan weerszijden van de Lek ( 3.4.4). - Een tweede linie stormvloedkeringen oostelijk van de Oude Maas is kansrijker dan één ten westen van de Oude Maas ( 3.4.6). - In het kader van het Deltaprogramma zijn vier regionale waterveiligheidsstrategieën ontwikkeld voor de regio Rotterdam, variërend van een geheel open Rijnmond (zonder stormvloedkeringen en dammen) tot een geheel gesloten Rijnmond (met dammen en sluizen). Het verband van de werken in de waterwegen met de dijken en ruimtelijke ontwikkelingen in buitendijks gebied is schematisch aangegeven. Voor de zoetwatervoorziening is een volledig afgesloten Rijnmond het gunstigst, voor de scheepvaart en de ecologische waarden van de rivier juist niet ( 3.4.6). - Een workshop met belanghebbenden over maatregelen in buitendijkse gebieden heeft geleid tot een aantal vuistregels voor adaptatiemaatregelen. Op basis daarvan is een eerste aanzet gedaan voor een regionale visie op buitendijkse gebieden, waarmee de schaderisico's afnemen ( 3.4.6). Beslissingen Deltaprogramma en RAS In het kader van het Deltaprogramma is reeds besloten dat preventie van overstromingen in de regio Rotterdam het leidende principe blijft voor de waterveiligheid. Het huidige systeem van stormvloedkeringen en dijken is ook voor de lange termijn robuust, maar moet worden geoptimaliseerd en versterkt om een hoger veiligheidsniveau te bereiken. De RAS stelt dat dijken in de stad kunnen multifunctioneel worden uitgevoerd. Van overstroombare dijken is geen sprake. Voor buitendijks gebied wordt niet meer zoals voorheen louter uitgegaan van het integraal ophogen van terreinen, maar wordt ook gekeken naar andere adaptatiemaatregelen zoals lokaal ophogen, overstromingsbestendig en drijvend bouwen Thema 2: Zoetwatervoorziening en waterkwaliteit (hoofdstuk 4) Dit thema is met name gericht op het landelijk gebied. Voor de natuur leidt met name verdroging van veenweidegebieden tot onomkeerbare schade. Voor de landbouw zijn zowel verdroging als verzilting bedreigingen. Verzilting vindt plaats via het grondwater en het oppervlaktewater. Waar het zoutgehalte van de boezemwateren stijgt, kan dat leiden tot beperkingen voor het inlaten van water in de polders. In sommige gevallen moet het mogelijk zijn de normen voor het zoutgehalte van het inlaatwater te verhogen zonder dat dit grote invloed heeft op de ecologische kwaliteit van de polders. Daarnaast zijn er mogelijkheden onderzocht om zoet water op te slaan in de bodem in tijden van een neerslagoverschot (en daarmee zilt en zout grondwater te verdringen), en weer terug te winnen in perioden van droogte. Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

18 Specifieke resultaten voor de regio Rotterdam - De veranderingen in grondwaterstijghoogte en verzilting van het grond- en oppervlaktewater als gevolg van zeespiegelstijging en bodemdaling zijn op kaart weergegeven. De invloedssfeer van de zeespiegelstijging op de grondwaterstijghoogte is afhankelijk van het klimaatscenario, maar in alle gevallen beperkt tot een smalle zone langs de kust en de estuaria. Met name in het gebied ten noorden van Rotterdam, op IJsselmonde en in de Hoekse Waard wordt een daling van de grondwaterstijghoogte voorzien vanwege de daar optredende bodemdaling. Verzilting van het oppervlaktewater is verwacht op Voorne-Putten en in het gebied globaal tussen Rotterdam, Gouda en Zoetermeer, en verzilting van het grondwater op Voorne-Putten, het gebied langs de kust tussen Hoek van Holland en Den Haag en een gebied ten noorden van Maassluis en Maasland ( 4.1.2, 4.3.2). - De zouttoevoer naar het grondwater vanuit verschillende bronnen is gekwantificeerd voor de Noordplaspolder. Zogenaamde 'wellen', waardoor grondwater uit de diepere, zoutere lagen naar boven stroomt, dragen het sterkst bij aan de verzilting van het grondwater ( 4.1.3). - De gevolgen van verzilting van inlaatwater in het boezemsysteem van de Rotte, Rottemeren en Ringvaart op de ecologische waarden blijken beperkt te zijn, met uitzondering van de Zuidplaspolder-Zuid. Berekend is dat verhogen van de chloridenorm van het inlaatwater positief is voor de watervoorziening van de polders (4.3.1). - De mogelijkheden voor opslag van zoet water in de bodem om in perioden van droogte weer terug te winnen lijken kansrijk voor verschillende situaties die voorkomen in de regio Rotterdam ( 4.4.3). Deltaprogramma Het Deltaprogramma heeft op landelijke schaal een uitgebreide probleemanalyse uitgevoerd, waardoor sommige resultaten van KvK-onderzoeken inmiddels enigszins achterhaald zijn. In het Deltaprogramma zijn al een aantal keuzes gemaakt voor de regio Rotterdam, zoals het aanbrengen van bellenpluimen in de Nieuwe Waterweg om zoutindringing te verminderen, een uitbreiding van de Kleinschalige Wateraanvoervoorziening (KWA) ten behoeve van de aanvoer van zoet water vanuit het Amsterdam- Rijnkanaal en de Lek en het optimaliseren van het beheer van de Bernisse-Brielse Meer als zoetwatervoorziening Thema 4: Klimaatbestendige steden (hoofdstuk 5) Hitte, droogte en wateroverlast door hevige neerslag zijn de belangrijkste klimaatproblemen die in stedelijke gebieden zullen optreden. Hitte kan vooral worden vermeden door vermindering van het verhard oppervlak, door vergroening en door maatregelen aan gebouwen. De invloed van water op de luchttemperatuur is complex; water werkt niet altijd verkoelend. Vergroening (met name aanplant van (straat)bomen en aanleg van parken) is een no-regret-maatregel omdat het relatief eenvoudig te realiseren is én bijdraagt aan de ruimtelijke kwaliteit van stedelijke gebieden. Vergroening is alleen zinvol als er ook voldoende vocht beschikbaar is. Tegelijkertijd zorgt vergroening ook voor betere infiltratie van regenwater in de bodem. Verdroging is niet alleen voor groen, maar vooral ook voor houten paalfunderingen een gevaar. Tegelijkertijd is water een bedreiging: bij hevige neerslag kan het stedelijk watersysteem het regenwater niet snel genoeg verwerken, waardoor overstromingen kunnen voorkomen. De traditionele oplossing van grotere rioolbuizen aanleggen om het water snel af te voeren is zeer kostbaar. Daarom wordt vooral gekeken naar mogelijkheden om water vast te Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

19 houden in de stad en zodoende ook beschikbaar te houden voor droge perioden en naar ingrepen aan gebouwen en stedelijke infrastructuur die de schade kunnen verminderen. Specifieke resultaten voor de regio Rotterdam - Het optreden van het atmosferisch stedelijk hitte-eilandeffect (verschil in luchttemperatuur tussen stedelijk en landelijk gebied) en het stedelijk oppervlaktehitte-eilandeffect (verschil in oppervlaktetemperatuur tussen stedelijk en landelijk gebied) is duidelijk aangetoond voor Rotterdam en de regiogemeenten ( 5.2.1). - Het verband tussen ruimtelijke kenmerken (bebouwingsdichtheid, oppervlak verharding, aandeel groen, sky-view factor) en het optreden van het stedelijk hitte-eilandeffect en/of hittestress is aangetoond voor Rotterdam en een aantal regiogemeenten ( 5.2.1, 5.2.2). - De optimale toepassing van bomen (plaatsing in het profiel, boomgrootte) om het straatoppervlak te beschaduwen, rekening houdend met de hoogte-breedteverhouding en de oriëntatie van de straat, is concreet uitgewerkt voor de straten van Bergpolder-Zuid ( 5.2.4). - Het effect van water op de luchttemperatuur is gemeten en berekend op een aantal locaties in Rotterdam. Waterbassins leiden op hete dagen tot daling van de luchttemperatuur overdag ( 5.2.4). - Berekend is dat het aanbrengen van extra bomen, gras en groene gevels in Bergpolder-Zuid leidt tot een lagere gemiddelde luchttemperatuur, maar de minimum- en maximumtemperaturen blijven gelijk ( 5.2.4). - Voorbeelduitwerkingen voor toepassing van groen op bouwblokniveau (gebouwen en tuinen) zijn gemaakt voor het Liskwartier ( 5.2.4). - Voor de deelgemeente Rotterdam-Noord is berekend dat de schade is als gevolg van overstroming door een toename van de intensiteit met 15% van een eens-per-twee-jaar-bui leidt tot grootschalige wateroverlast en ruim aan schade. Het Liskwartier, Bergpolder, het Oude Noorden en de Provenierswijk zijn kwetsbaarder dan de Agniesebuurt en Blijdorp ( 5.4.2). - Er zijn mogelijkheden geïnventariseerd voor het vasthouden van regenwater in de Rotterdamse bodemsoorten en er zijn voorbeelduitwerkingen gegeven waarbij waterretentie wordt gecombineerd met groen (5.4.3). - Bergpolder-Zuid is een casus waarin alle onderzoeken en maatregelen met betrekking tot hitte en neerslag worden samengebracht in een integrale analyse, plan en maatschappelijke kostenbatenanalyse. Het eindresultaat hiervan wordt eind 2014 verwacht ( 0) Thema 5: Infrastructuur en netwerken (hoofdstuk 6) De gevolgen van klimaatverandering op wegen, het wegverkeer, het openbaar vervoer, het fietsverkeer, de binnenvaart, drinkwaterleidingen en energievoorziening worden binnen dit thema geanalyseerd. De nadruk bij dit thema ligt vooral op de probleemanalyse en nog niet zozeer bij het zoeken naar concrete oplossingen, al zijn mogelijke maatregelen wel systematisch geïnventariseerd. Onderdeel van de probleemanalyse zijn een analyse van de onderlinge connecties tussen netwerken en een specifieke kwetsbaarheidsanalyse van de Rotterdamse netwerken; dit laat zien hoe door dominoeffecten het uitvallen van één onderdeel van een netwerk kan doorwerken in het gehele systeem van onderling verbonden netwerken. Het is daarom uitermate belangrijk om te zorgen voor robuustheid bij klimaatverandering van het gehele systeem van infrastructuurnetwerken, en niet alleen van de afzonderlijke netwerken. Daarnaast wordt een beschouwing van het optimale moment van investeren in klimaatadaptatie gegeven. In het algemeen wordt gesteld dat investeringen het beste zo lang mogelijk worden Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

20 uitgesteld totdat meer duidelijkheid is over de gevolg van klimaatverandering; voor elektriciteitsproducenten lijkt aanpassing van bestaande centrales niet kosteneffectief te zijn. Bij aanleg of aanpassing van grote infrastructurele werken of de bouw van nieuwe elektriciteitscentrales is het wel zinvol om te anticiperen op klimaatverandering. Specifieke resultaten voor de regio Rotterdam - De gevolgen voor het weg- en scheepvaartverkeer van het onderlopen van de Botlektunnel door extreme regenval in 2008 zijn benoemd en de kosten ervan zijn geschat op ongeveer ( 6.1). - De A13 tussen Delft en Overschie, de wegvakken rond het Kleinpolderplein, de A16 ter plaatse van de Van Brienenoordbrug, de wegvakken rond knooppunt Ridderkerk, de A15 tussen Vaanplein en Groene Kruisweg en de A15 rond de Botlekbrug zijn de kwetsbaarste snelwegen rond Rotterdam; de voertuigverliesuren als gevolg van een incident (onder andere veroorzaakt door slechte weersomstandigheden) zijn hier het grootst van alle snelwegen in de regio ( 6.2.2). - De Matlingeweg, de Maasboulevard, de Maastunnel, de Vaanweg, de Laan op Zuid en de Schieweg-Schiekade zijn de kwetsbaarste stadswegen op basis van een inschatting van voertuigverliesuren en capaciteitsreductie door slechte weersomstandigheden ( 6.2.2). - Een aantal in Thema 5: Infrastructuur en netwerken ontwikkelde instrumenten wordt in samenhang toegepast op een integratiecasus Rotterdam-Noord om te bepalen in hoeverre de verschillende infrastructuurnetwerken beschikbaar blijven als gevolg van een denkbare overstroming van de Schie en als gevolg van extreme regenval, en hoe cascade-effecten kunnen lopen. De interactie tussen stakeholders op basis van de onderzoeksresultaten is van belang om tot slimme adaptatiestrategieën te komen ( 6.3.2) Thema 7: De governance van adaptatie aan klimaatverandering (hoofdstuk 7) Bij governance gaat het voornamelijk om de vraag hoe de overheid samen met verschillende belanghebbende partijen kan zorgen dat klimaatadaptatie plaatsvindt. De overheid is hier namelijk niet alleen verantwoordelijk voor, maar het is ook nog niet duidelijk hoe de verantwoordelijkheidsverdeling precies moet zijn. Het onderzoek geeft wel aan welke principes leidend moeten zijn, zoals solidariteit en rechtvaardigheid. Omdat klimaatadaptatie verschillende beleidsvelden, schaalniveaus en organisaties overstijgt, is samenwerking essentieel om resultaten te bereiken. Het thema governance biedt ook hiervoor handvatten. Ten slotte gaat het thema ook over de adaptiviteit van beleid en management; omdat de omvang en tempo van klimaatverandering nog onduidelijk zijn zal adaptatiebeleid flexibel moeten zijn en zich moeten kunnen aanpassen aan veranderende inzichten zonder dat dit leidt tot desinvesteringen. Het thema governance is niet alleen een 'eigen' thema, maar komt ook binnen de vier meer technische thema's aan de orde. Het heeft in die andere thema's een vooral praktische invalshoek: het betreft bijvoorbeeld beslissingsondersteunende modellen of een analyse van de mate waarin gemeenteambtenaren en woningbouwcorporaties zich bewust zijn van de noodzaak van klimaatadaptatie. Binnen Thema 7: De governance van adaptatie aan klimaatverandering worden juist vooral de principiële kanten van governance belicht. Alle algemene governance-aspecten uit alle thema's zijn in dit rapport bijeengezet in hoofdstuk 7. Specifieke resultaten voor de regio Rotterdam - Medewerkers van de gemeente Rotterdam zijn zich ervan bewust dat klimaatadaptatie nu al moet plaatsvinden, al hebben ze zelf niet altijd de middelen hiervoor beschikbaar ( 7.1.3). Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

21 - De verdeling van de verantwoordelijkheden voor waterveiligheidsmaatregelen tussen verschillende partijen voor een nieuwbouwwijk in Heijplaat is geanalyseerd. Hoewel de acceptatie van de verantwoordelijkheidsverdeling onder alle partijen groot is, zijn er twijfels of met name de bewoners zich voldoende bewust zijn van de overstromingsrisico's en of het verschil in risico tussen bewoners moreel acceptabel is ( 7.2.4). - De perceptie van verschillende belanghebbenden bij de herstructurering van Feijenoord-Noord op klimaatadaptatie en de verdeling van verantwoordelijkheden daarin is onderzocht. Daaruit blijkt het spanningsveld tussen bescherming van basiswaarden door de overheid en het overhevelen van verantwoordelijkheden naar de markt. De risicoperceptie van verschillende stakeholders verschilt aanmerkelijk. Sommige adaptatiemaatregelen zijn onwenselijk vanuit het oogpunt van sociale en ruimtelijke kwaliteit ( 7.2.4). - De subsidies in het Rotterdamse groene-dakenprogramma blijken goed te scoren wat effectiviteit en efficiëntie betreft. Wel kunnen er vragen gesteld worden bij de rechtvaardigheid van verdeling van kosten en baten; in arme wijken neemt het aandeel groene daken amper toe, zodat deze wijken kwetsbaarder blijven voor overlast door neerslag, terwijl de bewoners via de belastingen wel meebetalen aan de subsidie ( 7.2.6). - Een analyse van de samenwerking tussen partijen in de planvorming van het Dakpark laat zien dat gezamenlijke projectactiviteiten het overbruggen van grenzen tussen organisaties bevorderen. Formele regels waar met name het waterschap en de energie-infrastructuurbeheerder aan gebonden zijn werken dit juist tegen ( 7.3.3). 2.2 Verbanden tussen thema's De onderzoeksthema's zijn ondergebracht bij verschillende consortia van universiteiten en andere onderzoeksinstellingen. Hoewel verschillende organisaties aan meerdere consortia deelnemen, betreft het vaak andere vakgebieden en afdelingen van die organisaties. Binnen de consortia vindt in meer of mindere mate afstemming plaats tussen de onderzoeken, maar tussen de consortia gebeurt dit maar minimaal. Toch zijn er relaties tussen de thema's die ervoor zorgen dat maatregelen binnen het ene domein gevolgen hebben voor het andere domein. In deze paragraaf wordt op basis van de informatie in dit rapport een inschatting gemaakt van die relaties. Dit leidt tot de identificatie van een aantal kennishiaten. (Dat wil overigens niet zeggen dat er over de betreffende kwesties niets bekend is, maar slechts dat daar in het kader van de tweede tranche KvK-onderzoeken niet specifiek aandacht aan is besteed. Veel onderzoek naar de gevolgen van klimaatverandering gebeurt onder andere ook in het kader van het Deltaprogramma en de Interactieve Klimaateffectatlas.) Waterveiligheid en zoetwatervoorziening De vier waterveiligheidsstrategieën voor de Rijnmond hebben verschillende gevolgen voor de mate van zoutindringing via de rivieren: bij een volledig gesloten Rijnmond is de zoet-zoutgrens hard en dicht bij zee. In hoeverre de andere drie strategieën effecten hebben op de zoutindringing is niet bekend. Via de inlaatpunten kunnen deze effecten doorwerken in de beschikbare hoeveelheid zoet water en de kwaliteit daarvan voor de polders. Omgekeerd kan de regionale waterveiligheidsstrategie wellicht invloed hebben op de afwateringsmogelijkheden van binnendijks gebied. Het concept van de doorbraakvrije dijk houdt in dat rekening moet worden gehouden met frequentere, maar minder ernstige overstromingen van binnendijks gebied dan bij een doorbraak van een traditionele dijk. Achter een doorbraakvrije dijk moet de ruimtelijke inrichting zodanig zijn dat snel herstel na een overstroming mogelijk is. Daarbij ligt de focus nu op gebouwen en infrastructuur. Niet Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

22 onderzocht is hoe de kwaliteit van het grond- en oppervlaktewater in het overstroomde gebied tijdelijk dan wel permanent kan worden beïnvloed wanneer het overstromingswater brak of zout is, en welke schade kan optreden aan landbouwgewassen of de natuur als gevolg van een eventuele overstroming met brak of zout water. Waterveiligheid en klimaatbestendige steden Toepassing van doorbraakvrije dijken heeft belangrijke consequenties voor het achterliggende stedelijke gebied. Er zijn wel voorbeelduitwerkingen gemaakt van concrete inpassingen van een doorbraakvrije dijk (een brede, multifunctionele dijk) voor verschillende situaties in Rotterdam, maar die beperken zich tot de plek van de dijk zelf. Hoe de dijk zich verhoudt tot de wijdere omgeving en welke beperkingen, kansen en opgaven daar optreden als gevolg van de doorbraakvrije dijk de kans op overstroming neemt daar dan immers toe, hoewel de omvang van de effecten veel kleiner zullen zijn dan bij een dijkdoorbraak en vooral tot welke maatregelen dit noopt, wat de maatschappelijke kosten en baten daarvan zijn en hoe en met wie ze moeten worden gerealiseerd moet in beeld worden gebracht om de haalbaarheid van de doorbraakvrije dijk in de stedelijke context te kunnen beoordelen. Het is wel zo dat de plek van overstroming met gedifferentieerde hoogtes in een doorbraakvrije dijk kan worden gestuurd; de vraag is dan waar dergelijke drempels gelegd zouden moeten worden. Ook is het de vraag hoe eventuele evacuatie (de derde laag in meerlaagse veiligheid) moet plaatsvinden (zie volgende paragraaf). Bij drijvend bouwen vergt het stadsklimaat aandacht. Water versterkt mogelijk het stedelijk hitteeilandeffect, en het is de vraag in hoeverre groen, wat het stedelijk hitte-eiland effect dempt, in een drijvende wijk kan worden toegepast. Waterveiligheid en infrastructuur Dijken en kades maken in feite onlosmakelijk deel uit van de regionale infrastructuur; vaak begrenzen ze waterwegen en erbovenop liggen vaak wegen. Wegen op dijken zijn bij uitstek geschikt als vluchtroutes bij overstroming en maken deel uit van de derde laag in de meerlaagseveiligheidsbenadering. Maar bij een doorbraakvrije dijk kan het juist zo zijn dat een (deel van) een dijk niet toegankelijk is. Het verhoogd aanleggen van wegen op dijklichamen kan zowel zorgen voor evacuatiemogelijkheden als compartimentalisatie van een gebied, waardoor de omvang van een overstroming beperkt kan worden. De gevolgen van klimaatverandering op infrastructuur zijn in de onderzoeken vooral gericht op veranderende weersomstandigheden. Uit de onderzoeken blijkt niet of vergrote overstromingsrisico's leiden tot andere eisen aan de verschillende vormen van infrastructuur. In het licht van de evacuatiemogelijkheden voor stadsbewoners bij een overstroming is de constatering van belang dat een aantal belangrijke doorgaande wegen in de stad bijzonder kwetsbaar is voor overstroming door de aanwezigheid van tunnels. Zoetwatervoorziening en klimaatbestendige steden Het stedelijk watersysteem en de stedelijke waterbalans zijn onlosmakelijk verbonden met het regionale systeem en de regionale balans. In de onderzoeken zijn deze twee gescheiden onderzocht. Hoewel het overschot in de winter en de vraag in de zomer in de stad en in het buitengebied tegelijk zullen optreden is het interessant om te weten of en hoe beide watersystemen elkaar kunnen ondersteunen in de zin van waterberging tijdens natte perioden en wateraanvoer tijdens droge tijden. Daartoe zou een waterbalans op het niveau van stedelijk en landelijk gebied samen moeten worden gemaakt. Voor het stedelijk gebied is met name belangrijk dat droogte niet Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246

23 leidt tot daling van de grondwaterstand in die delen van de stad waar gebouwen op houten palen zijn gefundeerd. Bovendien is voldoende vocht nodig voor het groen in de stad, zeker als het groen (door evapotranspiratie) als koelende maatregel is bedoeld. In het landelijk gebied is water nodig voor de landbouw en voor de natuur. Open waterbergingen kunnen op verschillende schaalniveaus en op verschillende plekken binnen en buiten de stad worden gerealiseerd, maar hebben mogelijk een negatief effect op het stedelijk hitteeilandeffect. Tegelijkertijd kan de warmteabsorberende kwaliteit van water mogelijk worden benut om hitte uit de stad af te voeren. Zoetwatervoorziening en infrastructuur De beschikbaarheid van zoet water is ook belangrijk voor de procesindustrie, de drinkwatervoorziening en als vaarwater. Deze onderwerpen komen bij Thema 5: Infrastructuur en netwerken aan de orde. Klimaatbestendige steden en infrastructuur Steden en infrastructuur zijn een samenhangend geheel. Veel infrastructuur staat ten dienste van steden. De interne infrastructuur van een stad, zoals straten, maakt deel uit van Thema 4: Klimaatbestendige steden. Thema 5: Infrastructuur en netwerken gaat meer over de netwerkfunctie van infrastructuur. De twee thema's hebben tot op heden weinig overlap. Er zijn nog wel enkele kennisleemtes, zoals het slim koppelen van herstructureringsopgaven aan het onderhoud van wegen en rioleringen en dergelijke, de evacuatiestrategie van de stad en de ruimtelijke ordening van noodvoorzieningen (bijvoorbeeld waterdistributiepunten en elektrische noodgeneratoren). De vitale infrastructuur is integraal inderdeel van het stedelijk gebied en moet dan ook onderdeel uitmaken van de adaptatiestrategie voor de stad. Technische thema's en governance Governance overkoepelt alle thema's met een meer technische invalshoek. Bij governance gaat het om de vragen hoe en met wie klimaatadaptatie kan worden gerealiseerd. De governanceprincipes kunnen worden toegepast op alle thema's. De relaties met de praktijk die in het governancehoofdstuk (hoofdstuk 7) worden gelegd betreffen vooral waterveiligheid. Dat is ook logisch, omdat binnen de meerlaagse-veiligheidsbenadering een principiële verschuiving van taken en verantwoordelijkheden plaatsvindt. Voor infrastructuur en netwerken wordt governance het meest integraal binnen het betreffende thema behandeld door infrastructuur nadrukkelijk als sociaal-technisch systeem te beschouwen en besluitvormingsprocessen onderdeel te laten zijn van de adaptatiestrategieën in bijvoorbeeld agent-based models. De casus Rotterdam-Noord is dan ook zowel een technisch als een governance-onderzoek. Binnen het thema klimaatbestendige steden wordt ook onderzoek gewijd aan governance, maar daar betreft het meer op zichzelf staande onderzoeken (die daarom ook grotendeels zijn opgenomen in hoofdstuk 7). Het zou interessant zijn om na te gaan of er bij de verschillende thema's geen prangende governancevraagstukken aan de orde zijn waar nog geen aandacht aan wordt besteed. Zoetwatervoorziening lijkt bijvoorbeeld een vanzelfsprekend recht, maar zijn daar ook grenzen aan? Als er bijvoorbeeld voor de landbouw niet onbeperkt zoetwater ter beschikking wordt gesteld, welke processen komen er dan op gang door zo'n besluit? Gaan boeren dan zelf voor zoet water zorgen? Of schakelen ze over op andere, zouttolerantere gewassen? Eigenlijk kan voor alle maatregelen die bij de (technische) thema's worden genoemd via de verschillende criteria van governance worden Kennismontage Kennis voor Klimaat definitief 10 april van 246