Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe

Transcriptie

1

2 Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe In opdracht van de provincie Gelderland Onderzoek naar de situatie van verlichting en duisternis in de provincie van het Rivierengebied, de Gelderse vallei en de noordrand Veluwe. Uitgevoerd door onderzoeks- en adviesbureau Sotto le Stelle tussen oktober 2008 en maart Alle afbeeldingen copyright Sotto le Stelle Voorpagina: nachtelijke omgeving in de buurt van bij Ommeren Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 2

3 INHOUDSOPGAVE Opdracht...6 Licht en duisternis...7 Werkwijze onderzoek...8 Model...8 Het onderzoeksgebied...9 Verlichting...10 Openbare verlichting...10 Resultaten openbare verlichting...10 Overige verlichting...13 Resultaten overige verlichting...15 Eindresultaat verlichting...16 Hemelhelderheid...18 Methodiek hemelhelderheid...18 Resultaten hemelhelderheid...18 Opmerkingen bij de kaarten van de hemelhelderheid...21 Resultaten hemelhelderheid Gelderland totaal...22 Hoe de kaart te interpreteren...22 Vergelijking provincie Gelderland met andere provincies...23 All sky opnames...24 Conclusies...26 Aanbevelingen...32 Literatuur...36 Bijlage 1 Meetmethode hemelhelderheid...37 Bijlage 2 All sky opnamen...41 Bijlage 3 Gegevens gemeenten...43 Bijlage 4 Overige verlichting...45 Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 3

4 Samenvatting ACHTERGROND De provincie Gelderland is gestart met beleid op het gebied van de duisternis en het behoud ervan. Dit beleid is gestart op de Veluwe, waarna in 2007 en 2008 in de stadsregio Arnhem-Nijmegen en de Achterhoek/IJsselvallei vergelijkbare onderzoeken uitgevoerd zijn. Het onderhavige onderzoek is dus het vierde onderzoek in deze serie en tevens het laatste en beslaat het gebied Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe. Het doel van het onderzoek is het in kaart brengen van de situatie van licht en duisternis in het onderzoeksgebied. Het onderzoek is uitgevoerd in 13 gemeenten, en op een deel van het grondgebied van10 andere gemeenten. Tussen september 2008 en maart 2009 is dit onderzoek door Sotto le Stelle uitgevoerd. LICHTONDERZOEK RIVIERENGEBIED, GELDERSE VALLEI EN NOORDRAND VELUWE In het onderzoek zijn twee onderdelen in kaart gebracht: de verlichting en de hemelhelderheid. De hemelhelderheid in Nederland wordt beïnvloed door de verlichting in de wijde omgeving en bepaalt de mate van duisternis, als er geen directe verlichting in de buurt is. VERLICHTING Verlichting in Nederland is geconcentreerd rond bebouwing en wegen. Om de verlichting van de wegen in kaart te brengen zijn alle beschikbare data betreffende de openbare verlichting geïnventariseerd, zowel van de gemeenten, de provincie als de rijksoverheid. Wat betreft de bebouwing zijn alle adressen als verlichtingsbron meegenomen. Verder is van meer dan 300 bijzondere locaties zoals recreatieterreinen en sportvelden, de verlichting geïnventariseerd. De gegevens van wegen en bebouwing zijn samengevoegd in een verlichtingskaart. DUISTERNIS Naast de hinder in de directe omgeving van een lichtbron speelt het probleem dat rond sterke lichtbronnen zoals verlichte kassen en steden de hemel niet meer donker is. De hemel wordt opgelicht door het omhoog stralende licht van de kas of stad. Om de mate van dit oplichten in kaart te brengen is op 160 locaties de hemelhelderheid in het gebied gemeten, als maat voor de duisternis. Deze gegevens zijn verwerkt in een duisterniskaart. De gemeten kaart wordt samengevoegd met de resultaten van de eerdere onderzoeken tot een totale donkerte kaart van Gelderland en wordt vergeleken met vergelijkbare metingen in andere provincies. Ook zijn op ongeveer 80 locaties zogenaamde all sky foto s gemaakt waarop de hele hemel in die locatie afgebeeld is. RESULTATEN EN ADVISERING Nederland is een van de meest verlichte landen ter wereld en de provincie Gelderland vormt daarin een overgangsgebied. De provincie kan ruwweg in twee delen verdeeld worden wat duisternis betreft, tussen het lichte westen en het donkere noordoosten van Nederland. Er wordt voorgesteld via een aantal maatregelen de nachtelijke situatie in de provincie te verbeteren. Tevens wordt er vervolgonderzoek naar licht aan de horizon voorgesteld in een deel van de provincie. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 4

5 Alle gegevens, resultaten en kaarten zijn samengebracht op een DVD; de kaarten worden in het GIS van de provincie ingevoerd. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 5

6 OPDRACHT Zoals verwoord in de brief van de provincie, van 30 september 2008, is aan Sotto le Stelle opdracht verleend voor een onderzoek betreffende het in beeld brengen van de huidige verlichtingssituatie in het Rivierengebied, de Gelderse vallei en de noordrand van de Veluwe. De opdracht valt in het kader van het streven van de provincie om een provinciedekkend beeld te verkrijgen van de hemelhelderheid in Gelderland. Met het bovengenoemde gebied is nu het hele oppervlak van de provincie in kaart gebracht. Het onderzoek naar de nulsituatie in de Rivierengebied, de Gelderse vallei en de noordrand Veluwe is op dezelfde manier uitgevoerd als al de eerdere onderzoeken. Het onderzoek op de Veluwe is uitgevoerd in het jaar 2004, het onderzoek in de stadsregio Arnhem-Nijmegen in 2006 en die in de Achterhoek en IJsselvallei in Het onderhavige rapport is het eindrapport van het onderzoek naar de licht en duisternis situatie in het Rivierengebied, de Gelderse vallei en de noordrand Veluwe, maar tevens ook de afsluiting van het hele onderzoek in Gelderland. DVD gegevens: Gemeenten: de gegevens van de gemeenten en een kort verslag van alle gesprekken met de verantwoordelijke ambtenaren Openbare verlichting: overzicht van aantal lampen, totale lumen en verbruikt vermogen van alle gemeenten Hemelhelderheid: de gegevens van de waarnemingen; tevens het eindresultaat All sky opnames: alle foto s die in het Rivierengebied, de Gelderse vallei en de noordrand van de Veluwe genomen zijn van de hele hemel samen met een lijst van locaties Kaarten: de kaarten, die geproduceerd zijn, zowel van de verlichting als van de hemelhelderheid Lijst van bijzondere verlichting Eind rapport Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 6

7 LICHT EN DUISTERNIS De opdracht is de lichtsituatie in drie gebieden in Gelderland in kaart te brengen: Rivierengebied, de Gelderse vallei en de noordrand Veluwe. Deze opdracht komt voort uit onderzoek en ervaringen waarbij gebleken is dat kunstmatige verlichting en daarmee vermindering van de duisternis invloed heeft op tal van processen zowel bij de mens als de natuur. Zie daarvoor bijvoorbeeld het rapport van het onderzoeksbureau Alterra: Lichtbelasting, overzicht van de effecten op mens en dier, Alterra rapport 778. Er kan een drietal soorten van beïnvloeding onderscheiden worden: Het verlicht worden In de directe omgeving van verlichting veranderen interne processen onder invloed van licht bij zowel mensen, dieren als planten. Bij sterke verlichting is het groeien van planten bekend maar op een veel lager lichtniveau wordt de biologische klok van alle dieren inclusief de mens beïnvloed; een bekend voorbeeld is het winterkoninkje dat in steden de hele nacht door blijft zingen. Dit speelt dus vooral in de bebouwde kom, waar veel verlichting aanwezig is. Voor diersoorten die juist hun domicilie hebben vlak bij een lichtbron kan dit ook belangrijk zijn: denk aan verlichte poelen, weilanden etc. Het zien van verlichting Dit tweede verschijnsel treedt op veel grotere afstanden op. Veel diersoorten worden aangetrokken of juist afgestoten door verlichting. Aangezien de meeste diersoorten s nachts in de schemering actief zijn speelt de maan en andere verlichting een belangrijke rol in het gedrag. Insecten, padden, en vele zoogdieren zoals vleermuizen kennen dit verschijnsel. Het zien van licht speelt een belangrijke rol als landschappelijke aantasting. In Nederland is het nauwelijks mogelijk geen verlichtingsbron te zien in het open veld. Enige verlichting kan een relatie met de omgeving versterken, maar in Nederland is het eerder een aantasting van de omgeving dan dat het nog iets toevoegt aan de landschappelijke beleving. Duisternis, het oplichten van de hemel Als er geen lichtbronnen in de buurt zijn wordt de mate van duisternis bepaald door de hemel. Als de maan aanwezig is komt het meeste licht daarvan. Als er geen maan boven de horizon is, komt het licht grotendeels van de hemel zelf en niet van de eventueel aanwezige sterren. Bij heldere hemel dragen sterren maar 7% bij aan de verlichting, terwijl de bijdrage van de hemel zelf 93% bedraagt. Dit komt omdat de hemel toch enig licht geeft en zeer uitgebreid is. Dus of je s nachts in je directe omgeving iets kan zien, wordt bepaald door de helderheid van de hemel. In Nederland wordt de hemelhelderheid grotendeels bepaald door de kunstmatige verlichting in de omgeving. Voor de landschappelijke kwaliteit is het oplichten van de hemel, de duisternis, van groot belang. Rust, stilte en ruimte worden als oerkwaliteiten van onze leefomgeving gezien waar de meeste mensen, blijkt bij onderzoek, naar op zoek zijn als ze naar buiten gaan. Voor de nacht en avond hoort in dat rijtje ook duisternis. Net zo min als men 10 kilometer van een snelweg af nog het geluid ervan wil horen wordt het ook niet gewenst 20 kilometer van een stad de verlichting ervan te kunnen zien. Voor zover bekend zijn er weinig diersoorten die beïnvloed worden door het oplichten van de hemel. Dat speelt over het algemeen pas bij lichtcondities die vergelijkbaar zijn met de halve tot hele maan. Er zijn enkele soorten nachtvlinders die zich verschillend gedragen met en zonder maan, wat op kan treden in de omgeving van de kasconcentraties. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 7

8 WERKWIJZE ONDERZOEK De drie vormen van lichthinder die in de het Rivierengebied, de Gelderse vallei en de noordrand Veluwe een rol spelen zijn, zoals uit het vorige hoofdstuk blijkt: Het verlicht worden Het zien van verlichting Duisternis, het oplichten van de hemel. Hieruit blijkt dat het belangrijkste is om de locatie en intensiteit van de verlichting te inventariseren en het meten van de duisternis. MODEL Het totale onderzoek kan in het volgende model worden samengevat: Inventarisatie lichtbronnen openbare verlichting Lichtbronnenkaart Inventarisatie bebouwing en overige lichtbronnen Metingen duisternis Verlichtingsituatie Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Kaart met hemelhelderheid Hoofdstuk vier behandelt de openbare verlichting en de verlichting gekoppeld aan bebouwing. Hoofdstuk vijf het meten van de hemelhelderheid. In hoofdstuk zes en zeven worden de conclusies en aanbevelingen behandeld. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 8

9 HET ONDERZOEKSGEBIED Het onderzoeksgebied omvat het Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe. Het Rivierengebied omvat de 11 gemeenten: Buren, Culemborg, Druten, Geldermalsen, Lingewaal, Maasdriel, NederBetuwe, Neerijnen, Tiel, West Maas en Waal en Zaltbommel. De Gelderse Vallei omvat 6 gemeenten: Nijkerk, Scherpenzeel, Barneveld, Putten, Ede en Wageningen. Van de laatste vier gemeenten is al een deel van het grondgebied geïnventariseerd. Nijkerk en Scherpenzeel is volledig nieuw. Noordrand Veluwe: dit deel ten noorden van het onderzoeksgebied dat in het Veluwe onderzoek bestreken is, omvat delen van de 6 gemeenten: Hattem, Oldenbroek, Nunspeet, Elburg, Harderwijk en Ermelo. Van al deze gemeenten is al een deel van het grondgebied geïnventariseerd. Het te onderzoeken gebied beslaat het volledige grondgebied van 13 gemeenten met ruwweg inwoners op 868 vierkante kilometer. Daarnaast een deel van het grondgebied van 10 gemeenten met een nog te onderzoeken grondgebied van bijna 500 vierkante kilometer met een geschat aantal van inwoners. Het onderzoek gaat dus over een totaal grondoppervlak van 1355 vierkante kilometer met ongeveer inwoners. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 9

10 VERLICHTING Het onderzoeksgebied omvat het Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe met ongeveer inwoners. Als we er ervan uitgaan dat per inwoner er gemiddeld één lichtpunt is zouden er meer dan een half miljoen lichtpunten onderzocht moeten worden. Van elk lichtpunt zouden in principe de volgende zaken bekeken moeten worden: welk type, in welk armatuur, hoogte paal, hoeveelheid uur per jaar dat de lamp ontstoken is. Ook speelt een rol hoe transparant de directe omgeving is en of er gedimd wordt en zelfs eventueel de reflectie eigenschappen van de grond eronder. Dit is niet binnen de opdracht uit te voeren en ook voor het doel van de provincie niet zinvol. Daarom is gekozen voor de zogenaamde quick-scan methode waarbij de locatie en intensiteit van de belangrijkste verlichting geïnventariseerd is. In de openbare ruimte gemaakt kunstmatig licht wordt onderverdeeld, naar het doel wat ermee gediend wordt, in de volgende categorieën: Openbare verlichting Terrein verlichting Reclame verlichting Sportverlichting Decoratie verlichting (aanstraling) Assimilatie verlichting (kasverlichting) Voor ons onderzoek hebben we de openbare verlichting apart beschreven aangezien daarvan de locatie al enigszins bekend is. De overige vormen van licht zijn onder het kopje overige verlichting beschreven. OPENBARE VERLICHTING De openbare verlichting in het te onderzoek gebied wordt door drie partijen beheerd. Dat zijn het Rijk, de provincie en de gemeenten. De gegevens van de eerste twee partijen zijn goed bekend. Er is getracht om ook van de gemeenten de gegevens te verkrijgen zover die aanwezig zijn. Aan alle betreffende gemeentes is gevraagd om zowel een kaart te leveren waarop aangegeven is waar de openbare verlichting staat als een database met de gegevens van alle lichtbronnen. Van alle gemeenten is de database verkregen en op twee na, is een kaart verkregen. Van 6 gemeenten is een digitale kaart verkregen en met 5 gemeenten is ter plekke op een kaart ingetekend waar de verlichting in het buitengebied zich bevindt. Dit is natuurlijk minder nauwkeurig maar geeft een goede indicatie. Met de gemeenten Buren en Scherpenzeel lukte dit niet. De gemeente Buren heeft onlangs een onderzoek naar de locatie van de lichtmasten uit laten voeren en de resultaten worden voor de zomer van 2009 verwacht. De gemeente Scherpenzeel heeft onlangs een nieuwe medewerker aangesteld die niet voldoende ingewerkt is om de locaties van de lichtmasten te weten. Er was ook geen papieren of digitale kaart beschikbaar. RESULTATEN OPENBARE VERLICHTING Van alle gemeenten is een Excel bestand van de gemeente ontvangen. Er is een check uitgevoerd naar invoer, die niet direct openbare verlichting is, zoals ANWB palen, grondspots bewijzering, abri s etc. Het bleek dat dit bij de meeste gemeenten niet of nauwelijks voorkwam en daarom is besloten om integraal de gegevens te verwerken. Door middel van een draaitabel is bepaald hoeveel lampen van elk soort gebruikt zijn. Van elke lampsoort is opgezocht bij de leveranciers hoeveel stroom gebruikt wordt en hoeveel lichtstroom geproduceerd wordt. Een samenvatting voor de 13 gemeenten staan in de tabel hieronder met als laatste vijf kolommen, enige uitgevoerde berekeningen op de data. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 10

11 inwoners Oppervlakte in hectares Aantal lampen Totale wattage Totale Lichtstroom Lamp per inwoner Totaal wattage per inwoner Totaal wattage per lamp Lichtstroom per inwoner Lumen per oppervlakte ,17 6, Culemborg ,20 6, Druten ,25 10, Geldermalsen ,22 7, Lingewaal ,19 5, Maasdriel ,18 5, Neder-Betuwe ,20 7, Nijkerk ,23 9, Neerijnen ,18 6, Scherpenzeel ,17 6, Tiel West Maas en Waal ,20 9, ,19 7, Zaltbommel ,20 8, Gemeente Buren OPMERKINGEN DATABASE OPENBARE VERLICHTING Met geel is de laagste waarde aangegeven en met rood de hoogste. Wat betreft het elektriciteit verbruik is het nominaal vermogen gebruikt en is niet het energieverlies in leidingen en voorschakel apparatuur meegerekend. Er is geen rekening gehouden met verlies door vervuiling van de optiek, achteruitgang lamp. Er is in de meeste bestanden geen melding van nachtbranders en of dimmen en kon dus ook niet verwerkt worden. Er is bij de gemeenten veel discussie over de exactheid van de data. De meningen verschillen daarover en waarschijnlijk verschilt het ook per gemeente. Ook al zullen de data niet altijd precies zijn, de algehele lijn zal ongetwijfeld correct zijn. Bij de geleverde gegevens valt op dat er vaak onduidelijkheid bestaat over waar de gegevens nu in principe over gaan: masten, armaturen of lampen: hoe wordt een mast met meerdere armaturen met soms ook elk meerdere lampen, genoteerd. Binnen één tabel zie je verschillende patronen Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 11

12 zodat er in de loop van de tijd of door verschillende personen verschillend mee om gegaan is. Dat is een foutenbron voor de uitkomsten en ook een aandachtspunt voor de gemeenten om hier consequent in te zijn. De data moeten, ook gezien bovenstaande, met enige terughoudendheid gebruikt worden. Elke gemeente verschilt in soort gebied, een grote of juist vele kleine kernen etc. Elke gemeente kan zich zelf spiegelen aan gemeenten die vergelijkbaar zijn en eventueel zelf conclusies trekken. RESULTATEN OPENBARE VERLICHTING In het onderzochte gebied wordt de openbare verlichting ruwweg op dezelfde manier uitgevoerd als in de reeds onderzochte gebieden. In het algemeen volgt men de NPR. Dat wil zeggen dat, bij herstructurering en bij nieuwe aanleg, de NPR gevolgd wordt. Daarbij worden in het algemeen de huidige mastafstand gehandhaafd, ook al zal formeel niet de minimaal vereiste gelijkmatigheid of verlichtingssterkte bereikt worden. Culemborg geeft expliciet aan dat ze echt de NPR volgen en zal ook de mastafstanden aanpassen om de gewenste gelijkmatigheid te halen. In het buitengebied heeft men over het algemeen een terughoudend beleid om verlichting op te stellen. Er zijn echter toch wel verschillen. In sommige gemeenten staan op de meeste kruisingen een lamp terwijl andere gemeenten volstaan met een schrikhek; voor de meeste gemeenten is het vrij willekeurig waar masten in het buitengebied staan: bij andere gemeenten is het meer een principiële keuze. Zo viel op dat in de gemeente Ede de meeste kruisingen niet met een mast maar met drie masten gemarkeerd werden. Er is een aantal gemeenten met fietspaden in het buitengebied. Hier en daar worden die gedimd. Vergeleken met de eerste gesprekken op de Veluwe met de verantwoordelijke ambtenaren is er wel een verschuiving waar te nemen. Er is veel meer aandacht voor de negatieve kanten van verlichting, aandacht voor dimmen, kiezen om niet zelf achterpaden te verlichten; ook politiekeurmerk wordt minder genoemd dat deze gevolgd moet worden. Een redelijk aantal gemeenten geeft aan van plan te zijn masten weg te halen. Het aantal lichtpunten verschilt enigszins per gemeente: Druten en Tiel hebben relatief veel licht, veel wattage etc. per inwoner. Hieronder hebben we geprobeerd om ook de oppervlakte van een gemeente erbij te betrekken in een grafiek. Deze laat zien het verband tussen wattage per hectare en het aantal inwoners dat op die hectare woont. Er is een duidelijk groot verband waarbij Tiel, Nijkerk en Zaltbommel wat meer energie verbruikt en Culemborg en Scherpenzeel wat minder. Wattage per hectare Inwoner per hectare Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 12

13 De provincie verlicht over het algemeen vooral de rotondes in het gebied. De normen, hoe rotondes verlicht worden, zijn daarbij de zelfde als die in een stad. De vraag is of dit voor het buitengebied niet bovenmatig is. De provincie is al bezig met aanpassing hiervan in sommige gevallen. Zeeland is al verder hiermee en dit zou de provincie Gelderland, waar de situatie vergelijkbaar is, over kunnen nemen. Erg veel kerken in het gebied worden de hele nacht verlicht; dit valt vooral op in het rivierengebied, minder in de Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Bijzonderheden per gemeente: Buren: nieuw beleidsplan energiereductie waar ook dimmen en weghalen van masten is opgenomen. Geen aanstraling. Culemborg heeft nieuw plan voor aanstraling wat de inspraak in gaat. Druten : terugdringen van armaturen waar de lampen vertikaal in hangen om lichthinder te beperken. Geen fietspaden buitengebied verlichten Geldermalsen: werken al tijd aan nieuw plan met dimmen, energiereductie weghalen masten in buitengebied maar ook veel over sociale veiligheid en achterpaden verlichten. Hoe daar over besloten wordt is nog onzeker. Lingewaal: irritatie hoe de provincie de N848 bij het industrieterrein Zeiving verlicht, wordt wel een landingsbaan genoemd. Maasdriel: In buitengebied geen licht tenzij beleid, maar in verleden is er veel licht geplaatst. Probleem hoe dit te verminderen zonder veel protesten. Nederbetuwe: Redelijk wat in buitengebied. Is vaak een uitsterf constructie waarbij als armatuur vervangen moet worden, hij weggehaald wordt. Nijkerk: weg langs de snelweg volgt NPR, maar wordt standaard op 30% gezet na veel klachten en is nog steeds veel licht Tiel: Op industrieterrein is 3 lux, net zoals de rest van wijken. Reclamemasten geven veel licht, Bij andere gemeenten komen er klachten over. Zaltbommel: nieuw bedrijventerrein wel gedimd OVERIGE VERLICHTING De overige genoemde categorieën van verlichting zijn allemaal verbonden met de bebouwing. De gegevens betreffende de bebouwing in de provincie is bekend en in het GIS ingevoerd. Een adres is over het algemeen een woning, maar kan ook een boerderij zijn, een benzinestation, een bedrijf of een kas. Het is gewenst om niet alle bebouwing over één kam te scheren: een psychiatrische inrichting kan veel meer licht produceren dan een gewoon woonhuis. Daarom is er gezocht naar een methode om snel de grotere bronnen van verlichting te inventariseren. Via de ANWB topografische atlas van Gelderland schaal 1:25.000, uitgave 2004, zijn alle punten aangekruist die potentieel een grote uitstoot van verlichting hebben. In totaal waren dit 303 punten. Al deze punten zijn voorgelegd aan de verantwoordelijke ambtenaar van de openbare verlichting in de verschillende gemeenten. Als de ambtenaar aangaf dat het punt geen of minimaal licht uitstoot dan werd het punt van de lijst afgevoerd. Daarnaast is gevraagd aan de ambtenaren om zelf extra verlichte locaties aan te geven. Tenslotte is s nachts het gebied bekeken en is er op die manier nog een aantal locaties toegevoegd. Tezamen levert dit een lijst op van 329 punten. In onderstaande tabel is de verdeling gegeven, samen met wat er van elke bron onderzocht is. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 13

14 Categorie horeca industrie instelling Selectie Opvallende, buiten bebouwde kom Alle bedrijventerreinen Alle, buiten de bebouwde kom Te bepalen Locatie, kwaliteit installatie Locatie, kwaliteit installatie Locatie, kwaliteit installatie Aantal kassen overige gebouw reclame Alle buiten de bebouwde kom Alle masten buiten de bebouwde kom Opvallend grotere Locatie Locatie,kwaliteit installatie Locatie Locatie, aantal lampen, kwaliteit installatie Locatie, aantal 44 Locatie, aantal lampen, kwaliteit installatie Locatie, kwaliteit installatie 106 recreatieterrein snelweg sportpark terreinverlichting waterwerken Alle parkeerterreinen en benzinestations Alle Opvallende buiten de bebouwde kom Opvallende buiten de bebouwde kom Locatie, kwaliteit installatie totaal OPMERKINGEN OVERIGE VERLICHTING De keuze van de overige verlichting is moeilijk overal op dezelfde manier uit te voeren. Dit was vooral bij industrieterreinen het geval. Bij industrieterreinen is aangegeven welke verlichting opvallend was. Er is getracht dat objectief te doen door een vergelijking met de openbare verlichting te maken. Alle bedrijven die opvallen door een vorm van verlichting zijn opgesomd. Als referentie is de openbare verlichting genomen. Als een bedrijventerrein duidelijk meer verlicht dan de openbare verlichting wordt de verlichting sterk genoemd. Als de lichtsterkte van een lamp duidelijk hoger is die van de openbare verlichting wordt de lamp fel genoemd. Incidenteel is als een verlichting zeer sterk was, dit overbelicht of te licht genoemd. Het is goed mogelijk dat er locaties gemist zijn aangezien het terrein vaak moeilijk te overzien was of zelfs onbereikbaar was. Recreatieterreinen werden voor een klein deel verkend waarbij werd geteld hoeveel lampen per straatlengte of oppervlakte aanwezig zijn, waarna via de plattegrond nagegaan werd hoeveel er in totaal aanwezig zijn. Daarbij werd particuliere verlichting op of aan vakantiehuizen niet meegerekend. Dit is natuurlijk een schatting maar geeft wel een indruk van de omvang. In instellingen werd ook op deze manier te werk gegaan. Dit was vaak ingewikkelder aangezien de openbaarheid kleiner was. Ook was er minder goed aangegeven hoe groot de instelling was. Bij de opmerkingen is aangegeven als dit erg onzeker was. Van sportvelden werden alle lampen op de velden geteld, waarbij de lampen op de parkeerterreinen en bebouwing niet meegenomen werden. De kwalificaties goed, redelijk, matig en slecht, refereren aan de hoek waaronder de lampen met de horizontaal staan: goed: horizontaal of bijna horizontaal; redelijk tussen 10 en 30 graad; matig omstreeks 45 graad en slecht meer dan 45 graad. Bij horeca gelegenheden is zoveel mogelijk de aanwezige verlichting op en om de bebouwing geteld. Op de snelwegen is de verlichting op parkeerplaatsen en benzinestations integraal geteld. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 14

15 Over het algemeen is van elke locatie de plaats vastgelegd, soms het aantal lampen, een kwaliteits oordeel en eventuele opmerkingen. De kassen en industrieterreinen werden s nachts geïnventariseerd; de overige overdag. Uit ervaring blijkt dat dit de meeste informatie oplevert. Voor kassen spreekt dit voor zich zelf. Industrieterreinen of individuele bedrijven zijn alleen opgenomen als er bovenmatig of kwalitatief slecht verlicht is. Dat is alleen s-nachts waar te nemen. De overige categorieën zijn overdag veel beter te beoordelen. s-nachts zijn lampen vaak niet aan (sportterreinen); ook is het overzicht over het terrein klein zodat onduidelijk is wat precies tot de locatie behoort. De lijst zoals die nu gepresenteerd wordt, evenals de keuze van de aandachtspunten is niet helemaal objectief. Het is altijd een beoordeling waarvan geprobeerd is om die zo neutraal mogelijk uit te voeren, maar dat zal zeker niet altijd gelukt zijn. Ook kunnen er locaties zijn die niet opgenomen zijn, terwijl vergelijkbare locaties dat wel zijn. RESULTATEN OVERIGE VERLICHTING De overige bronnen van verlichting zijn ter plaatse geïnventariseerd. In bijlage 4 zijn deze overige bronnen van verlichting opgenomen, ingedeeld per categorie. De sportparken waren over het algemeen goed verlicht dat wil zeggen met armaturen die redelijk nieuw zijn en goed gericht staan. Hier en daar viel op (Culemborg en Scherpenzeel bijvoorbeeld) dat nieuw aangelegde velden erg veel licht per veld hebben. Het idee is dat gemeenten bij herstructurering van sportparken aan de vereniging vragen naar wensen op dit gebied en dat dan er 20 of zelfs meer lampen per veld geïnstalleerd worden. De kosten per veld aan installatie en ook elektriciteit nemen hierdoor sterk toe. Ook de lichtvervuiling door weerkaatsing aan het veld zal toenemen ondanks de kwalitatieve verbetering ten opzichte van de oude installatie. Er zijn verschillen per streek hoe huizen verlicht worden. In de Gelderse vallei vooral bij Ede en Barneveld hebben erg veel huizen in het buitengebied meerdere lampen in de tuin. Ook de oprit, de ingang werd vaak aangegeven met twee of meer lantaarns. Een karakteristieke tuin oprit laat bijgaande foto zien. In de het noordelijk onderzoeksgebied bij Harderwijk en ook in het Rivierengebied kwam dit veel minder voor. Figuur 1 Tuin verlichting karakteristiek voor Gelderse Vallei Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 15

16 Recreatieterreinen worden over het algemeen weinig verlicht. Er zijn enige grote terreinen met te verhuren of verkopen huizen die honderd of meer lampen hebben. De bedrijven verlichten zeer wisselend, van helemaal niets tot sterk verlicht. In het algemeen zijn nieuwe bedrijven terreinen zoals bij Tiel en Ede meer verlicht dan oudere. Verder bestaat de indruk dat bedrijven met een publieksfunctie zoals doe-het-zelf bedrijven en autobedrijven veel licht genereren. Andere bedrijven in de buurt volgen dit voorbeeld, misschien door het effect dat in de omgeving van veel licht de omgeving als donker ervaren wordt. Een sterk verlicht bedrijf bij de ingang van een bedrijventerrein doet ook vaak andere bedrijven dit voorbeeld volgen is de indruk. Verlichting lijkt wel meer met mode en of gewoonte te maken hebben dan met veiligheid of reclame. EINDRESULTAAT VERLICHTING De openbare verlichting en de overige verlichtingspunten zijn tezamen ingevoerd in een lichtbronnen kaart en daarmee ook in het Gis van de provincie. Figuur 2 Verlichting Rivierengebied Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 16

17 Figuur 3 Verlichting Gelderse Vallei Figuur 4 Verlichting Noordrand Veluwe Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 17

18 HEMELHELDERHEID De hemelhelderheid bepaalt de mate van duisternis in Gelderland. Van de nachtelijke hemel komt van nature een kleine hoeveelheid licht. Dit wordt veroorzaakt door niet zichtbare sterren, stof in ons zonnestelsel en een aantal andere bronnen. De nachtelijke hemel is daarom niet echt zwart. Deze natuurlijke hemelhelderheid wordt in West Europa echter overschaduwd door kunstmatige verlichting vanaf de grond. Het licht dat direct of indirect naar boven straalt, wordt verstrooid aan moleculen en stof deeltjes. Dit licht kan in een straal van ruwweg 50 kilometer weer naar beneden komen en daarmee de hemel helderder maken. De hemelhelderheid bepaalt bijvoorbeeld ook het aantal sterren dat te zien is. Uit satelliet gegevens komt naar voren dat Nederland tussen de 1 en 27 keer meer hemelhelderheid heeft, veroorzaakt door kunstmatige verlichting dan door natuurlijke hemelhelderheid. Deze gegevens komen uit de zogenaamde wereldatlas van de hemelhelderheid. Dit werk is uitgevoerd door de Italiaanse astronomen P. Cinzano en F. Falchi samen met de Amerikanen D. Elvidge en K. Baugh. De wereldatlas is gebaseerd op Amerikaanse satellietopnames en wordt international veel gebruikt. METHODIEK HEMELHELDERHEID Ondanks de beschikbaarheid van deze waardevolle informatiebron wordt voor de ontwikkeling van het donkertebeleid in de provincie Gelderland een andere weg gevolgd. Voor het doel van de provincie is de methode Cinzano c.s. namelijk te grof. Deze biedt te weinig precieze informatie om daadwerkelijk in een gebied de ontwikkeling, zowel in tijd als in ruimte, van de hemelhelderheid, als maat voor de donkerte, te kunnen monitoren. In dit onderzoek is gebruik gemaakt van de beste methode, toepasbaar op metingen in het vrije veld, om de huidige hemelhelderheid in de provincie te meten en in kaart te brengen. De methodiek lijkt op lichthinder metingen van bijvoorbeeld de aanstraling van een gebouw. Daarbij wordt met een lux meter de verlichtingssterkte gemeten en met een luminantiemeter de luminantie van het oppervlak van het gebouw gemeten. De hemel zou op precies dezelfde manier gemeten kunnen worden. Het probleem is dat hij erg groot is en een erg lage luminantie heeft. Daarom moet er een wat ingewikkelder manier voor gekozen worden, maar de essentie van de meting is hetzelfde. Het hele grondgebied van het te onderzoek gebied is verdeeld in een raster van 4 bij 4 kilometer. In elk vierkant is een locatie uitgekozen om een meting uit te voeren. Dit waren in totaal 162 plaatsen. In elk van deze locaties is de helderheid van het zenit, het punt recht omhoog, gemeten. De mate van duisternis wordt niet alleen door het punt recht naar boven, het zenit, bepaald maar door de hele hemel. Het is technisch echter onmogelijk om de hele hemel te meten door omliggende lichtbronnen die dan mee gemeten worden. Wel kan met de geproduceerde kaart een idee gekregen worden van de hemelhelderheid in diverse richtingen. De gebruikte metingen zijn op 8 nachten uitgevoerd tussen oktober 2008 en januari 2009 op maanloze heldere nachten. De metingen zijn door een medewerker van de provincie verwerkt tot een kaart, waarbij van elk punt in een raster van 250 meter, de hemelhelderheid berekend is, aan de hand van de dichtstbijzijnde gemeten locaties. Een uitgebreide beschrijving van de methodiek en een verantwoording over de diverse keuzes is te vinden in bijlage 1.Hoe de duisterniskaart geïnterpreteerd kan worden is te vinden op bladzijde 22 en 23. RESULTATEN HEMELHELDERHEID Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 18

19 In bijgaande kaarten zijn de resultaten weergegeven. De eerste kaart is het Rivierengebied, de tweede kaart de Gelderse Vallei De eenheid is millicandela per vierkante meter. Dit is de gebruikelijke eenheid om helderheden van oppervlaktes aan te geven. De schaal loopt van donkergroen op de Veluwe (donkerste hemel, 0,252 tot 0,3 mcd/m²) tot aan geel (meer dan 3 mcd/m²). Figuur 5 Hemelhelderheid Rivierengebied In het Rivierengebied valt op dat het in de gemeenten Maasdriel en Zaltbommel en ook ten noorden van de Waal in Geldermalsen de hemel vrij licht is, vergelijkbaar met de situatie in het knooppunt ArnhemNjmegen. De kassen in het gebied en vooral ten westen van Zaltbommel zullen hier waarschijnlijk verantwoordelijk voor zijn,. Verder volgt de kaart redelijk de bebouwing met heldere punten vooral boven de grotere kernen zoals Culemborg en Tiel en Geldermalsen. Richting Zuid-Holland in het gebied tussen Culemborg en Gorinchem licht het hele gebied op terwijl richting noord, richting Utrechtse heuvelrug dit lager ligt. In de hemelhelderheidskaarten is aangegeven hoe helder de hemel is recht boven je hoofd. Deze hemelhelderheid is een maat voor de hoeveelheid licht die van de hemel komt. Hoe helderder de hemel is, dus hoe hoger het getal, uitgedrukt in mcd/m^2, hoe meer licht er van de hemel komt. In een gebied waar in de directe omgeving geen lampen staan bepaalt de hemelhelderheid de mate van duisternis, of je nog wat van je omgeving kan zien, kun je iemand zien aankomen, of zelfs zien welke kleur kleding hij aanheeft en misschien kun je zelfs de krant lezen. Ook bepaalt de hemelhelderheid hoeveel sterren je nog kan zien. Zo zal je in het groene gebied de Melkweg goed kunnen zien met meer dan 500 sterren. In het gele gebied is dit verminderd tot een honderdtal en zal de Melkweg niet meer te zien zijn. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 19

20 Figuur 6 Hemelhelderheid Gelderse Vallei In de Gelderse Vallei valt de dominante positie van Ede op met een grote cirkel van opheldering van de hemel rondom, tot aan Lunteren. Verder volgt de duisternis redelijk de grenzen van de Veluwe,afgezien van het gebied bij Stroe dat gezien de bewoning veel meer oplicht als verwacht. De hypothese is dat de vele kazernes in dit gebied hiervan de oorzaak zijn, zoals in een eerder rapport al vermeld. Vanuit de Veluwe loopt een grote uitloper tussen Putten en Nijkerk door, richting Flevoland. De opheldering volgt enigszins ook de twee snelwegen vanuit Amersfoort richting Zwolle en Apeldoorn. Op de kaart figuur 8 van de noordrand van de Veluwe valt de concentratie Harderwijk tot aan Putten op. Dit is groot gebied met veel bebouwing, ook buiten de bebouwde kommen en dit is terug te zien in de hemelhelderheidskaart. Verder valt de sterke en brede strook op vanuit de Veluwe richting Flevoland door de gemeente Oldebroek. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 20

21 Figuur 7 Hemelhelderheid Noordrand Veluwe OPMERKINGEN BIJ DE KAARTEN VAN DE HEMELHELDERHEID De kaart zoals die nu er ligt is het resultaat van berekeningen op de data in de afzonderlijke punten. Er zijn vele mogelijkheden in de precieze keuze van parameters. Door andere waardes te kiezen zal ook het aanzien van de kaart hier en daar wat veranderen. De keuze van de gebruikte parameters is door de GIS afdeling van de provincie gemaakt naar hun beste inzicht. Een aantal gemeenten doven een deel van hun verlichting na 23 uur. Ook zal er voor 23 uur meer licht branden binnen in huizen en kantoren die gedeeltelijk naar buiten schijnt. 31 van de 162 metingen zijn verricht voor 23 uur; de overige zijn na 23 uur uitgevoerd met de laatste meting om 6 uur ochtends. Met het verschil tussen voor en na 23 uur is geen rekening mee gehouden. De kaart zoals die nu er ligt is dus over het algemeen de kaart van na 23 uur. In het centrum van de steden en grotere dorpen is ook een meting uitgevoerd. Vaak staan daar een kerk en andere gebouwen die van onderen verlicht worden en veel licht richting hemel straalt. Soms is de meting uitgevoerd als de kerk en andere gebouwen gedoofd, soms als ze verlicht werden. Daar is ook geen rekening mee gehouden. In het Rivierengebied zijn vele locaties waar kassen staan; vele daarvan verlichten. Er is geprobeerd om in de buurt van deze kassen na 12 uur de metingen te verrichten aangezien er na middernacht geen beperkingen zijn door wetgeving om te verlichten. Vele kassen vooral rond Zaltbommel waren verlicht toen de metingen uitgevoerd werden. Er is echter ook de kans dat door teeltwisselingen en of andere omstandigheden, kassen tijdens de metingen niet verlichten. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 21

22 RESULTATEN HEMELHELDERHEID GELDERLAND TOTAAL De resultaten in het onderzochte gebied completeren nu het hele grondgebied van de provincie. Hieronder staat het resultaat van alle onderzoeken samen. Figuur 8 Hemelhelderheid Gelderland Als je heel algemeen kijkt kun je een tweedeling zien met een afscheiding tussen het noordoosten van de provincie en het zuid westen. De eerste gebied heeft over het algemeen een hemelhelderheid onder 1 mcd/m², terwijl het andere gebied boven 1 mcd/m² ligt. Als je wat preciezer kijkt loopt er een afscheiding van Harderwijk naar Ede, vandaar naar Dieren en dan weer naar het zuiden. Het ene gebied sluit aan bij het westen van Nederland wat ongetwijfeld het lichtste deel van Nederland is terwijl het andere deel juist aansluit bij het noorden dat waarschijnlijk het donkerste deel van Nederland is. Daarmee heeft Gelderland een bijzondere positie als waarschijnlijk enige provincie met een dergelijke groot onderscheid in nachtelijke kwalitiet. De Veluwe is een belangrijk aaneengesloten duister gebied met een hemelhelderheid onder de 0,5 mcd/m². Er lopen een aantal uitlopers vanuit de Veluwe: naar Flevoland langs Elburg, over de IJssel ten zuiden van Zwolle langs en naar de Achterhoek langs Brummen over Steenderen, richting het centrale gebied in de Achterhoek in de gemeente Berkelland. HOE DE KAART TE INTERPRETEREN De kaarten geven de helderheid van de hemel weer recht boven je hoofd. Wat de helderheid lager aan de hemel is wordt niet in de kaarten uitgedrukt. De kaarten kunnen daar echter wel een goede indruk van geven. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 22

23 Als je een willekeurig punt op een kaart prikt en een cirkel van 10 kilometer om dat punt trekt, dan geeft dat een beeld van hoe de hemel eruitziet in alle richtingen. Hoe verder weg een bron ligt, hoe lager aan de hemel deze oplicht. Een bron op een afstand van 10 kilometer zal tot op een hoogte van ongeveer 20 graad aan de horizon in die richting oplichten. De kaarten zijn uitgedrukt in luminantie, in helderheid. Stel dat de hele hemel dezelfde helderheid zou hebben en er verder geen lichtbronnen aanwezig zouden zijn, dan is de verlichtingssterkte makkelijk te bepalen, die is 3,14 ( π) maal de helderheid, uitgedrukt in lux. De hemel is echter, hoe verder je naar de horizon gaat, altijd helderder en er is dus niet een makkelijke manier om deze kaarten in een kaart in de meer bekende verlichtingssterkte (lux) om te zetten. In het algemeen kun je zeggen dat in het groene gedeelte waar de hemelhelderheid onder de 1,0 mcd/m² blijft de lux waarde onder de 0,01 lux zal liggen en de waarnemer zal de nacht als (erg) donker ervaren. In het gele gebied zal de waarnemer ongeveer 0,1 lux kunnen verwachten waarbij de mogelijkheid is om iets van kleur te zien, waar je buiten iets kan opschrijven en waar de nacht niet meer als donker zal worden ervaren. Dit is vergelijkbaar met een nacht met maan. VERGELIJKING PROVINCIE GELDERLAND MET ANDERE PROVINCIES Figuur 9 Hemelhelderheid Nederland Gelderland is nu de vierde provincie in Nederland die geheel onderzocht is. Zeeland, Utrecht, Overijssel en grote delen van Zuid-Holland zijn op dezelfde manier in kaart gebracht. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 23

24 De provincie Gelderland m heeft een gemiddelde waarde van 1,05 mcd/m². De gemiddelde waarde van Utrecht ligt boven 2 mcd/m², terwijl die waarde in Overijssel ligt op 0,89 mcd/m², en Zeeland 0,90 mcd/m². ALL SKY OPNAMES Op een kleine 80 plaatsen werd tevens een zogenaamde all sky opname gemaakt. De hemel, met de hele horizon rondom, is in al deze foto s te zien. Figuur 10 Kaart all sky foto s In deze kaart zijn alle locaties en een kleine afdruk te zien. De opname op de voorkant van het rapport is een voorbeeld hiervan. Hieronder is dezelfde opname te zien maar dan met de horizon onder. De foto is genomen in de buurt van Ommeren in de nacht van 29 december om 4 uur in de nacht. De belichtingstijd is zo gekozen dat de impressie overeenkomt met hoe het visueel ook gezien wordt. Alle foto s Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 24

25 zijn op dezelfde manier gemaakt zodat het noorden steeds onderin de ronde foto te zien is. Op de uitgestrekte foto is dat het midden geworden zie de aanduiding van de windrichting onder de foto. Alle 78 foto s zijn met dezelfde 1 instellingen genomen om ze goed te kunnen vergelijken. Z W N O De totale lijst van all sky opnamen is opgenomen in bijlage 2. 1 Nikon 8400 met Fisheye lens, diafragma 3.1, 1 minuut belicht met 400 ASA. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 25 Z

26 CONCLUSIES De verlichting is in kaart gebracht en tevens de tegenpool ervan de duisternis. In dit hoofdstuk behandelen we de belangrijkste conclusies voor de verschillende toepassingen van verlichting. In het volgende hoofdstuk vatten we alles samen en geven we aanbevelingen voor de provincie om verder handen en voeten te geven aan dit onderwerp. Het onderzochte gebied is vergeleken met de eerdere onderzoeken zeer divers. De noordrand van de Veluwe is een relatief donker gebied; de Gelderse Vallei ook, maar in mindere mate. In het Rivierengebied komen grote verschillen voor. De omgeving van Tiel en Zaltbommel zijn relatief licht terwijl er ook zeer donkere gebieden zijn zoals aan de noordkant van de gemeente Buren met name. In de bebouwde kom zijn de openbare verlichting, de industrieterreinen en de sportverlichting in kaart gebracht. Dat is samen ver weg het grootste deel van verlichting in de kernen. De meeste industrieterreinen en sportvelden liggen in of meestal aan een kern vast. In het buitengebied zijn relatief weinig grote lichtbronnen gevonden, maar wel een aantal belangrijke. In de wijde omgeving van Zaltbommel zijn een aantal kassen en die domineren visueel gezien het nachtelijk landschap in sterke mate. Een aantal industrieterreinen ( Leuven, IJzendoorn) in het Rivierengebied liggen geïsoleerd in het buitengebied en die vallen dan ook direct op in de omgeving. Ook een aantal grote sluizencomplexen vallen op als grote bronnen. De A2 vooral rond Geldermalsen is ook nachts visueel een enorme breuk in het landschap. Er zijn 3 recreatieterreinen in de lijst van overige verlichting met 100 lampen of meer (alle drie in de Gelderse Vallei). In de Gelderse Vallei valt op dat er relatief veel huizen ook vormen van buitenverlichting hebben. In het Rivierengebied vallen hier en daar de stations op in het land die veel licht produceren: Opheusden is een voorbeeld maar ook bijvoorbeeld Putten. Figuur 11 Karakterestieke verlichting huis Gelderse Vallei Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 26

27 SNELWEGEN De snelwegen in het gebied worden niet verlicht afgezien van de A2. De A1, eerste deel vanaf Amersfoort, wordt alleen in de spits verlicht. Een verlichte snelweg heeft op de omgeving nachts een grote impact en de kwaliteit van de armaturen, dimmen, toepassen van alleen oriëntatie verlichting of doven van verlichting op momenten dat het niet nodig is, heeft een zeer positief effect op de wijde omgeving. PROVINCIALE WEGEN De provinciale wegen worden op een enkele uitzondering na niet integraal verlicht. Er wordt wel op rotondes en afslagen verlicht. De manier van verlichting is over het algemeen relatief nieuw met moderne hoge druk natrium lampen en bijbehorende armaturen. Wel is de mate van verlichting ten opzichte van de andere aanwezige verlichting of de duisternis rondom vaak relatief sterk. Een voorbeeld waar de provinciale verlichting een enorme dominante rol speelt is ten zuiden van Kesteren op de N233 over de snelweg heen. Deze overgang is van een tiental kilometer af te zien en domineert het nachtelijk landschap. Figuur 12 Panorama foto bij de jachthaven van Ochten met rechts van het midden de N233 over de snelweg. Ook de jachthaven en sterke lampen richting Druten (steenfabriek?) zijn heldere bronnen GEMEENTELIJKE WEGEN De gemeenten verlichten binnen de kernen zoals dat in Nederland gebruikelijk is. Gemeentelijke wegen worden buiten de kernen weinig integraal verlicht. Alle gemeenten hebben het beleid om het buitengebied niet te verlichten, tenzij noodzakelijk, zoals bochten, uitritten en kruisingen. Het blijkt uit de gesprekken dat de meeste gemeenten de plannen hebben of zelfs al uitvoering geven aan reduceren van de mate van verlichting, vooral in het buitengebied. Met name moet hierbij Putten genoemd worden die samen met de omliggende gemeenten bezig is de OV in het buitengebied anders in te richten. In Ermelo staat nu een fietspad met groene led verlichting en ook incidenteel worden kruisingen zo verlicht. Andere gemeenten zoals Maasdriel proberen door zachte reorganisatie het licht enigszins terug te dringen. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 27

28 Figuur 13 Fietspad Ermelo met groene led verlichting Andere gemeenten zijn er minder mee bezig en hier lijkt uitbreiding van bewoond gebied ook direct uitbreiding van de verlichting te betekenen. Wegen bij Harderwijk en Nijkerk langs de A28 zijn duidelijke voorbeelden. De parallelweg aan de snelweg in Nijkerk is standaard op 30% van het vermogen gezet en nog produceert deze veel licht en levert veel klachten op. Ook nieuwe verbindingswegen naar Amersfoort worden integraal in het licht gezet. Nieuwe industrieterreinen, ook buiten de bebouwde kom, worden volgens de NPR ingericht waardoor ze zeker in het buitengebied extreem veel licht naar de omgeving verspreiden: voorbeelden bij Dodewaard, Culemborg en Ede. Figuur 14 Culemborg Plantijnweg snachts en overdag Binnen de bebouwde kom is de gemeente Druten een voorbeeld van een gemeente die druk bezig is lichthinder voor bewoners aan te pakken door verticale geplaatste lampen te reduceren. Vaak zijn er in de oude dorpskernen klassieke armaturen geplaatst die nachts relatief veel lichthinder veroorzaken. Zie Asperen bijvoorbeeld Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 28

29 Figuur 15 Asperen Geregeld ervaren de gemeentelijke ambtenaren druk om incidenteel toch verlichting in het buitengebied te installeren. Mensen lijken het als een recht te beschouwen om bijvoorbeeld hun uitrit te laten verlichten. Ook discussies over het verlichten van fietspaden worden geregeld gevoerd en hier en daar ook inderdaad toegepast; bijvoorbeeld bij Culemborg, Elburg, Ammerzoden Ermelo en Tricht. Fietspaden verlichten om de sociale veiligheid te bevorderen werkt alleen als er voldoende fietsers rijden; anders is de verlichting vooral een hulpmiddel voor hen die iets kwaads in de zin hebben. Daarom wordt aanbevolen dit zeer restrictief toe te passen. Culemborg lijkt de verlichting na een bepaald uur te doven. Dat is een oplossing voor dit probleem. Gemeenten zouden ondersteund worden in hun besluitvorming op dit punt door beleid van de provincie dienaangaande. De Betuwe route heeft ook voor een sterke toename van verlichting gezorgd. Blijkbaar kon de gemeenten de nieuwe infrastructuur krijgen zoals ze het wilde en daarbij is vaak (veel) verlichting geplaatst. Zie bijvoorbeeld Opheusden. De rivieren zijn een speciaal punt. De afstand waarop verlichting van invloed is, is daar erg groot en er is veel natuurontwikkeling. De gemeenten gaan zeer verschillend om met het probleem om de verkeersveiligheid te handhaven of te vergroten en toch de negatieve effecten van verlichting te minimaliseren. Van integrale verlichting tot geen verlichting, van uitstekende belijning met kleuren in asfalt tot aan lichtmasten op afslagen met zonneenergie. Alle varianten zijn aanwezig. Dit lijkt een belangrijk thema om met vele gemeenten aan te pakken, eventueel samenmet Zuid-Holland die met hetzelfde probleem kampt. SPORTVELDEN Sportvelden dragen aanzienlijk bij aan de lichtvervuiling. Een dorp waar de sportverlichting ingeschakeld is kan verdubbelen in lichtuitstoot. Bij de inventarisatie zijn relatief weinig armaturen gevonden die de kwalificatie slecht kregen, wat betekent dat het armatuur met een hoek van meer dan 45 graden gericht stond. De meeste grotere sportparken zijn redelijk goed uitgevoerd. De indruk bestaat dat de relatief nieuwe parken aan de rand van het dorp en/of stad met relatief veel lichtmasten en armaturen uitgerust worden. Was vroeger 4 armaturen per veld de norm; nu zijn er velden met 20 lampen en is elk tennisveld met 4 lampen uitgerust: Barneveld, Scherpenzeel, Culemborg zijn daar voorbeelden van. Ook al zijn de armaturen modern en goed gericht, de totale reflectie op het veld zorgt ervoor dat er boven een dorp een lichtvlek hangt, alleen van de reflectie op de velden. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 29

30 RECREATIETERREINEN De recreatieterreinen liggen vooral aan de rand van Veluwe en enkele aan de grote rivieren. Er zijn een redelijk aantal dat omgebouwd wordt tot recreatiehuizen terrein, waar over het algemeen ook meer verlichting geplaatst wordt. Er zijn een klein aantal, waar meer dan 100 lampen staan, die verlichten zoals de openbare verlichting, met om elke 20 meter een lamp. Over het algemeen zijn het sierarmaturen die het licht alle kanten op laten schijnen. Recreatieparken zijn over het algemeen met bossen omgeven. De directe uitstoot van licht naar het omliggende land is dan ook meestal minimaal. De Recron is de overkoepelende organisatie van recreatieondernemers en één van de voorwaarden voor een indeling in een bepaalde klasse is de verlichting. Tegelijkertijd heeft de Recron ook een duurzaamheidproject. Verlichting wordt daar voor zover bekend nog niet in betrokken. Het verdient aanbeveling overleg te voeren met de Recron over duurzame verlichting waarbij lichtvervuiling en lichthinder, naast energie en kosten besparing, aan de orde gesteld worden. INDUSTRIE EN BEDRIJVEN De industrie en bedrijven zijn gevestigd op diverse bedrijfsterreinen. Hier wordt op zeer verschillende manieren belicht. Van helemaal niet of minimale belichting op een hoek, tot aan zeer uitgebreide verlichting die deels uit reclame oogpunt bezien kan worden. Wat opvalt is dat de bedrijventerreinen onderling sterk verschillen. Het ene terrein wordt nauwelijks verlicht terwijl het andere terrein juist veel verlicht wordt, zowel het terrein als de gebouwen. Apen bedrijven elkaar na? Roept licht nieuw licht op, aangezien de omgeving bij verlichting juist donker lijkt? Ede, Tiel hebben terreinen waar erg veel licht opgesteld staat. Het nieuwe bedrijventerrein van Tiel ligt ook nog in een relatief donker terrein aan de overkant van het kanaal. Met de bedrijven zou overleg gevoerd kunnen worden over deze vorm van verlichting. Ook zou in het kader van energiebezuiniging de toepassing van licht en de mogelijkheden om dit te dimmen en/of uit te schakelen na een bepaald uur geregeld kunnen worden. Hier en daar is een bedrijf niet op een terrein gevestigd maar geïsoleerd. Dit zijn over het algemeen steenfabrieken. Over het algemeen hebben deze weinig of geen verlichting. AANSTRALING De meeste kerken in het gebied worden verlicht, waarvan de meeste niet doven na een bepaald uur. Vooral in het rivierengebied viel dit op. Naast de kerken zijn de vele lichtmasten grote bronnen van licht vooral in de buurt van Waardenburg en Tiel. Deze masten zijn van erg ver te zien. De totale lichtstroom die een mast de lucht in zendt is gelijk aan de openbare verlichting van een stad van inwoners en is als een geconcentreerde bron te zien, zoals in bijgaande foto in de buurt van Tiel. In de omgeving zijn de grote bronnen van licht te zien naast links de stad Tiel zelf. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 30

31 Figuur 16 Panorama foto Tiel KASVERLICHTING De kassen in het te onderzoeken gebied liggen vooral rondom Zaltbommel. De kassen die verlichten schermen netjes af aan de zijkant en houden zich voor zover bekeken kon worden aan de wetgeving aangaande afscherming. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 31

32 AANBEVELINGEN In de vier onderzoeken is steeds hetzelfde procedé gevolgd: de mate van ophelderen van de hemel, de lichtvervuiling is onderzocht en er is een kaart en lijsten gemaakt van de grote lichtbronnen in de provincie Wat leren we er uit, wat weten we wel en wat weten we niet en wat kan de provincie Gelderland ermee, zijn dan logische vragen die we proberen op een rijtje te zetten in dit laatste afsluitende hoofdstuk. VISUELE KWALITEIT VAN DE NACHT De nachten worden visueel in Nederland gedomineerd, afgezien van de maan, door de aanwezigheid van de lokale verlichting aan de horizon en door de grijsheid van de lucht. In de directe omgeving van een persoon zal vooral dit laatste van invloed zijn, kan je iemand zien aankomen, weet je of het een man of vrouw is en of ze een blauwe jurk aan heeft, wordt allemaal buiten de bebouwde kom bepaald door de hoeveelheid licht die de hemel geeft. Daar geeft de donkertekaart zoals nu geproduceerd is voor de provincie antwoord op. In het gele gebied kun je uitstekend zien of er iemand aankomt en ook zelfs wel wie dat is. In het groene gebied alleen het eerste. Naast de mate van grijsheid van de lucht is een tweede aspect van belang: kan je lampen zien, hoeveel, hoe sterk, ver weg, ritme erin, kleur, etc. Dit is een belangrijk aspect dat de visuele nachtelijk kwaliteit sterk beïnvloedt. Door de verlichting aan de horizon kun je je oriënteren in de nacht, maar het kan ook een storende factor zijn: ik loop hier terwijl daar in de verte de snelweg ligt en die zorgt dat mijn plezier om hier te lopen vergald wordt: hij is zo nadrukkelijk aanwezig. Een lamp kan een positief effect hebben doordat je verbondenheid met je omgeving erdoor versterkt wordt: boer Piet is nog op, zijn licht is nog aan. De nacht wordt voor de visueel ingestelde mens echter juist gekarakteriseerd door een gebrek aan dergelijke signalen en de veelheid ervan in Nederland doet voor veel mensen afbreuk aan juist dit unieke karakter. Bovenstaande geldt in het gebied buiten de bebouwde kom. In de bebouwde kom is van een duisternis ervaring in Nederland eigenlijk geen sprake meer. Het contrast tussen de nacht binnen en buiten de bebouwde kom is daarom voor veel mensen die de stad gewend zijn, ook zo beangstigend of juist een nieuwe, inspirerende, ervaring. Dat contrast tussen stad en land verdwijnt s nachts nog meer dan overdag en de duisterniskaart laat dit zien. De visuele kwaliteit van de nacht buiten de bebouwde kom wordt dus bepaald door de hemel als een halve bol boven je en de lampen aan de horizon. Wat de bijdrage van elk aan de totale kwaliteit is, is niet te bepalen maar voorlopig lijkt in open land een verdeling niet onlogisch, met de nadruk in de directe omgeving op het aspect hemel en in de verte op de lampen aan de horizon. Hieronder proberen we voor beide onderdelen, duisternis en lichtbronnen aan de horizon, te bepalen of we voldoende weten, welke soort toepassing van verlichting we dan aan zouden moeten pakken en waar? Verbetering van deze beide door reduceren van de verlichting kan uitstekend gebeuren zonder de veiligheid te verminderen. De kwaliteit van verlichting kan op vele manieren gebeuren, waarbij het doel waarvoor het licht geplaatst is nog gehandhaafd of zelfs verbeterd kan worden, zonder dat het licht naar de wijde omgeving gestraald wordt of omhoog gestraald wordt. Al het licht dat van verre te zien is of omhoog gestraald wordt heeft geen nut en kost wel geld. Reduceren van dit licht kan dus voor iedereen, voor de bezitter van de verlichting, voor de omgeving en de natuur een verbetering opleveren. Geschat wordt dat Nederland twee keer zo donker kan worden (halvering van de waarden in de donkertekaart), als de verlichting in Nederland zou voldoen aan de eis dat er niet meer licht gemaakt wordt als en wanneer nodig. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 32

33 DE KAARTEN ALS HULPMIDDEL VOOR BELEID De donkertekaart geeft aan hoeveel de hemel oplicht. Welk licht moet je nu uitdoen om de duisternis te versterken en waar moet je dat doen? Helaas kun je niet zien welk licht van de hemel, waar vandaan komt. Licht, dat van een bron de hemel in gaat, kan in een grote cirkel weer naar beneden komen en die cirkel is half zo groot als de provincie. Dus een lamp uitdoen heeft (hoewel een minimale) invloed op het halve grondgebied van Gelderland, maar wel afnemend met grotere afstand. Dus bijvoorbeeld de kantoren in Apeldoorn centrum doven na een bepaald uur heeft vooral invloed in de stad Apeldoorn stad en een kleinere invloed daarbuiten. De lichtbronnenkaarten van de verschillende gebieden geeft aan waar de verlichting staat en zeker als gecombineerd wordt met kaarten waarop de mate van openheid van het landschap aangegeven staat is goed te zien welke lichtbronnen aangepakt zou kunnen worden om de lichtbronnen aan de horizon aan te pakken. Om lichtvervuiling aan te pakken is het volgende overzicht van het licht in Nederland van belang. Het onderzoek door Sotto le Stelle uit 2001 is aangevuld met een kolom over licht van binnen (de afgelopen jaren bleek die factor belangrijker dan 8 jaar geleden gedacht). Totale productie per Nederlander in lumen Omhoog gestraalde licht per Nederlander in lumen Tijdsduur in uur Omhoog gestraald licht in lumenuur Percentage Percentage zonder assimilatie verlichting Openbare Assimilatie verlichting verlichting Sportverlichting Licht van binnen Totaal 1500 Aanstraling, Reclame en Terrein verlichting ,6 49,0 41,7 5,5 9,4 17,0 29,1 7,2 12, Als we naar de situatie in de provincie Gelderland kijken, waar afgezien van Zaltbommel eigenlijk geen kassen aanwezig zijn, dan zien we in de laatste rij, dat bijna de helft van het licht in de atmosfeer van de openbare verlichting komt en van aangestraalde gebouwen en reclame bijna 30%, sport bijna 10% en binnenverlichting meer dan 12%. Al deze toepassingen van licht produceren dus de hoeveelheid licht in de provincie. Of de verdeling in elke gemeente gelijk is, weten we niet. Ook zal de verdeling wat veranderen gedurende de nacht met relatief veel openbare verlichting in de nacht en minder in de avonduren. Ook wordt vermoed dat grotere steden relatief meer licht uitstralen dan kleinere, wat waarschijnlijk vooral reclame, terrein en aanstraling is, maar veel meer is er niet over te zeggen. We nemen aan dat de provincie ongeveer ook bovenstaande verdeling heeft en hieronder geven we aan wat mogelijke maatregelen zijn om in elk van deze toepassingen de uitstraling van het licht te verminderen zonder dat de veiligheid in het geding is. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 33

34 VOORGESTELDE MOGELIJKE MAATREGELEN: 1. Openbare verlichting: a. Van de armaturen op de snelwegen en grote doorgaande wegen in open land eisen dat er armaturen 2 met een bepaalde G-klasse toegepast worden. b. Waar het mogelijk is de verlichting vervangen door actieve markering. c. Dimmen en zelfs doven van verlichting na een bepaald uur op doorgaande wegen d. De verlichting op wegen langs de rivieren te verwijderen en de belijning te versterken 2. Sportverlichting a. De oude, veel licht omhoog stralende, armaturen vervangen door zogenaamd asymmetrische armaturen die horizontaal geplaatst toch het hele veld kunnen bestrijken b. Bij aanleggen van nieuwe sportparken niet de verlichting opkrikken met veel meer lampen dan op de oude velden(dit is zeer gebruikelijk in Nederland, waardoor de winst door betere armaturen te gebruiken volledig teniet gedaan wordt door een overmaat aan licht met 10 tot zelfs 20 lampen op een trainingsveld). 3. Aanstraling, reclame verlichting a. Op terreinen waar niet gewerkt wordt dezelfde normen voor de verlichting hanteren als in de openbare verlichting; b. In de APV opnemen dat reclameverlichting, etalages en lichtbakken (ook die aan de masten van de OV gekoppeld zijn ) na een bepaald uur uit zijn. c. Dit ook regelen ten aanzien van het aanstralen van gebouwen, net zoals ook de monumenten van de stad zelf na een bepaald uur gedoofd worden. 4. Verlichting van binnen a. Aansluiten bij de door de Taskforce voorgestelde regelingen voor aanwezigheidsdetectie en daglichtafhankelijke lichtregeling. Dit beleid kan in het kader van energiereductie uitgevoerd worden en zal een groot effect hebben vooral op de door de grote steden totaal uitgestraalde hoeveelheid licht. Bovenstaande maatregelen zijn niet heel plaatsgebonden. Maatregelen zullen in eerste instantie verbetering opleveren in de eerste paar kilometers maar heeft een (klein) effect in een groot deel van provincie. De afgelopen 100 jaar is, zo schat men, een jaarlijkse toename van 5% opgetreden in de hoeveelheid licht in de atmosfeer. Als de provincie bovenstaande maatregelen implementeert en dit als onderdeel van haar beleid maakt dan is het mogelijk om deze trend te doorbreken of zelfs enigszins naar beneden bij te stellen. Een belangrijk punt in dit geheel is dat de provincie Gelderland binnen Nederland een cruciale rol speelt gezien het feit dat ze de enige provincie is zover we nu weten met een grote tweedeling in haar nachtelijke visuele kwaliteit. Heel globaal gezien heeft Nederland twee soorten nachtelijke kwaliteiten: het noorden boven de lijn Alkmaar-Arnhem samen met Zeeland is donker terwijl de rest verlicht is. Het behoud van deze tweedeling in de provincie of beter gezegd het ervoor zorgen dat het verlichte deel van Nederland niet verder oprukt, zou een zorg van de provincie moeten zijn. Het contrast tussen dorp en stad, tussen licht en donker is belangrijk om te handhaven, aangezien juist contrasten een interessant, landschap oplevert waar mensen zich graag in begeven. 2 In de G-klasse tabel wordt aangegeven hoeveel licht er boven de 90 graden met de vertikaal, 80 graden etc. uitgestraald mag worden. De tabel staat in de NPR uitgave van de NSVV, bij elke OV ambtenaar bekend Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 34

35 AANVULLEND ONDERZOEK De donkertekaarten en lichtbronnenkaarten zijn een goed hulpmiddel voor beleid. De donkertekaart geeft de kwaliteit van de hemel weer, de lichtbronnenkaart de locatie van de bronnen. De all sky foto s geven een geïntegreerd beeld ter ondersteuning van deze beide. Deze laatste bron zou meer systematisch uitgebreid kunnen worden waarbij een deelgebied van Gelderland onderzocht wordt met ten doel de hinderlijke lichtbronnen die over grote afstand te zien zijn te inventariseren. Voorgesteld wordt dit voor de Achterhoek en delen van het Rivierengebied te doen, aangezien hier veel open land is en tevens de kwaliteit van de duisternis groot genoeg is om te behouden. Eerder onderzoek in een vergelijkbaar gebied in Schouwen-Duiveland leverde een lijst van objecten op die van verre te zien zijn en waar maatregelen relatief veel effect op de visuele kwaliteit hebben, aangezien hier een heel directe relatie te leggen is tussen oorzaak en gevolg: deze lamp verbeteren levert in een groot gebied directe winst op. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 35

36 LITERATUUR Cinzano, P. e.a. The first world atlas of the night sky brightness Falchi F., Cinzano, P. CCD measurement of night sky brightness Schmidt W. Het meten van lichthinder. Zenit oktober 2005 Sotto le Stelle, Lichtonderzoek Veluwe juni 2005 Sotto le Stelle, Lichtonderzoek Zeeland juni 2006 Sotto le Stelle, Lichtonderzoek Kan-gebied december 2006 Sotto le Stelle, Lichtonderzoek Achterhoek-IJsselvallei 2008 Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 36

37 BIJLAGE 1 MEETMETHODE HEMELHELDERHEID Meten hoe helder de nachtelijke hemel is,is niet eenvoudig. De helderheden zijn erg laag waardoor erg gevoelige apparatuur gebruikt moet worden. Deze apparatuur is meestal alleen te gebruiken in gestandaardiseerde laboratorium condities. Bij het meten van hemel is dit nu juist niet mogelijk. Ook moet de procedure simpel zijn om binnen de gegeven tijd voldoende metingen te kunnen doen. VERANTWOORDING Een luminantiemeter is het geijkte instrument om de helderheid van objecten te meten. De meest gevoelige luminantiemeter die bestaat heeft een minimum waarde van 0,1 millicandela/m². De natuurlijke hemelhelderheid ligt volgens de literatuur tussen 0,2 en 0,25 millicandela/ m² (hangt vooral af van de zonneactiviteit). Het is duidelijk dat zelfs deze meter aan de ondergrens zit van zijn meetbereik en de fout in zijn metingen daarom relatief groot zal zijn. Verder is de hoek waaronder hij meet erg groot, n.l. 3 graden. In het beeldveld zullen vele sterren meegenomen worden en kan er niet alleen de hemel gemeten worden. Er wordt daarom gezocht naar andere methodes. Digitale camera Luminantiemeter Deze methodes maken alle gebruik van lichtgevoelige chips die gebruikt worden in digitale fototoestellen en die na ijking gebruikt kunnen worden om kleine lichthoeveelheden te meten. De gevoeligheid van deze chips is tegenwoordig dermate hoog dat binnen een korte tijd veel signaal gemeten kan worden. Meestal wordt daarbij gekoeld tot ongeveer 40 graden onder nul om zo min mogelijk ruis te verkrijgen. Ook dit is in het vrije veld ingewikkeld. Er is in het Riviergebied daarom gekozen om ongekoeld te werken. De fout is daardoor wel groter maar de apparatuur en procedure zijn veel eenvoudiger waardoor er op veel meer plaatsen binnen de beschikbare tijd gemeten kan worden. Deze methode is door Sotto le Stelle overgenomen van P. Cinzano en F. Falchi. De methode is grotendeels ontleend aan het werk van deze beroepsastronomen en de praktische uitwerking is met hen doorgenomen. (zie daarvoor de publicatie op internet beschikbaar CCD measurements of night sky brightness ). Ook is het werk dat een andere sterrenkundige J. Hollan uit Tsjechië uitgevoerd heeft naar de effecten van extinctie op de hemelhelderheid meegenomen. Zijn methode om de extinctie in sterk verlichte landen zoals Nederland te verwerken is integraal Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 37

38 overgenomen. Zie website: Deze methodiek zoals die in Gelderland toegepast is wordt ook gebruikt door de astronoom Hähnel in Osnabruck om het Ruhrgebied in kaart te brengen. Bovenstaande wil niet zeggen dat hiermee het laatste woord over het meten van de hemel gezegd is. Het aantal mensen dat hiermee bezig is, is gering en ook de ontwikkeling van de meetapparatuur gaat snel. Er is dus grote kans dat de methodiek nog wel aangepast gaat worden. De data zoals die nu verzameld zijn vormen echter het best denkbare dat op dit moment uitvoerbaar is. MEETCONDITIES De hemelhelderheid verschilt al naar gelang de bewolking. Hoe lager en dichter de bewolking hoe meer licht er vanaf de wolk gereflecteerd wordt en hoe hoger de hemelhelderheid is. Om niet elke nacht verschillende waarden te krijgen kan daarom alleen gemeten wordt op heldere nachten zonder bewolking. Andere voorwaarden zijn dat de zon meer dan 18 graden onder de horizon staat (astronomische duisternis) en de maan onder de horizon staat. METINGEN Er zijn op 8 verschillende nachten in totaal 162 metingen verricht. Nacht 1 28 op 29 oktober Kwaliteit Begin nevelig later uitstekend; lage extinctie en hoge betrouwbaarheid; IJking Betrouwb aarheid Datum Metingen Nacht y = -0,18x + 14,0 R² = 0,84 y = -0,39x + 14,1 R² = 0,67 Eerst standaard extinctie Nacht 2 24 op 25 november Goed; redelijke extinctie en goede betrouwbaarheid Nacht 3 25 op 26 november Helder, maar met wolken; geen extinctie mogelijk, standaard extinctie Nacht 4 27 op 28 december Uitstekend; normale extinctie en lagere betrouwbaarheid: standaard extinctie y = -0,16x + 14,0 R² = 0,45 Nacht 5 28 op 29 december Erg helder,lage extinctie; toch iets minder betrouwbaar: standaard extinctie y = -0,12x + 13,9 R² = 0,47 Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 38

39 Nacht 6 30 op 31 december Erg helder; wel wat smog, redelijke extinctie; y = -0,35x + betrouwbaar 14,1 R² = 0,70 Nacht 7 3 op 4 januari Helder; goede extinctie; erg betrouwbaar y = -0,21x + 14,0 R² = 0,79 Nacht 8 30 op 31 januari Erg helder; geen mist, sterke wind; lage extinctie; betrouwbaar y = -0,26x + 14,0 R² = 0,62 Op elk meetpunt is de volgende procedure gevolgd: Locatie is met behulp van een GPS vastgelegd; Een foto van 30 seconde van het zenit gemaakt; Een zogenaamd dark frame van 30 seconde gemaakt (hierbij wordt wel belicht, maar kan geen licht de chip bereiken door de dop op de lens te houden). Meting met een experimenteel methode: de Sky Quality Meter Ook al was het op deze nachten onbewolkt, toch verschilt de mate waarin het licht uitgedoofd wordt door de atmosfeer. Dat heet extinctie. Elke nacht is op één locatie een zogenaamde ijkmeting uitgevoerd waarmee de extinctie van die nacht bepaald wordt. Daarvoor wordt gecorrigeerd om de metingen van de verschillende nachten met elkaar te kunnen vergelijken. De weersomstandigheden waren in eind december en begin januari zeer gunstig op de nachten waarop metingen verricht werden. In het najaar was er enige mistvorming in de vroege nacht. Deze waren geconcentreerd in lage banken en de locaties werden zo uitgezocht dat daar geen last van ondervonden werd. De kwaliteit van de metingen op alle nachten was dan ook redelijke tot goed. VERWERKING Alle foto s zijn omgezet tot een fit file (softwareprogramma Iris). Dit is het gebruikelijke formaat voor astronomische waarnemingen. Alle metingen werden gekalibreerd met de dark frame gemaakt op dezelfde locatie en met flatframes (software programma AIP). Hiermee worden de fouten zoals ruis, vignettering van het toestel zoveel mogelijk opgeheven. In het middelste deel van de foto werden 6 stukken van 15 bij 15 pixels uitgekozen waar geen sterren te zien waren en de mean of the median half werd bepaald. Deze maat wordt beschouwd als de meest geschikte manier om de pixelvalue van de hemel te verkrijgen. Er is in de foto s namelijk een grote signal to noise ratio en met deze methode wordt alleen het middelste deel van de pixels meegenomen en daar weer het gemiddelde van bepaald. De gevonden pixelvalue werd via een Excel tabel omgezet in magnitudes. Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 39

40 Tevens werd van elke nacht de extinctie bepaald aan de hand van de foto s genomen met de ijkmeting. De extinctie op de nachten verschilde tussen 0,16 en 0,39 magnitude per airmass. (dit is de eerste getal in de formule in kolom ijking ) Om de meetresultaten van de verschillende nachten te kunnen vergelijken en samen te kunnen presenteren, zijn de gemeten magnitudes van de hemel geschaald op een heldere nacht met een extinctie van 0,33. Dit is ook de internationaal gehanteerde norm, ook gebruikt bijvoorbeeld bij de wereldatlas van de hemelhelderheid. NAUWKEURIGHEID De waardes zoals die in Gelderland gemeten zijn, zijn nauwkeuriger dan de waardes verkregen via de satelliet. Echter ook binnen deze metingen is een zekere mate van onzekerheid. De twee belangrijkste is het aandeel van de ruis in de opnames en de verschillende atmosferische condities. De ruis bij lange belichtingstijd van 30 seconden en de lage pixelwaarde is aanzienlijk. Door de waarde van vele pixels te middelen wordt deze fout tot aanvaardbare proporties terug gebracht. De metingen worden op verschillende nachten uitgevoerd. Elke nacht heeft verschillende atmosferische condities waardoor het licht op verschillende manier verstrooid wordt. Er wordt een eerste correctie uitgevoerd door elke nacht een extinctiemeting uit te voeren, wat een maat is voor de mate van transparantie van de atmosfeer. Echter dit is een eerste benadering en de onzekerheid hierin is nog aanzienlijk. Het is moeilijk het aandeel van elk van deze onzekerheden te schatten om een totale analyse van de onzekerheid te maken. Bij de 160 metingen zitten ook vele metingen waarbij op zeer korte afstand van elkaar op verschillende nachten gemeten is. De metingen vertonen geen systematische afwijkingen wat wijst op een voldoende mate van betrouwbaarheid van de meetmethode. Er wordt geschat dat de totale onzekerheid minder is dan 10%. Dat betekent dat als de gemeten hemelhelderheid 2,5 mcd/m² is, dat de werkelijke waarde zeer waarschijnlijk ligt tussen 2,25 en 2,75 mcd/m². Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 40

41 BIJLAGE 2 ALL SKY OPNAMEN naam locatie x-coördinaat y-coördinaat datum Aalst.NEF Achterhoek.NEF Acquoy.NEF Alphen.NEF Althorst.NEF Barneveld ZO.NEF Beesd noord.nef Beesd noord_2.nef Beneden Leeuwen noord.nef Beneden Leeuwen zuid.nef Bergharen.NEF Brakel oost.nef Brakel west.nef Bruchem.NEF Dalenstraat.NEF De Glind.NEF De Glind_2.NEF Deest.NEF Doornspijk.NEF Drieenhuizen.NEF Driesprong.NEF Eiland van Maurik.NEF Enspijk.NEF Esveld.NEF Everdingen.NEF Fort Vuren.NEF Garderbroek.NEF Harselaar.NEF Harskamp.NEF Hattelaar.NEF Hattemerbroek.NEF Heerewaarden.NEF Hell.NEF Hellauw.NEF Herwijnen.NEF Hierden.NEF Hoet.NEF Hulshorst.NEF Aalst Achterhoek Acquoy Alphen Althorst Barneveld ZO Beesd noord Beesd noord_2 Beneden Leeuwen noord Beneden Leeuwen zuid Bergharen Brakel oost Brakel west Bruchem Dalenstraat De Glind De Glind_2 Deest Doornspijk Drieenhuizen Driesprong Eiland van Maurik Enspijk Esveld Everdingen Fort Vuren Garderbroek Harselaar Harskamp Hattelaar Hattemerbroek Heerewaarden Hell Hellauw Herwijnen Hierden Hoet Hulshorst 5, 8' "E 5, 24' "E 5, 6' "E 5, 28' "E 5, 33' "E 5, 12' "E 5, 12' "E 5, 12' "E 51, 46' "N 52, 13' "N 51, 51' "N 51, 49' "N 51, 50' 22.83"N 52, 6' "N 52, 6' "N 51, 54' "N : : : : : : : :08 5, 29' "E 51, 54' "N :30 5, 30' "E 5, 40' "E 5, 6' "E 5, 30' "E 5, 14' "E 5, 30' "E 5, 30' "E 5, 30' "E 5, 38' "E 5, 49' "E 5, 42' "E 5, 41' "E 51, 51' "N 51, 51' "N 51, 48' 49.77"N 51, 49' "N 51, 46' "N 51, 53' "N 52, 6' "N 52, 6' "N 51, 53' "N 52, 24' "N 51, 51' "N 52, 4' "N : : : : : : : : : : : :12 5, 24' "E 5, 14' "E 5, 37' "E 5, 10' "E 5, 1' "E 5, 39' "E 5, 33' "E 5, 44' 54.15"E 5, 44' 54.15"E 5, 21' "E 5, 23' "E 5, 32' "E 5, 9' "E 5, 9' "E 5, 40' "E 5, 33' "E 5, 43' "E 51, 58' "N 51, 53' "N 52, 8' "N 51, 57' "N 51, 49' 16.23"N 52, 10' "N 52, 10' "N 52, 8' "N 52, 8' "N 51, 50' "N 51, 49' "N 52, 13' "N 51, 49' "N 51, 49' 6.456"N 52, 22' "N 52, 15' "N 52, 23' "N : : : : : : : : : : : : : : : : :40 Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 41

42 Hurwenen.NEF Ingen.NEF Jannedorp.NEF Kerkwij.NEF Knooppunt Deil.NEF Kootwijkerbroek.NEF Kragtighuizen.NEF Leerdam oost.nef Meteren.NEF Moleneind.NEF N 301.NEF Nedert hemert.nef Nekkerveld.NEF Nergena.NEF Nergena_2.NEF Nieuwaal.NEF Noordeinde.NEF Ochten oost.nef Ommeren.NEF Oosterwolde.NEF Opheusden oost.nef Opheusden west.nef Opijnen.NEF Pr. Bernard sluis.nef Puiflijk.NEF Renswoude.NEF Renswoude_2.NEF Rijswijk.NEF Roekel.NEF Rossum.NEF Telg.NEF Velddriel.NEF Veldweg.NEF Vogelwerf.NEF Vuren.NEF Wageningen west.nef Walderveen.NEF Wekerom.NEF Wely.NEF Zuideinde.NEF Hurwenen Ingen Jannedorp Kerkwij Knooppunt Deil Kootwijkerbroek Kragtighuizen Leerdam oost Meteren Moleneind N 301 Nedert hemert Nekkerveld Nergena Nergena_2 Nieuwaal Noordeinde Ochten oost Ommeren Oosterwolde Opheusden oost Opheusden west Opijnen Pr. Bernard sluis Puiflijk Renswoude Renswoude_2 Rijswijk Roekel Rossum Telg Velddriel Veldweg Vogelwerf Vuren Wageningen west Walderveen Wekerom Wely Zuideinde 5, 17' "E 5, 30' "E 5, 29' "E 5, 11' "E 5, 13' "E 5, 39' "E 5, 36' "E 5, 7' "E 5, 16' 12"E 5, 33' "E 5, 51' "E 5, 8' "E 5, 25' "E 5, 37' "E 5, 37' "E 5, 10' "E 5, 51' "E 5, 36' "E 5, 28' "E 5, 54' "E 5, 39' "E 51, 48' "N 51, 58' 14.61"N 52, 8' "N 51, 47' "N 51, 51' "N 52, 8' "N 52, 14' "N 51, 53' "N 51, 51' "N 51, 50' "N 52, 15' "N 51, 44' "N 52, 14' "N 51, 59' "N 51, 59' "N 51, 48' "N 52, 30' "N 51, 54' "N 51, 56' "N 51, 54' "N 51, 56' "N : : : : : : : : : : : : : : : : : : : : :15 5, 35' "E 5, 19' "E 5, 27' "E 5, 34' "E 5, 34' "E 5, 34' "E 5, 21' "E 5, 45' 7.974"E 5, 20' "E 5, 33' "E 5, 17' "E 5, 20' "E 5, 3' "E 5, 5' "E 51, 56' "N 51, 49' "N 51, 53' "N 51, 52' 3.702"N 51, 46' "N 52, 5' "N 51, 57' "N 52, 5' "N 51, 47' "N 52, 17' "N 51, 46' "N 51, 56' "N 51, 51' "N 51, 49' "N : : : : : : : : : : : : : :58 5, 37' "E 5, 33' "E 5, 42' "E 5, 42' "E 5, 58' "E 51, 58' "N 52, 6' "N 52, 6' "N 51, 54' "N 52, 28' "N : : : : :24 Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 42

43 BIJLAGE 3 GEGEVENS GEMEENTEN gemeente Buren Culemborg Druten Geldermalsen Lingewaal Maasdriel NederBetuwe contactpersoon de heer van Gasteren Erik Stroomberg Frank van Gent de heer Borgstijn de heer Rodenburg de heer Mei telefoon r.gasteren@buren.nl hh.stroomberg@culemborg.nl fgent@druten.nl j.borgstijn@geldermalsen.nl a.rodenburg@lingewaal.nl j.meij@maasdriel.nl de heer Gossink egossink@nederbetuwe.nl Neerijnen Tiel West maas en waal Zaltbommel Nijkerk Scherpenzeel de heer van der Meijden Bram Boers of van der4 meijden piet.van.der.meijden@neerijnen.nl bboers@tiel.nl Siemensma van burg van Essen Marc Kortrijk csiemensma@westmaasenwaal.nl tvanburg@zaltbommel.nl en@nijkerk.eu m.kortrijk@scherpenzeel.nl Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 43

44

45 BIJLAGE 4 OVERIGE VERLICHTING Nummer Naam xycategorie coordinaat coordinaat 1 industrieterrein Barneveld industrie Gemeente 2 industrieterrein Barneveld industrie Barneveld Mulder en Lodder en buurpand: verlichte gebouwen; Brandsen: sterk verlichting uit etalage en terrein verlichting; Nilson: verlicht gebouw Malestein: verlicht gebouw 3 Proefstation industrie Barneveld geen licht gezien 4 industrieterrein Harselaar industrie Barneveld van Eeden: groot terrein verlicht; van Ee: verlicht terrein;h & S: sterk verlicht terrein; van Maanen: sterk verlicht terrein en reclame door licht van binnen naar buiten; Volkswagen sterk verlicht terrein; van Amerongen: groot terrein verlicht; Continental: terrein verlicht; Givaudan: terrein verlicht; Volvo erg felle verlichting als reclame; Heilijgerrs: verlicht terrein; V reugdelhil: grote hoge verlichte wanden; TrajeCt verlicht pand; van der Steeg: grote hoge wand; Transferium: vanuit binnen veel licht 5 Denkavit industrie Barneveld 6 Saftety.com industrie Barneveld veel licht op centrale ingang veel meer dan OV; verder relatief weinig geen licht 7 industrie Kootwijkerbroek industrie Barneveld van der Pol: verlicht terrein 8 Kasteel de Schaffelaar overig gebouw Barneveld verlicht 9 kerk overig gebouw Barneveld geen licht Barneveld Aantal Opmerkingen onderzoeker Opmerkingen ambtenaar

46 10 recretieterrein oost Voorthuizen recreatieterrein Barneveld 11 Zeumeren recreatieterrein Barneveld 12 Wulpenveen recreatieterrein Barneveld 20 weinig 13 Gerrit Jan's Hoeve recreatieterrein Barneveld 80 erg groot, niet veel 14 IJsvogel recreatieterrein Barneveld niet te overzien 15 Vredeoord recreatieterrein Barneveld 16 Zeumersehof recreatieterrein Barneveld 17 De Huifkar recreatieterrein Barneveld 40 redelijk aantal 18 Ruimzicht recreatieterrein Barneveld weinig licht 19 Palmool snelweg Barneveld 20 Tolnegen snelweg Barneveld 21 sportpark De Glind sportpark Barneveld 22 sportpark De Glind sportpark Barneveld 23 sportpark Terschuur sportpark Barneveld 18 matig 24 sportpark Barneveld sportpark Barneveld 12 matig 25 sportpark Barneveld sportpark Barneveld 48 goed; wel erg veel licht op paar velden 26 sportpark Barneveld sportpark Barneveld 27 sportpark Barneveld sportpark Barneveld 28 sportpark Voorthuizen sportpark Barneveld 29 sportpark Barneveld sportpark Barneveld 30 sportpark Voorthuizen sportpark Barneveld 6 goed 31 sportpark Voorthuizen sportpark Barneveld 18 goed 32 sportterrein Harremaat sportpark Barneveld 16 goed 33 Sportpark Stroe sportpark Barneveld 8 matig 34 industrieterrein Beusichem industrie Buren Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 46 ongeveer 10 recreatieterreinen; geschatte oppervlakte 1 vierkante kilometer met 400 lampen geen licht 30 relatief weinig 200 erg groot terrein; redelijk aantal hoge masten en 30 kleine lampen 9 matig zwembad zwembad 40 goed 4 slecht 30 moeilijk te overzien; goed tot slecht Verhoef: sterk verlichte reclame; Key: verlicht terrein

47 35 Hulster industrie Buren 36 Prinses Marijkesluizen industrie Buren 37 industrie Maurik industrie Buren 38 industrie Maurik industrie Buren 39 industrieterrein Lienden industrie Buren 40 kassen kassen Buren 41 kerk Beusichem overig gebouw Buren 42 kerk Zoelmond overig gebouw Buren 43 kerk Asch overig gebouw Buren 44 kerk Zoelen overig gebouw Buren 45 De Karekiet recreatieterrein Buren 46 Vergarde recreatieterrein Buren 80 groot veel; niet bovenmatig veel 47 Rivierenland recreatieterrein Buren 30 bollen 48 recreatieterrein Eiland van Maurik 49 recreatieterrein Verkrema/de Schans 50 De Licngebrug recreatieterrein Buren 40 kegels; op de wegen alleen recreatieterrein Buren op terrein recreatieterrein Buren 15 weinig, op parkeerterrein hoge lampen recreatieterrein Buren recreatieterrein Buren wordt sterk veranderd? Wat dat voor licht betekent weet ik niet sterke lampen omhoog gericht op bord 53 sportpark Beusichm sportpark Buren 32 goed 54 sportpark Buren sportpark Buren 18 goed redelijk 51 recreatieterrein t Kalverland 52 Vogelenzang Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 47 TMG: verlichte reclame en gebouw; Joh van der Zand: verlicht terrein weinig licht Wehkamp: erg groot totaal verlicht terrein Vernooy: twee verblindende lampen De Geus: verlicht pand; SWB idem; Vonk groot terrein verlicht geen licht 5 minimaal is manege is gewoon openbare verlichting

48 55 sportpark Rijswijk sportpark Buren 10 matig 56 sportpark Kerk-Avezaath sportpark Buren 18 redelijk/matig 57 sportpark Zoelen sportpark Buren 6 goed 58 golfterrein sportpark Buren 0 geen licht 59 sportpark Maurik sportpark Buren 20 goed/slecht 60 sportpark Ingen sportpark Buren 6 slecht 61 sportpark Lienden sportpark Buren 15 matig 62 sportpark sportpark Buren 6 slecht 63 Jachthaven waterwerken Buren veel kleine lampen op stijgers 64 Discotheek horeca Culemborg niet gevonden, of opvallends 65 electriciteitscentrale industrie Culemborg 66 Pavijen west industrie Culemborg Heuvelman: grote, erg sterk verlichte witte verlichte wand, van ver te zien; Centraal Boekhuis: grote verlichte wand en meerdere sterk verlichte reclames; groot leeg terrein; Middelkoop: groot verlicht terrein; Citroen: sterk verlichte etalage; Bos motoren: verlichte etalage; Casala: verlichte etalage 67 Pavijen oost industrie Culemborg VDS: verlicht gebouw; Centraal Boekhuis: groot verlicht terrein met twee rijen lampen; Gamma: erg sterk verlicht reclamebord; van Zanten: sterk verlicht gebouw; Gispen: groot terrein verlicht; Jaarsveld: verlicht gebouw 68 industrieterrein Deil industrie Culemborg weinig bijzonders 69 Sportpark sportpark Culemborg Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 48 ambtenaar: er zit ook camping bij 22 kegels, niet veel 56 goed, 4 velden met 56 armaturen; erg veel

49 70 sportpark Culemborg sportpark Culemborg 71 steenfabriek en twee andere 72 Westerhout industrie Druten veel licht erg witte felle lampen industrie Druten Huisman: terrein en gebouw verlicht; Karwij: sterk verlichte reclame; Vion: groot leeg terrein verlicht; VSB groep: gebouw en terrein verlicht 73 Boldershof industrie Druten 74 steenfabriek Deest industrie Druten 75 kas kassen Druten 76 kas kassen Druten 77 kerk Druten overig gebouw Druten 78 kerk Deest overig gebouw Druten 79 sportpark Druten sportpark Druten 80 sportpark Horssen sportpark Druten 26 goed/redelijk/matig 81 sportpark Gelenberg sportpark Druten redelijk; 11 matig; 32 goed; 7 slecht 82 sportpark Alferden sportpark Druten 8 redelijk/matig 83 sportpark Deest Kremershof 84 De Klomp sportpark Druten matig; 8 goed industrie Ede 85 industrieterrein Ederveen industrie Ede 86 industrieterrein Lunteren industrie Ede Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina goed; veel per veld honderden 4 meter masten met kegels Koramic: erg sterk verlicht terrein; Ravestein: verlicht terrein: Hertog Jan??: terrein sterk verlicht geen licht om 2 uur 17 maart 2009 aangebracht door ambtenaar geen licht gezien om 2 uur snachts aangebracht door ambtenaar aangebracht door ambtenaar 9 redelijk Steenbergen: hoge wand verlicht: de Klomp: sterk verlicht pand E.J. Bos: grote fabriekswand verlicht Klomp: verlicht gebouw; Hoogendoorn: sterk verlicht terrein; Multi schoonmaak: verlicht terrein

50 87 Kievitsmeent industrie Ede EBC: sterk verlichte reclame; Timmerfabriek: sterk verlicht pand; Volvo: sterk verlichte reclame en groot terrein verlicht; Innovon: verblindende lamp Afvalcombinatie: groot verlicht terrein; Deli nuts: groot terrein verlicht 88 Heestereng industrie Ede Schenker: groot terrein sterk verlicht; Iddink: verlicht gebouw en terrein; Enerpac: te sterke lampen op terrein; Kinzo: groot terrein verlicht, goede armaturen; Groveko: felle reclame; Arbach: groot terrein verlicht; Technische unie: verblindende lampen 89 industrie industrie Ede verlicht terrein in open donker land 90 industrie industrie Ede geen licht gezien 91 Frankeneng industrie Ede Deli XL: groot terrein sterk verlicht; Axi: sterk verlichte reclame en pand; Zoonen en ABB: verlicht pand; Veloia: sterk verblindende lampen; HSV: groot terrein verlicht en reclame en verblindende lamp; Boels: sterk verlicht pand; Schenker: groot terrein verlicht; Sikkens: sterk verlicht gebouw; Peugeot: van binnen verlicht gebouw; BIg Brother: verlicht gebouw; Total creation: groot verlicht gebouw; Welkoop: sterk verlicht en zeer groot gebouw; Toyota: groot reclamebord 92 industrieterrein Wekerom industrie Ede Tichelaar, MHW en Berg: verlicht terrein Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 50

51 93 Veluweland instelling Ede weinig 94 Museum sportpark instelling Ede nauwelijks licht gezien 95 kas kassen Ede 96 De Kajuit recreatieterrein Ede geen licht, 21 maart uur 'snachts geen licht 97 De Harskamp recreatieterrein Ede 10 weinig 98 Heidekamp recreatieterrein Ede 25 weinig 99 Lorkenbos recreatieterrein Ede 10 nauwelijks licht 100 De Poel snelweg Ede Scharenburg snelweg Ede 43 goed 102 sportpark Ederveen sportpark Ede 27 goed/matig 103 sportpark Ede sportpark Ede 26 matig 104 Moorfielders sportpark Ede 55 redelijk 105 sportveld Bennekom Eikenhof 106 sportpark Wekerom sportpark Ede sportpark Ede 60 redelijk/matig; weinig velden met veel masten 16 redelijk 107 Sportpark Harskamp sportpark Ede 108 Sportpark Harskamp sportpark Ede 22 redelijk 109 sportpark Otterlo sportpark Ede 11 matig 110 sportpark Otterlo sportpark Ede 4 matig 111 De Kruismaten Elburg industrie Elburg 112 Oostendorp industrieterrein Elburg 113 kassen industrie Elburg kassen Elburg opvallend weinig licht; Webere: 5 sterke tl-lampen Compagnen, Weber woon wereld: beide veel licht van uit binnen geen licht 114 Kasteel camping recreatieterrein Elburg geen licht 115 sportpark t'harde sportpark Elburg 33 redelijk/slecht 116 sportpark Oosterwolde sportpark Elburg 17 matig 117 sportpark Oldenbroek sportpark Elburg 16 goed/redelijk 118 s Heerenloo instelling Ermelo Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 51 0 geen velden op alle paden en wegen licht

52 119 Voor Arken instelling Ermelo 120 Veldwijk instelling Ermelo 121 recreatieterrein recreatieterrein Ermelo 122 Doppenburg recreatieterrein Ermelo 123 sportpark Groot Spijk sportpark Ermelo 124 Stapelakker industrie Geldermalsen Stralen: sterke verblindende lamp; Rodenberg disco skybeamer, bundel, horizontaal en erg bewegend, 8 maart 2009 zaterdag 1 uur 125 bedrijf en manege industrie Geldermalsen 126 bedrijf Blom industrie Geldermalsen 127 Geldermalsen west industrie Geldermalsen 128 Geldermalsen oost industrie Geldermalsen 129 industrieterrein Geldermalsen 130 industrieterrein Geldermalsen industrie Geldermalsen niet goed bereikbaar, veel lage druk lampen te zien enig licht op terrein en gebouw; valt mee; Wellner: meer licht op terrein Oostrum: groot terrein verlicht hier en daar sterk verlicht; Fruitmasters: groot verlicht terrein Wellner: sterk verlicht terrein en gebouw Ameron: groot sterk verlicht terrein industrie Geldermalsen Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 52 weinig licht alle wegen met 2310 kegels en TL lampen 30 weinig weinig licht 28 matig van de Haak: groot terrein sterk verlicht; Azimed: sterke verblindende lampen; AH: erg groot verlicht terrein; Koren: sterk verlichte grote witte wand; Blokker: groot verlicht terrein; Simon Loos: verlicht terrein; Bouw opleidingscentrum: verlicht terrein: John Ponk: veel te sterke verblindende lampen

53 131 ARV industrie Geldermalsen op Avri terrein enigszins verlicht; de weg er naar toe voor buitengebied veel licht 132 kassen Beesd kassen Geldermalsen er is een verlichte kas, 1 uur kas kassen Geldermalsen 134 Huize Acquoy overig gebouw Geldermalsen geen licht gezien om 1 uur snachts niets gevonden 135 kerken Beesd overig gebouw Geldermalsen 136 reclamemast reclame Geldermalsen 137 Reclememast reclame Geldermalsen 138 Kooise camping recreatieterrein Geldermalsen 139 Lingehorst snelweg Geldermalsen 26 aan oost zijde en ook aan westzijde 140 Molenkamp snelweg Geldermalsen 19 weinig 141 sportpark Beesd sportpark Geldermalsen 19 goed/ slecht 142 sportpark sportpark Geldermalsen 20 goed/slecht 143 sportpark Tricht sportpark Geldermalsen 17 redelijk/slecht 144 sportpark Meteren sportpark Geldermalsen 18 goed en matig 145 sportpark Geldermalsen sportpark Geldermalsen 24 goed, 20 redelijk, 16 matig 146 Lorentz industrie Harderwijk Reclamemast; Ridder: sterk belicht wit gebouw; Schilderhulp: te verblindende lampen voor verkeer; Vreeken: sterk verlicht gebouw; vele auto bedrijven: verlicht; Sapa: sterk verlicht terrein, geen activiteit; Caduson: idem maar daar wordt wel gewerkt Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 53 5 nauwelijks licht

54 147 De Essenburgh overig gebouw Harderwijk 148 sportpark Hardenwijk sportpark Harderwijk 16 goed 149 sportpark Hardenwijk sportpark Harderwijk 44 goed 150 Nederpelt Industrieterrein Hattemerbroek 151 kassen industrie Hattem kassen Hattem 152 industrieterrein Vuren industrie Lingewaal 153 industrieterrein Vuren industrie Lingewaal 154 industrieterrein Heukelum 155 industrieterrein Asperen industrie Lingewaal industrie Lingewaal Hemeva: verlicht terrein, verblindende lampen; Food Technology: verlicht terrein en reclamebord wit sterk verlicht 156 Kasteel overig gebouw Lingewaal geen licht om 1 uur snachts 157 gemeentehuis Asperen overig gebouw Lingewaal 158 Radar overig gebouw Lingewaal wit gebouw sterk verlicht; van verre in de hemel te zien om 1 uur snachts: begin ijsvogel route elke post ongeveer 20 lampen sox, in open land, van verre te zin 159 reclamemast reclame Lingewaal 160 sportpark Spijk sportpark Lingewaal 13 matig 161 sportpark Heukelum sportpark Lingewaal 12 matig 162 sportpark Vuren sportpark Lingewaal 34 redelijk/matig; inclusief tennispark nabij 163 sportpark Asperen sportpark Lingewaal 13 matig 164 sportpark Herwijnen sportpark Lingewaal 14 matig Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 54 overdag bekeken: verlichte oprijlaan Inspire: overbelicht terrein; Voo tapijt:reclame sterk verlicht geen licht Buko: een grote lamp; Ytong: 12 grote lampen relatief veel licht, goede armaturen Klein: groot terrein verlicht; Sonac idem lig helemaal in open land weinig licht aan oostkant volcontinu bedrijf

55 165 industrieterrein Ammerzoden industrie Maasdriel 166 industrieterrein Hedel industrie Maasdriel 167 De Geerden industrie Maasdriel Flexitrans: groot terrein verlicht; S.G.G. sterk verblindende lamp; EVVM: wit gebouw verlicht;andere kant van spoorlijn De Groot: groot terrein verlicht en grote witte wand 168 De Hoogewaard industrie Maasdriel 169 kassen Ammerzoden kassen Maasdriel Jagtenberg: verlicht met relatief weinig licht, donkere grote wanden geen kas gezien die licht gaf 170 kassen Hedel kassen Maasdriel geen kas gezien die licht gaf 171 kasen Kerkdriel kassen Maasdriel niks verlicht bij coördinaten 172 kassen Rossum kassen Maasdriel twee kassen verlicht 173 kerk Rossem overig gebouw Maasdriel 174 Reclamemast reclame Maasdriel 175 recreatieterrein recreatieterrein Maasdriel 176 Zwartehof snelweg Maasdriel 177 sportpark Well sportpark Maasdriel 10 matig 178 sportpark Ammerzoden sportpark Maasdriel 12 goed/matig 179 sportpark Hedel sportpark Maasdriel 26 goed/redelijk/matig 180 sportpark Velddriel sportpark Maasdriel 12 matig Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 55 Kras :groot reclamebord wit, sterk verlicht; Alasbastine: sterke lampen beide kanten hinderlijk voor omwonenden Linde: terrein sterk verlicht; P&O: verlicht gebouw; Opzeeland: groot terrein verlicht; Bakkersland: aangestraald gebouw en 1 hinderlijke lamp voor verkeer; Hitachi, sterk verlicht leeg terrein; Hoeflake: sterk verlicht gebouw, groot terrein verlicht 25 matig 8 wel gevonden bestaat niet meer

56 181 sportpark Hurwenen sportpark Maasdriel 10 slecht 182 sportpark Doorning sportpark Maasdriel 20 goed/redelijk 183 sportpark Kerkdriel sportpark Maasdriel 32 goed tot matig 184 sportpark Alem sportpark Maasdriel 11 matig 185 sportpark Heerewaarden sportpark Maasdriel 14 goed/matig 186 brug Hedel den bosch waterwerken Maasdriel 187 Sluis Sint Andries waterwerken Maasdriel 188 steenfabriek industrie 189 De Heuning industrie NederBetuwe NederBetuwe 190 Veiling industrie 191 industrieterrein Kesteren industrie 192 t Panhuis industrie Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 56 NederBetuwe NederBetuwe NederBetuwe lage druk natrium lampen sterk verlicht, van erg ver te zien, ook door hoogte 30 erg sterk verlicht; ook fietspad met 50 lux verlicht geen licht gezien Hazet: sterk verlichte etalage; Quint: groot verlicht terrein en gebouw; Dumas: erg sterke verlichting; IndoCar en Toko Lien: sterke lampen op terrein; AVS: verlicht terrein; van Dooren: verlichte reclame veel licht op parkeerterrein Mc Dob weinig licht gezien, behalve van P en O Bam: erg groot sterk verlicht terrein; Budget banken: verlicht gebouw; van Dam: licht uit etalages

57 193 De Maten industrie NederBetuwe Alfa: aangelicht gebouw; Martensen Schuppens: aangelicht gebouw; van Vilsteren: aangelichte reclame; Romein: sterke verlichting uit gebouw; De Wiot hekwerken: veel decoratie en twee erg hoog gerichte lampen over het land heen; van Engelenburg: verlichting op terrein; Peter van Ton: verlicht gebouw; Kingspan: verlicht terrein 194 industrie industrie nauwelijks licht gezien 195 kassen Opheusden kassen NederBetuwe NederBetuwe 196 station Dodewaard overig gebouw in open land, ver weg stralende lampen 197 t Zand recreatieterrein 198 Overbroek zuid snelweg 199 sportpark Echteld sportpark 200 sportpark IJzendoorn sportpark 201 sportpark Kesteren sportpark 202 sportpark t Heerenland Opheusden 203 sportpark Dodewaard sportpark sportpark 204 Jachthaven waterwerken NederBetuwe NederBetuwe NederBetuwe NederBetuwe NederBetuwe NederBetuwe NederBetuwe NederBetuwe NederBetuwe Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 57 geen licht gezien om 22 uur, afgezien 1 klein kasje, 17 maart worden meer, verwachting 50 lampen; valt mee hoge masten en 30 bollen ( ontstoken midden op de dag) 6 matig geheel nieuw 22 goed/redelijk/matig 24 redelijk/matig 18 redelijk/matig 12 matig erg veel licht, lage druk natrium veel vervuiling naar omgeving en omhoog

58 205 industrieterrein Haaften industrie Neerijnen 206 Slimwei industrie Neerijnen 207 kassen Haaften kassen Neerijnen 208 kassen Est kassen Neerijnen 209 kassen Varik kassen Neerijnen 210 kerk Varik overig gebouw Neerijnen 211 reclamemast reclame Neerijnen 212 Reclamemast reclame Neerijnen 213 Eigenblok snelweg Neerijnen 214 sportpark Hellouw sportpark Neerijnen 215 sportpark Haaften sportpark Neerijnen 34 goed/ slecht 216 sportpark Waardenburg De Korte Woerden 217 sportpark Opijnen sportpark Neerijnen sportpark Neerijnen 218 sportpark Varik sportpark Neerijnen 24 goed/redelijk/slecht 219 sportpark Ophemert sportpark Neerijnen 14 goed/matig 220 Zalentijn horeca Nijkerk Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 58 van Uden: bollen op parkeerterrein; HSB: veel licht op terrein De Arend: sterk verlicht gebouw; Scotts: idem; Stryker: verlicht gebouw; Hitachi: sterk verlicht gebouw; BMW garage: veel licht vanuit gebouw; van Doesburg: terrein verlicht; Techblu: verlicht gebouw; Hartog west: groot terrein verlicht; Prefadim: groot terrein verlicht; Story auto: idem geen licht in maart te zien twee kassen door ambtenaar genoemd met veel licht 1 kas was nog verlicht op 26 maart 2009 zeker kijken 1 uur om 1 uur gen licht te zien 44 veel 6 matig 4 matig sterk verlichte panden

59 221 De rode schuur horeca Nijkerk 222 industrie Hoevelaken industrie Nijkerk 223 industrie Nijkerk Watergaar industrie Nijkerk Ampt van Nijkerk: erg veel lampen op terrein; Boels: verlicht terrein; van Hout: verlicht pand; van Renselaar: verlicht terrein; M. Bouw: verlicht wand; van der Bor: verlicht terrein; van der Haar: verlicht pand; Pleijsier en Thuasne: verlicht pand; Dasselaar: verlicht terrein; Renault Ramshorst en Prins: sterk verlicht gebouwen; Bieze en Epos: sterk verlichte grote witte wanden 224 industrie Hoevelaken Horstbeek industrie Nijkerk 225 industrie Hoevelaken industrie Nijkerk Landman: verlicht pand; Paardencentrum: sterke reclame verlichting; Unica: sterke reclame verlichting en licht op pand Landman en Pul: verlichte panden 226 industrie Nijkerk Akervaart oost industrie Nijkerk Ekris: verlicht pand en ook licht van binnen; Milieuservices: verlicht terrein; Covebo, Veemberg en Rootselaar: sterk verlichte panden; Bakker: sterk verlicht terrein; Friesland Foods: groot terrein verlicht 227 Struik industrie industrie Nijkerk 228 Zilverschoon instelling Nijkerk sterk verlicht gebouw en terrein in donkere omgeving; 6 cd/m2 op wegen verlichting, niet overdreven 229 Overbos recreatieterrein Nijkerk 20 weinig 230 Nieuw Hulckesteijn recreatieterrein Nijkerk 50 relatief veel licht op terrein, maar ik vond geen licht op weg Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 59 hotel in aanbouw met enige bouwlampen Priema: verlicht terrein te veel licht op weg

60 231 Witte Hoeve recreatieterrein Nijkerk 232 sportpark Hoevelaken sportpark Nijkerk 233 sportpark Nijkerkerveen sportpark Nijkerk 28 goed/matig/slecht 234 Manege sportpark Nijkerk 235 sportpark Nijkerk sportpark Nijkerk regen tijdens bezoek geen licht: 21 uur zeer divers 236 sportpark Veenhuizenveld sportpark Nijkerk 237 Bouwfonds terrein terreinverlichting Nijkerk 238 kassen kassen Nunspeet geen licht 239 Bad Hoophuizen recreatieterrein Nunspeet 25 minimaal 240 De Pol recreatieterrein Nunspeet 10 minimaal 241 De Bijsselschebeek recreatieterrein Nunspeet Bosmaten recreatieterrein Nunspeet 243 recreatieterrein recreatieterrein Nunspeet 40 diverse lampen soorten, niet bovenmatig 5 minimaal 244 Bijsselse Erik recreatieterrein Nunspeet 20 weinig 245 De Hofstee recreatieterrein Nunspeet 50 kegels op wegen 246 sportpark Hardenwijk sportpark Nunspeet 24 goed/matig 247 sportpark Nunspeet sportpark Nunspeet 44 van goed tot slecht 248 kassen kassen Oldebroek geen licht 249 sportpark Elburg sportpark Oldebroek 51 goed/redelijk 250 Mercure horeca Putten industrieterrein Putten industrie Putten 252 kassen kassen Putten Benegas: erg veel lampen op lage masten op terrein; PLTC: terrein verlicht: Havoned en Formido: sterk verlichte reclameborden geen licht 253 Zuiveringsinstallatie overig gebouw Putten veel licht eromheen Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina veel licht op centrale deel, ook aanlichting; klassieke lantaarns op alle wegen 36 goed/redelijk/matig 6 matig geen licht gezien, weinig activiteit

61 254 Vanenburg overig gebouw Putten 255 recreatieterrein recreatieterrein Putten 30 niet bovenmatig 256 Vanenburg snelweg Putten sportpark Putten sportpark Putten 20 matig 258 sportpark Putten sportpark Putten 54 goed/matig 259 industrieterrein Scherpenzeel industrie Scherpenzeel 260 industrieterrein Scherpenzeel industrie Scherpenzeel 261 kasteel Scherpenzeel overig gebouw Scherpenzeel 262 Ruwinkel recreatieterrein Scherpenzeel 263 sportpark Scherpenzeel sportpark Scherpenzeel 30 goed, wel veel licht op veld 264 sportpark Scherpenzeel sportpark Scherpenzeel 60 goed, wel veel licht op velden 265 Plein met grondspots #N/B #N/B Tiel 266 industrieterrein Bergakker industrie Tiel 267 steenfabriek Passewaaij industrie Tiel aanstraling Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 61 veel licht op terrein en ook op gebouw Emerson: verlicht gebouw; KPN: verlicht gebouw; Mandersloot; verlicht terrein: Interface Flor: sterk overbelicht leeg terrein Bakker en VOA: sterk verlichte reclame, verlicht terrein en gebouw; Doeland: verlicht terrein om 1 uur niet verlicht 110 vrij veel licht WorkX: verlichte reclame; Van Ziel: verlicht terrein geen licht

62 268 industrieterrein Tiel industrie Tiel restaurant Betuwe: veel licht op terrein ook aan andere en om gebouw; Gamma: verblindende kant kanaal lampen op de weg gericht; Lekkerland: verlicht terrein; Renault: sterk verlicht terrein; Heuvelman: groot terrein enigszins verlicht; Kranendonk: verlicht wit gebouw; Sligro en De Waal: verlichte gebouwen; Renault, Opel en Ford: verlichte etalages; Teleflex, Scania en Metler: verlichte gebouwen 269 industrieterrein Medel industrie Tiel OV weg erg breed en dubbel verlicht; na 22 uur geen mens te zien; Kuene Nagel: groot terrein verlicht en verblindende lampen; Ruitersport: sterk verlicht leeg terrein; DHL: groot terrein verlicht: Pro Assists: te sterk verlicht terrein, ook veel licht omhoog; Vonk: groot verlicht terrein; van den Heuvel: overbelicht terrein en reclame; Big Trans: verlicht gebouw: Molcargo: sterk verlicht groot terrein 270 Latenstein industrie Tiel Lips: sterk verlicht terrein; Praxis: te sterk belichte reclame en terrein; Leen Bakker: sterk verlicht reclame bord: Tiel Huisvesting: sterk verlichte reclame oude industrie wel doen 271 kas kassen Tiel geen licht,klein 272 kerk Wadenoijen overig gebouw Tiel 273 Kerken Tiel overig gebouw Tiel 274 Waterpoort overig gebouw Tiel Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 62 twee kerken in tiel verlicht

63 275 reclamemast reclame Tiel 276 reclamemast reclame Tiel 277 recreatieterrein recreatieterrein Tiel 278 sportpark Tiel sportpark Tiel 279 sportpark Tiel sportpark Tiel 44 goed/matig 280 sportparken Tiel sportpark Tiel 62 goed 281 sportpark Tiel sportpark Tiel 52 goed, matig, slecht, inclusief tennis 282 sportpark Tiel sportpark Tiel 20 redelijk 283 Sluis waterwerken Tiel verlichte grote installaties 284 industrieterrein Wageningen industrie Wageningen Ruighouwt: groot sterk verlicht reclamebord; Gamma: sterke verlichting op reclame van kilometers afstand te zien en terrein; Stadswerf: sterk verlicht terrein; Rijnvallei: groot terrein verlicht 285 kassen kassen Wageningen verlicht 286 kassen kassen Wageningen geen licht 287 De Wielerbaan recreatieterrein Wageningen 60 zeer divers 288 sportpark Wageningen sportpark Wageningen 29 goed tot matig 289 sportpark Wageningen sportpark Wageningen 290 parkeerplaats Menzis terreinverlichting Wageningen sterk verlicht parkeerterrein 291 industrieterrein Wamel industrie van Tiem: verlicht gebouw Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 63 West Maas en Waal 30 redelijk aantal 5 goed 121 veel goede op weinig velden; 6 matig

64 292 industrieterrein BovenLeeuwen industrie West Maas en Waal Shots media: groot verlicht gebouw; Bierman Lighthouse: verlicht gebouw,opgaande lampen; leeg terrein met veel OV; Jon Toebas: gebouw verlicht, lamp die de hemel recht instraalt, van verre te zien; Gruythuizen: sterke lampen op terrein; Langenhuizen idem 293 kassen Dreumel kassen geen licht, 17 maart uur 294 kassen Beneden-Leeuwen kassen 295 kassen Boven-leeuwen kassen 296 kerk Neder-Leeuwen overig gebouw 297 Nertsenkwekerij overig gebouw 298 Appelternse tuinen overig gebouw 299 recreatieterrein Moeke Mooren 300 De Gouden Ham recreatieterrein recreatieterrein 301 sportpark Dreumel sportpark 302 sportpark Wamel sportpark 303 sportpark Greffeling sportpark 304 sportpark Maasbommel sportpark 305 sportpark Boven-Leeuwen sportpark West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal West Maas en Waal Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 64 weet hij niet een kas enigszins verlicht geen licht gezien Geen licht om 2 uur snachts 17 maart 2009 Ooijen's: licht op gebouw vooral jachthaven; groot 30 kegels oprijlaan 25 lampen; Groene eiland 10 minimaal; Maasterp 15 niet veel 22 goed 16 goed/redelijk slecht 6 redelijk 4 redelijk 4 matig

65 306 sportpark BenedenLeeuwen 307 sportpark Altforst sportpark sportpark 308 Drielse Sluis industrie West Maas en Waal West Maas en Waal Zaltbommel 309 De Ooijk industrie Zaltbommel Sachem: groot terrein verlicht; Plameco: gebouw aangestraald; Rabobank, FSV gebouw aangestraald; GTI: gebouw sterk aangelicht aangestraald gebouw; Hotel Zaltbommel: groot terrein sterk verlicht; Lectric groep: groot terrein sterk verlicht; Plieger: erg groot en erg sterk aangestraald gebouw; Holland office: gebouw aangestraald; Masterlease: groot gebouw aangestraald 310 kassen Poederoijen west kassen Zaltbommel 311 kassen Poederoijen oost kassen Zaltbommel op het punt twee verlichte kassen links en rechts ervan geen licht gezien 312 kassen Brakel west kassen Zaltbommel een kas verlicht 313 kassen Zuilichem west kassen Zaltbommel 2 kassen verlicht 314 kassen Zuilichem oost kassen Zaltbommel 315 kas Nederhemert noord kassen Zaltbommel geen licht in maart 2009 en december 2008 verlichte kas 316 kassen Delwijnen kassen Zaltbommel een enigszins verlichte kas 317 kassen Nieuwaal kassen Zaltbommel heel stel verlichte kassen rond dat punt 318 kas Kerkwijk kassen Zaltbommel 319 kassen Bruchem Kreling kassen Zaltbommel 320 kassen Zaltbommel west kassen Zaltbommel wel lampen maar geen verlichting op om 19:45 wel lampen maar geen verlichting op om 19:45 twee verlichte kassen bij punt Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina goed/redelijk/matig 6 redelijk Holcim: redelijk veel licht op terrein

66 321 kassen Zaltbommel oost kassen Zaltbommel 1 kasje verlicht 322 Huis Brakel overig gebouw Zaltbommel 20 lampen kegels en 2 lampen stralen gebouw aan 323 Watertoren overig gebouw Zaltbommel 324 De Rietschoof recreatieterrein Zaltbommel 35 niet bovenmatig 325 De Lucht snelweg Zaltbommel 56 wordt verbouwd 326 sportpark Brakel sportpark Zaltbommel 15 matig 327 sportpark Aalst sportpark Zaltbommel 328 sportpark Gameren sportpark Zaltbommel 14 matig 329 sportpark Kerkwijk sportpark Zaltbommel 11 matig 330 sportpark Zaltbommel sportpark Zaltbommel 24 goed/redelijk Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Pagina 66 7 matig/slecht

67