Lichtonderzoek Fryslân

Maat: px
Weergave met pagina beginnen:

Download "Lichtonderzoek Fryslân"

Transcriptie

1

2 Lichtonderzoek Fryslân Onderzoek van een aantal verschillende aspecten van de licht en duisternissituatie in de provincie Fryslân. In opdracht van de provincie Fryslân Uitgevoerd door onderzoeks- en adviesbureau Sotto le Stelle tussen december 2010 en oktober December 2011 Voorpagina: Bartlehiem Voorpagina: hemel boven Westendorp Lichtonderzoek Fryslân Pagina 2

3 INHOUDSOPGAVE INHOUDSOPGAVE... 3 SAMENVATTING... 4 OPDRACHT... 5 DE NACHT BEKEKEN... 6 DE DUISTERNIS... 8 WELK LICHT TAST DE DUISTERNIS AAN?... 8 DONKTERTEKAART PROVINCIE FRYSLÂN METHODIEK RESULTATEN OPMERKINGEN HOE DE KAART TE INTERPRETEREN VERGELIJKING DUISTERNIS PROVINCIE FRYSLÂN MET ANDERE PROVINCIES ALL SKY OPNAMEN RESULTATEN, CONCLUSIES EN VERVOLG DE DONKERTEKAART ALS HULPMIDDEL VOOR BELEID MOGELIJKE MAATREGELEN TER BEVORDERING VAN DE DUISTERNIS VERLICHTING AAN DE HORIZON OVERIGE ADVISERING LITERATUUR BIJLAGE 1 MEETMETHODE HEMELHELDERHEID BIJLAGE 2 ALL SKY OPNAMEN BIJLAGE 3 BEGELEIDENDE TEKST BIJ HEMELHELDERHEIDSKAART FRYSLÂN BIJLAGE 4 HEMELHELDERHEIDSKAART VAN DE PROVINCIE FRYSLÂN Lichtonderzoek Fryslân Pagina 3

4 SAMENVATTING Tussen december 2010 en september 2011 is onderzoek uitgevoerd naar de situatie van de visuele kwaliteit van de nacht op het grondgebied van de provincie Fryslân. In de hele provincie is de hemelhelderheid in kaart gebracht. De hemelhelderheid is een maat voor de mate van duisternis. Dit onderzoek beantwoordt de vraag: hoe donker is de nacht in Fryslân. DUISTERNIS Als er geen directe verlichting in de buurt is, bepaalt de nachtelijke hemel de mate van duisternis. De hemel wordt opgelicht door omhoog stralend licht van een stad of kas vanuit een gebied met een straal van ongeveer 20 kilometer. Om de mate van dit oplichten in kaart te brengen is op ruim 320 locaties in de provincie Fryslân de helderheid van de hemel in het punt recht omhoog (zenit) gemeten, als maat voor de duisternis. Deze gegevens zijn verwerkt in een hemelhelderheidskaart. De gemeten kaart wordt vergeleken met vergelijkbare kaarten van de provincies Utrecht, Overijssel, Zeeland, Zuid-Holland en Gelderland. Ook zijn op ongeveer 100 locaties zogenaamde all sky foto s gemaakt waarop de hele hemel in die locatie afgebeeld is. RESULTATEN In de provincie Fryslân is meer dan de helft van het grondgebied (56%), donker of erg donker. Op 87% van het grondgebied is de Melkweg nog te zien. De provincie Fryslân is van de tot nu toe gemeten provincies, met afstand de donkerste provincie. 15% van Fryslân is donkerder dan enig gebied in Nederland, dat tot nu toe gemeten is. Nederland is één van de meest verlichte landen ter wereld; er blijkt echter een grote verscheidenheid binnen Nederland te bestaan. Het donkerste gebied in Fryslân, rond de Waddenzee gelegen, kan zich qua sterrenpracht meten met de beste laagland locaties van Europa. Ook gebieden ten zuiden van Franeker en de Friesche Wouden zijn zeer grote, zeer donkere gebieden. Het centraal gelegen natuurgebied rond Eernewoude is ook een relatief donker gebied, vergelijkbaar met het donkerste gebied van de Veluwe. Binnen de provincie zijn het vooral de steden Leeuwarden, Heerenveen en Drachten en in wat mindere mate Sneek grote bronnen van licht. Het kasgebied bij Menaam kwam niet als een grote bron naar voren. Dat kan liggen aan beperkte waarnemingen. ADVISERING De duisterniskaart zou digitaal op de website van de provincie geplaatst moeten worden, in samenhang met de 100 all sky foto's. Aan de hand van de donkerte kaart zou besloten kunnen worden voor behoud of versterken van duisternis in bepaalde gebieden. Er worden mogelijke maatregelen voor verschillende toepassingen van verlichting om dat te bereiken voorgesteld. Ook wordt geadviseerd om eventueel een nader onderzoek in bepaalde gebieden uit te laten voeren naar de verlichting aan de horizon. Tenslotte wordt er een voorstel gedaan voor het instellen van het Sterrenpark Waddenkust en het monitoren van de verlichting in het bestaande en of toekomstige kassengebied. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 4

5 OPDRACHT De landelijke interesse voor kunstlichtgebruik en de daarmee verdwijnende donkere nacht neemt de laatste jaren toe. Dit is ook bij de provincie Fryslân het geval. In verschillende beleidsterreinen wordt er aandacht geschonken aan duisternis. In het Streekplan Fryslân 2007 is donkerte als één van de kernkwaliteiten benoemd. In het streekplan is dit als volgt omschreven: Omdat landschap niet bij de gemeentegrenzen ophoudt, zijn wij primair verantwoordelijk voor de landschappelijke kwaliteit op provinciaal niveau. Wij vragen bij de inrichting ( en beheer) van de ruimte tevens aandacht voor een bijzondere landschappelijke kwaliteit van Fryslân, namelijk de stilte en vrijwel ongestoorde duisternis. Voor bepaalde natuurgebieden en diersoorten zijn stilte en duisternis een vereiste en voor mensen een kwaliteit die de beleving van het landschap een extra dimensie geeft. Ook In het het Frysk Miljeuplan (vastgesteld door PS ) wordt aandacht besteed aan licht/donkerte. Onder het kopje Nieuwe knelpunten is lichtvervuiling benoemd als knelpunt: Een andere relevante ontwikkeling is de toename van het gebruik van verlichting (kassen, straatverlichting). Dit kan effect hebben op het bioritme van organismen. We beschouwen donkerte als een kernwaarde van het Friese leefmilieu. Daarom zoeken we in de planperiode naar mogelijkheden om (lokale) lichthinder en lichtvervuiling te verminderen. Ook in de Nota Openbare Verlichting van Fryslân wordt de ambitie uitgesproken om maximaal te besparen op energieverbruik en donkerte waar mogelijk bevorderen. Als hoofduitgangspunt wordt gehanteerd: geen verlichting, tenzij dit vanuit verkeers- of sociale veiligheid noodzakelijk is. Een bijzonder status binnen de provincie heeft de Waddenzee waarbij de duisternis middels de Structuurvisie Derde Nota Waddenzee beschermd is. Donkertekaart Fryslân Aan Sotto le Stelle is gevraagd een donkertekaart te produceren van de provincie Fryslân. Deze kaart kan gebruikt worden als nulsituatie, als uitgangspunt voor diverse beleidsterreinen. Hij kan gebruikt worden om eventueel gebieden aan te wijzen waar de duisternis behouden en of beschermd moet worden. Hij kan ook gebruikt worden om de bewustwording en discussie over dit onderwerp binnen de provincie te versterken. Tenslotte is het ook mogelijk de nulsituatie die met deze kaart in beeld gebracht wordt, te vergelijken met toekomstige situaties zodat effecten van eventuele maatregelen hiermee gemonitoord kunnen worden. Het onderzoek naar de nulsituatie in de provincie Fryslân is op dezelfde manier uitgevoerd als eerder onderzoek in andere provincies van Nederland, zoals het aangrenzende Overijssel, in de provincies Gelderland, Utrecht en Zeeland en onlangs ook in een groot deel van Zuid-Holland. De uitkomsten kunnen dan ook vergeleken worden met deze onderzoeken. Het onderhavige rapport is het eindrapport van het werk van Sotto le Stelle waarin de resultaten worden belicht evenals de aanbevelingen. De kaart staat in een bijlage groot afgedrukt. Tevens is daarbij een korte samenvatting gegeven die als korte toelichting bij de kaart kan dienen. In het rapport is zoveel mogelijk de officiële Friese naamgeving aangehouden. Als daar geen gegevens van waren, zijn de namen ontleend aan de ANWB topografische atlas van Fryslân, schaal 1 op 25:000, De resultaten van het onderzoek zijn verzameld op een bijbehorende DVD. DVD gegevens: Hemelhelderheid: de gegevens van de waarnemingen, het resultaat en de kaarten All sky opnamen: lijst van locaties en de foto s van de locaties Rapport: eindrapport en afbeeldingen uit het rapport. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 5

6 DE NACHT BEKEKEN De opdracht om de duisternis in de provincie in kaart te brengen komt voort uit onderzoek en ervaringen, waarbij gebleken is dat kunstmatige verlichting en daarmee vermindering van de duisternis, invloed heeft op tal van processen zowel bij de mens als de natuur. Zie daarvoor bijvoorbeeld het rapport van het onderzoeksbureau Alterra: Lichtbelasting, overzicht van de effecten op mens en dier, Alterra rapport 778. Na zonsondergang valt zonder kunstmatige verlichting de duisternis in. Door de aanwezige verlichting wordt dit vertraagd en/of teniet gedaan. Hierbij kan een drietal soort van beïnvloeding onderscheiden worden, waarbij het onderzoek zich vooral op het laatste aspect toespitst: 1. Het verlicht worden 2. Het zien van verlichting 3. Duisternis, het oplichten van de hemel HET VERLICHT WORDEN In de directe omgeving van verlichting veranderen interne processen onder invloed van licht bij zowel planten als dieren. Bij sterke verlichting is het groeien van planten bekend; op een veel lager lichtniveau wordt de biologische klok van alle dieren inclusief de mens beïnvloed. Licht bij nacht brengt via hormonale beïnvloeding allerlei effecten met zich mee. Een bekend voorbeeld is het winterkoninkje dat in steden de hele nacht door blijft zingen; ook infectieziektes krijgen bijvoorbeeld een grotere kans. De recente vraag van de FNV om verpleegsters met borstkanker zich te melden, heeft hier ook mee te maken. Licht overdag is zeer gezond, maar 'snachts eerder ongezond. Uit een recent onderzoek uit Engeland 1 bleek dat 35% van de mensen klaagt over licht in de slaapkamer. Het gebrek aan slaap is gerelateerd aan tal van medische problemen zoals overgewicht, depressies, kans op hartinfarcten en hogere sterftekans in het algemeen. Ook recent onderzoek naar het effect van een gestoorde slaap op het geheugen is hier een voorbeeld van. HET ZIEN VAN VERLICHTING Het zien van verlichting is een tweede vorm van beïnvloeding. Dit tweede verschijnsel treedt op veel grotere afstanden op. Veel diersoorten worden aangetrokken of juist afgestoten door verlichting. Aangezien de meeste diersoorten s nachts in de schemering actief zijn, speelt de maan en kunstmatige verlichting een belangrijke rol in het gedrag. De 40 miljard insecten die per jaar in Nederland door verlichting gedood worden zijn een (niet meer) sprekend voorbeeld daarvan. Ook mensen worden op een bepaalde manier aangetrokken door licht; de ogen zijn de belangrijkste zintuig voor de meeste mensen en met de overvloed aan verlichting kan 'nachts is het moeilijk om je ogen rust te gunnen. Het zien van licht speelt een belangrijke rol als landschappelijke aantasting. In Nederland is het nauwelijks mogelijk in het open veld geen verlichtingsbron te zien. Door de verlichting aan de horizon kun je je oriënteren in de nacht, maar het kan ook een storende factor zijn: ik loop hier terwijl daar ik in de verte de snelweg zie en die zorgt dat mijn plezier om hier te lopen vergald wordt; hij is zo nadrukkelijk aanwezig. Een 1 Morgan-Taylor, National survey on the perceived nuisances caused by artificial lighting and their sources, publication pending. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 6

7 lamp kan een positief effect hebben doordat je verbondenheid met je omgeving erdoor versterkt wordt: boer Piet is nog op, zijn licht is nog aan. De nacht wordt voor de visueel ingestelde mens echter juist gekarakteriseerd door een gebrek aan dergelijke signalen en de veelheid ervan in Nederland doet voor veel mensen afbreuk aan juist dit unieke karakter. DUISTERNIS, HET OPLICHTEN VAN DE HEMEL Als er geen lichtbronnen in de buurt zijn wordt de mate van duisternis bepaald door de hemel. Als de maan aanwezig is komt het meeste licht van de maan. Als er geen maan boven de horizon is, komt het licht grotendeels van de hemel zelf en niet van de eventueel aanwezige sterren. Voor de landschappelijke kwaliteit is het oplichten van de hemel, de duisternis, van groot belang. Rust, stilte en ruimte worden als oerkwaliteiten van onze leefomgeving gezien, waar de meeste mensen, blijkt uit onderzoek, naar op zoek zijn als ze naar buiten gaan. Voor de nacht en avond hoort in dat rijtje ook duisternis thuis. Net zo min als men vanaf 10 kilometer nog het geluid van een snelweg wil horen, is het ook niet gewenst van 20 kilometer afstand de verlichting van een stad te kunnen zien. Om alle drie de aspecten te illustreren staat hieronder een foto, gemaakt bij Iniaheide, tussen Drachten en Earnewâld, ten noorden van Oudega. De foto laat de hele horizon en de hemel zien op dit punt. Onder de foto staan de windrichtingen. Er staat een aantal lichtmasten direct in de omgeving, die de locatie waar de foto genomen is gedeeltelijk verlichten. Er is een lange rij lichtmasten, naar het noord westen waarschijnlijk in de omgeving van Garyp. Ze geven geen licht op de plaats waar de foto gemaakt is, maar zijn wel te zien. In het zuidwesten licht de hemel op door Oudega. Het oplichten door de verlichting van Drachten is niet te zien aangezien daar de twee dichtstbijzijnde lampen dit licht overstralen. Z W N O Z Figuur 1 All sky opname Iniaheide ( 53, 8' "N 5, 59' "E op 8 maart 2011 om 01:58) Lichtonderzoek Fryslân Pagina 7

8 DE DUISTERNIS Uit het voorgaande hoofdstuk kan afgeleid worden dat de visuele kwaliteit van de nacht buiten de bebouwde kom, wordt bepaald door de twee laatst genoemde aspecten: de halve bol van de hemel boven je en de lampen aan de horizon. Wat de bijdrage van elk aan de totale kwaliteit is, is niet te bepalen maar voorlopig lijkt in open land een verdeling niet onlogisch, met de nadruk in de directe omgeving op het aspect hemel en in de verte op de lampen aan de horizon. In de bebouwde kom is van een duisternis ervaring in Nederland eigenlijk geen sprake meer en speelt eigenlijk alleen het eerste aspect: het verlicht worden. Het contrast tussen de nacht binnen en buiten de bebouwde kom is daarom voor veel mensen die de stad gewend zijn, ook zo beangstigend of juist een nieuwe, inspirerende, ervaring. Buiten de bebouwde kom is de mate van duisternis een belangrijk gegeven, die dus bepaald wordt door de grijsheid van de hemel. In de directe omgeving van een persoon is dit van groot belang. Kan je iemand zien aankomen, weet je of het een man of vrouw is, of het Marian is en of ze een blauwe jurk aan heeft, wordt allemaal buiten de bebouwde kom bepaald door de hoeveelheid licht die de hemel geeft. Daar moet de donkertekaart, zoals nu geproduceerd wordt voor de provincie, een antwoord op geven. Waar wordt de mate van grijsheid van de hemel door bepaald? Dat gebeurt door maan, sterren en de zogenaamde natuurlijke hemelhelderheid, maar in Nederland afgezien van de maan vooral door de hoeveelheid licht in de ruime omgeving. Dat is in droge woestijnachtige streken wel 100 kilometer. in Nederland zal het zich beperken tot of 30 tot 50 kilometer. Dat betekent dat het licht dat Leeuwaren uitzendt in bijna de gehele provincie gezien kan worden als een kleine toename van de hoeveelheid licht die van de hemel komt. Dichtbij leeuwaren natuurlijk meer en verder af minder. Dat geldt natuurlijk niet alleen voor de stad Leeuwarden, maar ook voor de andere steden en ook door licht van buiten de provincie zoals Zwolle en de kassen bij Kampen en Luttelgeest. WELK LICHT TAST DE DUISTERNIS AAN? Licht dat de hemel ingestraald wordt heeft twee componenten: direct en indirect licht. Direct licht is licht dat direct van een lamp omhoog gestraald wordt. Bij aanstralen van kerken wordt het meeste licht omhoog gestraald, bij openbare verlichting is dat tussen de 5 en 30 % en bij reclameverlichting meestal 50%. Het indirecte licht wordt eerst op een object, een weg of een ander object, gestraald en wordt gedeeltelijk ( omstreeks 10%) omhoog weerkaatst en straalt zo ook de hemel in. Voor de openbare verlichting wordt aangenomen dat beide componenten, direct en indirect ( 10% van het eerst naar beneden gestraalde licht), ongeveer een even groot deel uitmaken. Voor de aanstraling van een kerk is dat veel meer direct licht en bij kasverlichting juist 100% indirect licht. Het directe licht is te beïnvloeden, het indirecte veel minder. Het directe licht wordt uit een openbare verlichting armatuur over het algemeen omhoog gestraald met een kleine hoek ten opzichte van de horizontaal. Dit licht wordt in straten meestal tegengehouden door een huis en bereikt nooit de hemel. Echter in een open omgeving zoals de provinciale wegen in Fryslân zal het licht waarschijnlijk vrij de hemel ingestraald worden. Dit horizontaal uitgestraalde licht legt een lange weg in de relatief dichte atmosfeer af en heeft een grote kans een deeltje tegen te komen en weer eventueel naar beneden afgebogen te worden en dit doet de hemel oplichten. Dit horizontaal uitgestraalde licht heeft een tien keer zo grote kans als een vertikaal uitgezonden lichtstraal om weer naar beneden verstrooid te worden. Om lichtvervuiling tegen te gaan is het dus van belang het directe horizontale licht te vermijden. Dit horizontale licht kan zich alleen verspreiden als de masten hoger zijn dan de omliggende huizen of bomen. Dit is het geval Lichtonderzoek Fryslân Pagina 8

9 in de bredere ruim opgezette wegen met hoge lichtmasten en uit de kantoren in het centrum van de steden. Dit verschijnsel is te zien aan de hand van de volgende foto gemaakt vanaf de Dom in Utrecht. Figuur 2 Utrecht vanaf de Dom Lichtonderzoek Fryslân Pagina 9

10 DONKTERTEKAART PROVINCIE FRYSLÂN De opdracht is een donkertekaart te maken van het grondgebied van de provincie Fryslân. Donkerte, het ontbreken van licht is de belangrijkste eigenschap van de nacht. Duisternis ontstaat als de zon aan de andere kant van de aarde staat. We leven gedurende de nacht in de schaduw van de aarde. Op een groot deel van Nederland gaan we deze natuurlijke situatie tegen, door het plaatsen van openbare verlichting. Nederland bestaat voor ongeveer 15% uit bebouwde kom, waar de openbare verlichting bijna de gehele oppervlakte verlicht. Op het resterende deel van Nederland is er over het algemeen geen verlichting en wordt de hoeveelheid licht tijdens de nacht grotendeels bepaald door de hemel. De sterkte van de lichtbron die de hemel is, verschilt sterk s nachts. Als de zon ondergaat wordt hij langzaam donkerder en de kleuren verdwijnen. De hemel geeft ook, als de zon onder is, door natuurlijke bronnen licht: maan, sterren en zonlicht verstrooid aan stof. Als de schemering voorbij is, bepaalt de maan als hij boven de horizon is de mate van duisternis. Als de maan onder de horizon is en de zon ook voldoende gedaald is dan blijven bij heldere hemel de sterren en de hemel zelf over. De hemel geeft van nature een beetje licht, veel meer licht dan alle zichtbare sterren samen. Bij heldere hemel dragen sterren maar 7% bij aan de verlichting, terwijl de bijdrage van de hemel zelf 93% bedraagt. De hemel omspant de helft van ons blikveld als een halve koepel boven ons. Dit licht van de nachtelijke hemel wordt veroorzaakt door niet zichtbare sterren, stof in ons zonnestelsel en een aantal andere bronnen. De nachtelijke hemel is daarom niet echt zwart. Dit heet de natuurlijke hemelhelderheid. Deze natuurlijke hemelhelderheid wordt in West Europa echter overschaduwd door een kunstmatig opgewekte hemelhelderheid. Deze wordt veroorzaakt door licht vanaf de grond, dat direct of indirect naar boven straalt en wordt verstrooid aan moleculen en deeltjes. Dit licht kan in een straal van ruwweg 50 kilometer weer naar beneden komen en daarmee de hemel helderder maken. De hemelhelderheid bepaalt ook het aantal sterren dat te zien is. De provincie Fryslân wil meer weten over dit verschijnsel op haar grondgebied, ze wil inzicht in de mate van duisternis, wat de donkerte is op haar grondgebied. Ze wil een kaart waarop te zien is waar je s nachts buiten een boek kan lezen, waar je elkaar ziet aankomen en waar je letterlijk geen hand voor ogen kan zien. METHODIEK Er is al wel een kaart van de hemelhelderheid, het stukje Fryslân uit de zogenaamd wereldatlas van de hemelhelderheid. Dit werk is uitgevoerd door de Italiaanse astronomen P. Cinzano en F. Falchi samen met de Amerikanen D. Elvidge en K. Baugh. Deze wereldatlas is een berekende kaart aan de hand van Amerikaanse satellietopnamen en wordt international veel gebruikt. Voor het doel van de provincie is de methode Cinzano c.s., waarbij de hele wereld onderzocht wordt, namelijk te grof. Deze biedt te weinig precieze informatie om daadwerkelijk in een gebied de ontwikkeling, zowel in tijd als in ruimte, van de hemelhelderheid, als maat voor de donkerte, te kunnen monitoren. In het onderzoek dat nu uitgevoerd is, is gebruik gemaakt van een directe meetmethode vanaf de grond. De methode lijkt op lichthinder metingen van bijvoorbeeld de aanstraling van een gebouw. Daarbij wordt met een luminantiemeter de helderheid van het oppervlak van het gebouw gemeten. De hemel zou op precies dezelfde manier gemeten kunnen worden. Het probleem is dat de hemel een erg lage luminantie heeft. Daarom moet er een wat ingewikkelder manier voor gekozen worden, maar de essentie van de meting is hetzelfde. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 10

11 Het hele grondgebied van de provincie is verdeeld in een raster van omstreeks 4 bij 4 kilometer. In elk vierkant is een locatie uitgekozen om een meting uit te voeren. In elk van deze bijna 300 locaties is de helderheid van het zenit, het punt recht omhoog, gemeten. In totaal zijn er 359 metingen uitgevoerd tussen 12 december 2010 en 30 september 2011 op 14 maanloze, heldere, nachten, waarbij op 5 nachten door 2 mensen gemeten is. De metingen zijn verwerkt volgens een complexe methode, waarbij in essentie de sterren op de foto s gebruikt worden als referentie. Er is bekend welke sterren dit zijn en hoe helder deze zijn. Daarmee kan dan ook de helderheid van de achterliggende hemel vergeleken en bepaald worden. De verwerkte metingen waarbij de hemelhelderheid in het zenit in elke meetlocatie bepaald is, is omgezet in een grid, waarbij van elk punt de hemelhelderheid berekend is aan de hand van de dichtstbijzijnde gemeten locaties. Deze omzetting kan op vele manieren gebeuren. Een uitgebreide beschrijving van de methodiek en een verantwoording over de diverse keuzes is te vinden in bijlage 1. RESULTATEN In de kaart, figuur 3, zijn de resultaten weergegeven. De eenheid is milicandela per vierkante meter (mcd/m²), gekoppeld aan magnitude en aantal zichtbare sterren. In bijlage 1 staat de kaart met de metingen. 2 Figuur 3 Hemelhelderheid Fryslân (zie voor een grotere afbeelding bijlage 4) 2 Gebruikte methodiek: software ArcGIS 10; IDW; output cellsize 25 meter; power 2,5; search radius variable, number of points 5. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 11

12 LUMINANTIE (HELDERHEID) EN EENHEDEN De grootheid luminantie (helderheid) kent verschillende eenheden en die worden in de kaart ook weergegeven. De eenheid candela per vierkante meter, cd/m², is de eenheid die verlichtingsdeskundigen gebruiken om te meten hoeveel licht er bijvoorbeeld op een kerk straalt of op een snelweg. 0 cd/m2 is geen licht en ze neemt lineair toe met andere grootheden zoals verlichtingssterktes. De gebruikte eenheid mcd/m² is een duizendste cd/m². De eenheid magnitude wordt gebruikt door sterrenkundigen. De oude Grieken deelden de zichtbare sterren in 6 klassen in, waarbij de helderste sterren magnitude 0 kregen en de zwakste met het blote oog zichtbare sterren, magnitude 6. Moderne sterrenkundigen hebben dit geformaliseerd, waarbij elke magnitude 2,5 keer zo zwak is als de vorige en ze hebben deze ook uitgebreid naar decimalen en naar zwakkere sterren die alleen met kijkers zichtbaar zijn. Een magnitude 21,0 hemel betekent dat er van elke vierkante boogseconde het licht van een magnitude 21,0 ster komt. Het helderste gebied in Fryslân heeft magnitude 19,0 en het donkerste deel ongeveer magnitude 22,0. Als derde eenheid worden het aantal sterren genoemd, dat te zien als je je in dat gebied bevindt. De getallen die genoemd worden, zijn de berekende, maximale, waarden van alle sterren aan de halve hemelbol, die een jonge, getrainde, waarnemer kan zien in een open gebied, als zijn of haar ogen goed aan de duisternis gewend zijn. Er is geen rekening gehouden met toename van de helderheid naar de horizon toe, aangezien dat in elke locatie verschillend is. De genoemde aantallen zijn dan ook duidelijk de bovengrens van waar te nemen sterren. De schaal van de kaart loopt van donkerblauw, 0,175 mcd/m² met het donkerste deel van Fryslân tot licht geel, 3 mcd/m² (centrum Leeuwarden), van magnitude 19,0 tot 22,0 en van 780 tot 3500 sterren. KLASSEN De kaart heeft 6 klassen. Elke klasse geeft een bepaalde mate van duisternis weer, uitgedrukt in getallen. Getallen zeggen niet zoveel; daarom is voor elke klasse getracht een beschrijving te maken van de visuele ervaring, als je 'snachts in een gebied met die klasse staat. 1. Klasse 1 van 0,17 mcd/m² tot 0,3 mcd m² magnitude 21,41-22, sterren; Dit deel omvat 15% van het grondgebied; algemene karakteristiek: erg donker De sterrenhemel is overweldigend; details in de Melkweg zijn zomers zichtbaar, wolken zijn zwarte gaten aan de hemel; aan de horizon wat lichtere plekken; je kunt iemand alleen zien als silhouet tegen de hemel. 2. Klasse 2 van 0,3 mcd/m² tot 0,45 mcd/m² magnitude 21,0-21, sterren; Dit deel omvat 41% van het grondgebied; algemene karakteristiek: donker De sterrenhemel is prachtig; De Melkweg is goed te zien, wolken aan horizon grijzig; omgeving is vaag zichtbaar. 3. Klasse 3 van 0,45 mcd/m² tot 0,7 mcd/m² magnitude 20,5-21, sterren; Dit deel omvat 31% van het grondgebied; algemene karakteristiek: grijzig De hemel is niet meer zwart; Melkweg is alleen goed boven je hoofd zichtbaar; wolken zijn licht grijzig en de omgeving is redelijk te overzien. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 12

13 4. Klasse 4 van 0,7 mcd/m² tot 1,0 mcd/m² magnitude 20,1-20, sterren; Dit deel omvat 7% van het grondgebied; algemene karakteristiek: grijs De hemel is grijzig; Melkweg is bijna onzichtbaar, wolken grijzig; de omgeving krijgt details 5. Klasse 5 van 1,0 mcd m² tot 2,0 mcd/m² magnitude 19,35-20, sterren; Dit deel omvat 5% van het grondgebied; algemene karakteristiek: licht De hemel is donkergrijs en de wolken zijn lichtere grijze vlekken; de omgeving is goed te overzien 6. Klasse 6 van 2,0 mcd/m² tot 3,0 mcd/m²; magnitude 18,9-19, sterren; Dit deel omvat 0,5% van het grondgebied; algemene karakteristiek: behoorlijk licht De wolken zijn gelig, belangrijkste sterrenbeelden nog wel te zien; enige kleur in omgeving te zien BESCHRIJVING VAN DE KAART De laagste (steeds in mcd/m2 gedacht) waarden bevinden zich op de Waddeneilanden. Van de 27 metingen onder 0,25 mcd/m² zijn er 12 uitgevoerd op een Waddeneiland. De overige liggen ten zuiden van Franeker, aan de Waddenkust in het noorden en tussen Oosterwolde en Wolvega. Naast de Waddeneilanden, die alle vier eigenlijk even donker zijn, zijn er een viertal gebieden waar een groot gebied aaneengesloten erg donker tot donker is: 1. De waddenkunst ten noorden van Dokkum is een prachtig aaneengesloten erg donker gebied 2. Het gebied tussen Franeker en Bolsward is het grootste aaneen gesloten erg donkere gebied 3. Het gebied tussen Oosterwolde en Wolvega dat zich uitstrekt tot aan de Drentse grens 4. het gebied rond Workum dat verbonden is met gebied 2. Een opvallend relatief donker gebied in het centrum van de provincie, ligt tussen de grote steden Leeuwarden, Drachten en Heerenveen. 87% van de provincie ligt in de drie donkerste klassen, waar de Melkweg nog te zien is. Rond alle grote steden is een gebied waar de duisternis door haar verlichting aangetast wordt. Het gebied rond Leeuwarden is het grootst, ook aangezien daar dorpen, als Stiens en St. Annaparochie, op relatief kleine afstanden liggen en het kassengebied bij Menaam. De maximale waarden in Leeuwarden inwoners ligt op 0,26 mcd/m²; Drachten met inwoners op 2,1 mcd/m², Heerenveen inwoners 1,7 mcd/m² en Sneek met inwoners op 1,5 mcd/m². Bij Lemmer ligt een groot relatief licht gebied. Dat heeft waarschijnlijk ook te maken met het kasgebied ten zuiden van Lemmer bij Lulttelgeest in de Noordoostpolder. De gemiddelde waarde in de provincie Fryslân is 0,50 mcd/m². 41% van het grondgebied is lager dan 0,4 mcd/m², 67% onder 0,5 mcd/m² en zelfs 95% van het grondgebied ligt onder 1,0 mcd/m². OPMERKINGEN De kaart is vormgegeven door de afdeling beleids- en geoinformatie; met deze afdeling is de ook de klasse-indeling, eenheden en dergelijke doorgesproken om tot een goede weergave te komen van de visuele impressie van de Friese nachten. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 13

14 De kaart zoals die nu er ligt is het resultaat van berekeningen op de gemeten waarden op de afzonderlijke meetlocaties. Er zijn vele mogelijkheden in de precieze keuze van parameters bij de berekeningen. Door andere waarden voor deze parameters te kiezen verandert ook het aanzien van de kaart. De metingen veranderen daarmee niet, wel de eventuele aanblik van de kaart. De metingen zijn uitgevoerd op 14 verschillende nachten. De atmosferische condities verschillen in deze nachten, ondanks dat ze alle zeer helder waren, toch aanzienlijk. De hoeveelheid vocht in de lucht bepaalt sterk de mate van transparantie van de atmosfeer en dus ook de verstrooiing van het opgaande licht. Door elke nacht te meten wat de uitdoving is van licht als het door een langer deel van de atmosfeer gaat en het horizontale Zicht te verwerken van de dichtstbijzijnde meteo waarneemstations, kan de mate van transparantie van een nacht berekend worden en hiervoor is gecorrigeerd. Aan de hand van de metingen op één en dezelfde locatie op verschillende nachten is de fout in de metingen berekend op 6,8%. Deze correctie is een eerste benadering en de verwachting is dat in de toekomst deze correctie verbeterd zal kunnen worden. Zie bijlage 1. Voor 23 uur zal in het algemeen meer licht branden binnen in huizen en kantoren die gedeeltelijk naar buiten schijnt. 85 van de 356 metingen zijn verricht voor 23 uur; de overige zijn na 23 uur uitgevoerd, met de laatste meting om 5 uur s ochtends. Met het verschil tussen voor en na 23 uur is geen rekening gehouden. De kaart zoals die nu er ligt is dus voor het grootste deel de situatie van na 23 uur. In het centrum van de steden en grotere dorpen is vaak ook een meting uitgevoerd. Vaak staan daar kerken en andere gebouwen die van onderen verlicht worden en veel licht richting hemel stralen. Soms is de meting uitgevoerd als de kerk en andere gebouwen gedoofd waren, soms als ze verlicht werden. Met dit verschil is geen rekening gehouden. De mogelijke 'fout' in de bebouwde kom is daarom ook groter dan buiten de bebouwde kom, zeker in grotere steden waar de precieze locatie van meten sterk uitmaakt. Het kassen gebied bij Menaam is vier keer bezocht, tijdens vier verschillende nachten. Daarbij zijn weinig verlichte kassen aangetroffen. De onderzoeker kent de plaatselijk situatie niet genoeg om te weten of dit normaal is. Het kan ook liggen aan het feit dat de metingen uitgevoerd worden op heldere nachten wanneer er waarschijnlijk overdag zoveel zonlicht heef geschenen dat de kassen 'snacht niet belicht worden. HOE DE KAART TE INTERPRETEREN Hoe helderder de hemel is, dus hoe hoger het getal, in candela per vierkante meter, hoe meer licht er van de hemel komt. In een gebied waar in de directe omgeving geen lampen staan, bepaalt de hemelhelderheid de mate van duisternis: de hemel bepaalt of je een hand voor ogen kan zien, of je iemand kan zien aankomen, of zelfs kan zien welke kleur kleding hij of zij aan heeft. In de klassenbeschrijving is in woord geprobeerd weer te geven hoe donker het in een gebied is, wat je om je heen ziet. In de hemelhelderheidskaart is aangegeven hoe helder de hemel is recht boven je hoofd, het zenit, de luminantie. Eigenlijk zou je graag een kaart willen hebben waarop aangegeven staat hoeveel licht van de hele hemel komt (de verlichtingssterkte). Dit is echter zeer moeilijk te doen. Er zijn altijd wel bomen die een deel van de hemel blokkeren of lampen die aan de horizon staan, die meegenomen worden in de meting. Daarom wordt er voor gekozen om niet de hele hemel te meten maar alleen het stuk recht boven je hoofd, het zenit. De kaart kan echter wel een goede indruk geven van hoe de hemel richting horizon er uit ziet. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 14

15 Figuur 4 De hemel in alle richtingen in een locatie In de rode punt in figuur 4, is de foto genomen, zoals die hierboven te zien is. Op de foto kun je het oplichten van de hemel naar het zuidoosten zien vanwege Leeuwarden. Op de kaart kun je zien dat in die richting Leeuwarden ligt. Als je een willekeurig punt op de kaart prikt en een cirkel van 20 kilometer om dat punt trekt, dan geeft dat een beeld van hoe de hemel in alle richtingen eruit ziet. Hoe verder weg een bron ligt, hoe lager aan de hemel de hemel oplicht. Zo is op de kaart te zien dat het in dat punt naar het noordwesten aan de horizon donker zal zijn, aangezien daar alleen donkerblauw gebied ligt. Dat klopt ook als je naar de foto kijkt. Naar het noorden toe is zelfs de Melkweg te zien aan de horizon, een bewijs dat het erg donker in dat gebied is. Ook is te zien dat er naar het noordoosten Stiens ligt, dat op de foto goed aan de horizon te zien is. VERGELIJKING DUISTERNIS PROVINCIE FRYSLÂN MET ANDERE PROVINCIES De resultaten zijn goed te vergelijken met eerder onderzoek in de provincies Utrecht, Overijssel, Gelderland, Zeeland, Zuid-Holland en op het eiland Texel. Hieronder is het deel van Nederland dat nu gemeten aangegeven. De kleuren en indeling is anders om de verschillende delen in Nederland beter tot hun recht te laten komen. Er is alleen in de genoemde provincies gemeten. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 15

16 Figuur 5 Hemelhelderheid Nederland; alle waarden in mcd/m² De provincie Fryslân is met geen van de tot nu toe onderzochte provincies te vergelijken, wat betreft de duisternis. De gemiddelde waarde van Fryslân ligt op 0,50 mcd/m². De gemiddelde waarde van Overijssel ligt op 0,89 mcd/m², Gelderland 0,93 mcd/m² en Zeeland 0,90 mcd/m². Deze provincies zijn dus duidelijk lichter. De erg donkere deel, klasse 1, in Fryslân dat 15% van het grondgebied omvat en onder 0, 3 mcd/m² ligt, is donkerder dan elk gebied, dat tot nu toe gemeten is in een andere provincie. Ook kunnen deze gebieden wedijveren met de donkerste, laag gelegen, Europese gebieden; te denken valt aan Westhavellland in Duitsland en delen van Schotland (informatie uit de wereldatlas hemelhelderheid). Lichtonderzoek Fryslân Pagina 16

17 Het donkere deel van Fryslân, met luminantie lager dan 0,45 mcd/m², dat ongeveer de helft van de provincie omvat, is alleen qua duisternis te vergelijken met delen van de noord rand van Overijssel en het centrum van de Veluwe. De steden Leeuwarden, Heerenveen, Drachten etc. liggen met waarden rond 2 mcd/m² in dezelfde orde als vergelijkbare steden, als Doetinchem ( en 1,65 mcd/m²) in Gelderland en Zwolle ( en 2,66 mcd/m²) en Hardenberg ( en 1,7 mcd/m²) in naburig Overijssel. ALL SKY OPNAMEN Op 100 locaties werd tevens een zogenaamde all sky opname gemaakt waarvan de opname op de voorkant een voorbeeld is. Dezelfde foto staat hieronder nog eens, waarbij ook de hemelrichtingen aangegeven staan. De gehele hemel, met de horizon rondom, is daarop te zien. Hieronder staat dezelfde opname nog eens, maar dan met de horizon onder. Noord WEST ZUID OOST Noord Figuur 6 All sky foto; Franeker noord, uitgerekt. De foto is gemaakt tussen Harlingen en Franeker in de buurt van Wijnaldum. De foto is gemaakt bij Wijnaldum iets ten noorden van de A31 op 29 september 2011, om tien over één in de ochtend. Op de foto is in het westen en oosten de twee steden te zien en een kleine opheldering van de hemel richting Wijnaldum. Ook is te zien hoe donker de hemel is in de richting van het noorden. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 17

18 Alle 100 foto s zijn op dezelfde manier gemaakt met precies dezelfde opname parameters om ze goed te kunnen vergelijken 3. Figuur 7 Tijnje, grijzig Figuur 8 Elahuizen donker Figuur 9 Ameland Vliegveld: erg donker Op bovenstaande foto's is te zien hoe de hemel er in drie verschillende klassen uit ziet. In de lichte klassen zijn niet van deze foto's gemaakt, aangezien dit vaak in de bebouwde kom was. Op de volgende kaart (figuur 10) is de locatie van alle genomen foto s aangegeven. Zie voor de volledige lijst bijlage 2. Figuur 10 Kaart van de locaties van alle all sky foto's 3 Nikon 8400 met FC-E9 fishey lens, 400 ASA, F 3.1 en 3 minuten belicht. Noorden altijd boven en oost rechts. De foto s zijn in Raw formaat opgenomen, tezamen met dark opnamen met dezelfde opname parameters. Verwerking tot jpeg formaat in ACDSEE preset Fryslân. Ook zijn aan de exif van de foto s, de geografische coördinaten toegevoegd. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 18

19 Tot nu toe werd er door de provincies, die ook all sky foto gekregen hebben, weinig mee gedaan. Met honderd losse foto's is moeilijk iets mee te doen. 100 kaarten geordend via een liefst digitale kaart is een veel nuttiger middel. Op een kaart kan je het hele grondgebied van Fryslân volgen aan de hand van de all sky foto's, zoals te zien is in de uitsnede rond Leeuwarden en geven meerdere foto's geordend via een kaart extra informatie. Figuur 11 Uitsnede van all sky kaart, deel Leeuwarden De all sky foto's komen het best op een digitale kaart tot hun recht, waarbij snel tussen de verschillende foto's geschakeld kan worden. Om dit te illustreren zijn de foto's verwerkt als in figuur 12 en op de website van Sotto le Stelle gezet. Er zal overleg met de provincie gevoerd worden of dit ook te realiseren is op de website van de provincie. Figuur 12 Verwerkte all sky opname van Dearsum Lichtonderzoek Fryslân Pagina 19

20 RESULTATEN, CONCLUSIES EN VERVOLG Wat leren we uit de kaart, wat weten we wel en wat weten we niet en wat kan de provincie Fryslân ermee, zijn de logische vragen die we proberen op een rijtje te zetten in dit laatste afsluitende hoofdstuk. DE DONKERTEKAART ALS HULPMIDDEL VOOR BELEID De donkertekaart geeft aan waar de hemel oplicht; het is een nulsituatie van de visuele kwaliteit van de nachten in Fryslân. Er zijn verschillende politieke keuzen mogelijk aan de hand van de kaart. Zo kan er aandacht geschonken worden aan juist de donkere gebieden. Deze zouden extra beschermd kunnen worden, aangezien er relatief weinig gebied in Nederland juist deze kwaliteit hebben. Er kan ook een heel andere consequentie getrokken worden bijvoorbeeld: minimaal moeten alle bewoners van Fryslân de Melkweg moeten kunnen zien, wat zou betekenen dat juist de lichtere gebieden aangepakt zouden moeten worden om te zorgen dat geheel Fryslân minimaal in klasse 3 komt. Er kunnen ook op kleinere schaal conclusies aan de kaart ontleed worden. Als Dokkum wil uitbreiden zou ook de donkerte kaart als informatie bron meegenomen kunnen worden. Als er een nieuw kasgebied komt met assimilatiebelichting kan er voor juist een donker of juist licht gebied gekozen worden. De kaart is natuurlijk wel op een schaal van heel Fryslân gemaakt. Als steden op detailniveau er informatie uit willen halen, zouden meer metingen op een kleinere schaal uitgevoerd moeten worden. Hengelo bijvoorbeeld heeft metingen om de 2 kilometer laten uitvoeren. De kaart kan ook gebruikt worden om de verdere bewustwording en discussie over dit onderwerp binnen de provincie te versterken. Tenslotte is het ook mogelijk de nulsituatie die met deze kaart in beeld gebracht wordt, te vergelijken met toekomstige situaties zodat effecten van eventuele maatregelen hiermee gemonitoord kunnen worden. De kaart zou gebruikt kunnen worden om één van de resultaten die het Frysk Miljeuprogramma voorziet: 'Het niveau van donkerte blijft in Fryslân minimaal gelijk' te beoordelen of dit werkelijk gehaald wordt. De gezamenlijke Milieufederaties, waaronder die van Fryslân hebben onlangs een inventarisatie uitgevoerd van de locaties waar burgers hinder van licht ondervinden en of overbelicht vinden. De uitkomsten zouden op de donkertekaart gelegd kunnen worden. Echter de donkertekaart is het resultaat van duizenden individuele lampen in de ruime omgeving. Aanpassing van enkele, lichthinder opleverende locaties, zal weinig of waarschijnlijk zelfs geen enkel effect hebben op de kaart. Om de duisternis van een deel van het grondgebied van Fryslân echt te veranderen zijn maatregelen op relatief grote schaal nodig. De duisterniskaart is een tanker die moeilijk van zijn koers is te brengen. MOGELIJKE MAATREGELEN TER BEVORDERING VAN DE DUISTERNIS De donkertekaart geeft aan hoeveel de hemel oplicht. Welk licht moet je nu uitdoen om de duisternis te versterken en waar moet je dat doen? Helaas kun je niet zien welk licht van de hemel waar vandaan komt. Licht, dat van een bron de hemel in gaat, kan in een grote cirkel weer naar beneden komen en die cirkel is bijna even groot als de provincie Fryslân. Dus een lamp uitdoen heeft (hoewel een minimale) invloed op het hele grondgebied van Fryslân, afnemend met grotere afstand. Dus bijvoorbeeld de kantoren in Leeuwarden centrum doven na een bepaald uur heeft vooral invloed in de stad Leeuwarden en een kleinere invloed daarbuiten. Heel algemeen geldt: hoe minder verlichting er is, hoe minder licht ook omhoog gestraald wordt en dus hoe donkerder de ruime omgeving wordt. Verminderen van het aantal lichtmasten, dimmen en doven van Lichtonderzoek Fryslân Pagina 20

21 verlichting, zal naast besparingen en hinder in de directe omgeving verminderen, ook een effect hebben op de duisternis. Aangezien geen inventarisatie uitgevoerd is van de verlichting in Fryslân grijpen we terug op algemene gegevens van licht in Nederland. Hieronder staat een tabel over genomen uit het onderzoek door Sotto le Stelle uit 2001 en aangevuld met een kolom over licht van binnen (de afgelopen jaren bleek die factor belangrijker dan 8 jaar geleden gedacht). Openbare verlichting Assimilatie verlichting Sportverlicht ing Decoratie, Reclame en Terrein verlichting Licht van binnen Totaal Totale productie per Nederlander in lumen Omhoog gestraalde licht per Nederlander in lumen Tijdsduur in uur Omhoog gestraald licht in lumenuur Percentage 28,6 41,7 5,5 17,0 7,2 100 Percentage zonder assimilatie verlichting 49,0 9,4 29,1 12,5 100 We weten niet hoeveel kas verlichting in Fryslân aanwezig is. Bij de vier bezoeken aan het gebied bij Menaam werd eigenlijk maar één verlichte kas gevonden. Stel dat we de kassen even buiten beschouwing laten, dan zien we in de laatste rij, dat bijna de helft van het licht in de atmosfeer van de openbare verlichting komt en van aangestraalde gebouwen en reclame bijna 30%, sport bijna 10% en binnenverlichting meer dan 12%. Al deze toepassingen van licht produceren dus de hoeveelheid licht in de provincie. Of de verdeling in elke provincie gelijk is, weten we niet. Ook zal de verdeling wat veranderen gedurende de nacht, met relatief een hoger aandeel openbare verlichting in de nacht en een lager aandeel in de avonduren. Ook wordt vermoed dat grotere steden relatief meer licht uitstralen dan kleinere wat waarschijnlijk vooral reclame en decoratie is, maar veel meer is er nog niet over te zeggen. We nemen aan dat de provincie ongeveer ook bovenstaande verdeling heeft en hieronder geven we aan wat mogelijke maatregelen zijn om in elk van deze toepassingen de uitstraling van het licht te verminderen zonder dat de veiligheid in het geding komt. Voorgestelde mogelijke maatregelen: 1. Openbare verlichting: a. De provincie geeft zelf al aan dat provinciale wegen niet verlicht worden, tenzij verkeers- of sociale veiligheid daartoe aanleiding geven. (Frysk Miljeuplan ). b. Als er verlicht wordt kunnen er armaturen met een bepaalde G-klasse 4 toegepast worden. c. Waar het mogelijk is de verlichting vervangen door actieve markering. 4 In de G-klasse tabel wordt aangegeven hoeveel licht er boven de 90 graden met de vertikaal, 80 graden etc. uitgestraald mag worden. De tabel staat in de NPR uitgave van de NSVV, bij elke OV ambtenaar bekend) Lichtonderzoek Fryslân Pagina 21

22 d. Dimmen en zelfs doven van verlichting na een bepaald uur op doorgaande wegen; aansluiten wat dat betreft op de mogelijkheden die genoemd worden in de nieuwe ROVL-2011 e. Doven van de helft van de lichtmasten in de bebouwde kom, zoals nu al incidenteel toegepast wordt 2. Sportverlichting a. De oude, veel licht omhoog stralende, armaturen vervangen door zogenaamd asymmetrische armaturen die horizontaal geplaatst, toch het hele veld kunnen bestrijken b. Bij aanleggen van nieuwe sportparken niet de verlichting opkrikken, met meer lampen dan op de oude velden (dit is zeer gebruikelijk in Nederland, waardoor de winst door betere armaturen te gebruiken volledig teniet gedaan wordt door een overmaat aan licht met 10 tot zelfs 20 lampen op een trainingsveld). 3. Aanstraling, reclame verlichting a. Op bedrijfsterreinen waar niet gewerkt wordt dezelfde normen voor de verlichting hanteren als in de openbare verlichting; b. In de APV opnemen dat reclameverlichting, etalages en lichtbakken (ook die aan de masten van de OV gekoppeld zijn ) na een bepaald uur uit zijn. c. Dit ook regelen ten aanzien van het aanstralen van gebouwen, net zoals ook de monumenten van de stad zelf na een bepaald uur gedoofd worden. 4. Verlichting van binnen a. Aansluiten bij de door de Taskforce voorgestelde regelingen voor aanwezigheidsdetectie en daglichtafhankelijke lichtregeling. Dit beleid kan in het kader van energiereductie uitgevoerd worden en zal een groot effect hebben vooral op de door de grote steden totaal uitgestraalde hoeveelheid licht. Bovenstaande maatregelen zijn niet heel plaatsgebonden. Maatregelen zullen in eerste instantie verbetering opleveren in de eerste paar kilometers en heeft een (klein) effect in de hele provincie. De afgelopen 100 jaar is, zo schat men, een jaarlijkse toename van 5% opgetreden in de hoeveelheid licht in de atmosfeer. Als de provincie bovenstaande maatregelen implementeert en dit als onderdeel van haar beleid maakt dan is het mogelijk om deze trend te doorbreken of zelfs enigszins naar beneden bij te stellen. Om deze maatregelen nog beter te kunnen plannen is een kaart van de verlichting in Fryslân gewenst. Voorgesteld wordt om de openbare verlichting te inventariseren, samen met de grote lichtlocaties, zoals kassen en sportvelden. Dit is de manier om bovengenoemde maatregelen beter te kunnen managen, aangezien beter bekend welke toepassingen dan waar juist als eerste aangepakt moeten worden, om het grootste effect te kunnen bewerkstelligen. Of er gemeenten bezig zijn achterstallig onderhoud aan hun openbare verlichting aan te pakken, is niet bekend. Als er veel gemeenten de nieuwe zogenaamd ROVL-2011 gaan invoeren is het effect op de totale duisternis onzeker. Het kan een positief effect hebben gezien de vele mogelijkheden om te dimmen die in deze nieuwe richtlijn genoemd worden, maar kan ook een verslechtering opleveren door een andere indeling. Er zijn nog geen ervaringen mee. Reduceren van de verlichting kan uitstekend gebeuren zonder de veiligheid te verminderen. Al het licht dat van verre te zien is of omhoog gestraald wordt heeft geen nut en kost wel geld. Reduceren van dit licht kan dus voor iedereen, voor de bezitter van de verlichting, voor de omgeving en de natuur een verbetering opleveren. Geschat wordt dat Nederland twee keer zo donker kan worden (halvering van de waarden in de donkertekaart), als de verlichting in Nederland zou voldoen aan de eis dat er niet meer licht gemaakt wordt als en wanneer nodig. Lichtonderzoek Fryslân Pagina 22

23 VERLICHTING AAN DE HORIZON De donkertekaart is een goed hulpmiddel om een beeld te geven van de mate van duisternis. Er is een tweede punt dat niet in de duisterniskaart tot uiting komt en mede de visuele kwaliteit van het gebied buiten de bebouwde kom bepaalt, namelijk de verlichting in de verte aan de horizon. Het gaat daarbij om het tweede aspect van verlichting: het zien van verlichting. Fryslân is grotendeels een open vlak weidelandschap en daar speelt dit verschijnsel sterk. Lichten in de verte kun je tot wel 15 kilometer zien en bepalen voor een deel de visuele kwaliteit. De gemaakte all sky foto s geven een beeld in een groot aantal locaties hoe zowel de horizon als de hemel eruit ziet. De foto's zijn er niet speciaal voor gemaakt maar ze geven wel een redelijk beeld van de verlichting op de horizon. Als de provincie deze foto's gecombineerd met de kaart op de website zet, dan is dat een goed extra hulpmiddel voor de bewoners om hun eigen omgeving 'snachts te beoordelen. Om dit aspect nog beter te kunnen beoordelen wordt voorgesteld om onderzoek naar het licht aan de horizon in een aantal van de donkerste gebieden uit te voeren. Eerder onderzoek in een vergelijkbaar gebied in Schouwen-Duiveland leverde een lijst van objecten op die van verre te zien zijn en waar maatregelen relatief veel effect op de visuele kwaliteit hebben, aangezien hier een heel directe relatie te leggen is tussen oorzaak en gevolg: deze lamp verbeteren levert in een groot gebied directe winst op. OVERIGE ADVISERING Tenslotte geven we voor twee gebieden specifiek een suggestie. STERRENPARK WADDENKUST Sinds een aantal jaren bestaat het verschijnsel Darksky park, een initiatief van de International Dark sky Association (IDA). Er bestaat nu een aantal in Europa en in verschillende landen lopen initiatieven. In Schotland was het Galloway Forest Park het eerste Europese dark sky park. Westhavelland een gebied 70 kilometer westelijk van Berlijn heeft onlangs de voorbereidingen afgerond. Het idee is dat een gebied de kwaliteit van zijn nachthemel als een positieve waarde ziet en die wil bewaren. De duisternis moet er dus relatief ongerept zijn en er moeten garanties en plannen liggen dat dit ook behouden blijft. Fryslân heeft een aantal gebieden die in principe qua kwaliteit in aanmerking zouden komen waarbij de Waddeneilanden natuurlijk voor de hand liggen. Uit het onderzoek blijkt dat ook het weidegebied tussen Leeuwarden ren Bolsward er voor geschikt is. Het gebied ten noorden van Dokkum zou ook een goede optie zijn om als Sterrenpark Waddenkust aan de weg te timmeren. Het gebied ligt tegen de Waddenzee aan, waar de duisternis een kernwaarde is, die behouden moet blijven. De geïsoleerdheid maakt het juist aantrekkelijk voor eventuele toeristen die juist de nachtelijke duister appreciëren en het kan een economische impuls aan dit gebied geven, waarbij juist de geïsoleerdheid als kwaliteit gezien wordt. Meer informatie over dark sky parks en reserves: MONITORING KASSEN Bij Menaam liggen een aantal kassen die assimilatiebelichting gebruiken. Bij Sexbierum komen een aantal van dergelijke kassen. In de duisterniskaart zijn de kassen zoals eerder al aangegeven moeilijk vast te leggen. De Lichtonderzoek Fryslân Pagina 23

OPDRACHT NEDERLAND: EEN LICHT LAND IN DE WERELD

OPDRACHT NEDERLAND: EEN LICHT LAND IN DE WERELD OPDRACHT In het kader van de vijfde Nacht van de Nacht op 24 oktober 2009, is een onderzoek uitgevoerd naar wat het donkerste gebied van Nederland en ook wat het donkerste gebied van elke provincie is.

Nadere informatie

Duisternis onderzoek Groningen

Duisternis onderzoek Groningen Duisternis onderzoek Groningen Onderzoek van een aantal verschillende aspecten van de licht en duisternissituatie in de provincie Groningen. In opdracht van de provincie Groningen Uitgevoerd door onderzoeks-

Nadere informatie

ALL SKY FOTO'S PROCEDURE

ALL SKY FOTO'S PROCEDURE ALL SKY FOTO'S Naast het meten van de zenitluminantie via foto s is het ook mogelijk om van elke locatie de hele hemel te meten. Dit gebeurt via een all sky foto, waarbij de gehele hemel in een locatie

Nadere informatie

Lichtvervuiling boven Amsterdam. Publieksrapport

Lichtvervuiling boven Amsterdam. Publieksrapport Lichtvervuiling boven Amsterdam Publieksrapport -2- AMSTERDAM DUURZAAM Amsterdam heeft duurzaamheid hoog in het vaandel staan en neemt daarom verschillende maatregelen om energie te besparen. Een van de

Nadere informatie

Lichtonderzoek Utrecht

Lichtonderzoek Utrecht Lichtonderzoek Utrecht Onderzoek van een aantal verschillende aspecten van de licht en duisternissituatie in de provincie Utrecht. In opdracht van de provincie Utrecht Uitgevoerd door onderzoeks- en adviesbureau

Nadere informatie

VIER JAAR HEMELHELDERHEID METINGEN IN UTRECHT

VIER JAAR HEMELHELDERHEID METINGEN IN UTRECHT VIER JAAR HEMELHELDERHEID METINGEN IN UTRECHT Er staat sinds augustus 2009 een meter om de nachtelijke hoeveelheid licht te meten op het dak van een woonboot in Utrecht. het is een SQM_EL van de firma

Nadere informatie

Lichthinder rapport. Bestemmingsplan Permanent wonen Dousberg. Juni 2007

Lichthinder rapport. Bestemmingsplan Permanent wonen Dousberg. Juni 2007 Lichthinder rapport Bestemmingsplan Permanent wonen Dousberg Juni 2007 Lichthinder rapport Opdrachtverlener Arcadis Bouw en Vastgoed B.V. L.G.H.M. Cartigny Postbus 1632 6201 BP Maastricht Opdracht De opdracht

Nadere informatie

Lichtonderzoek Zuid-Holland

Lichtonderzoek Zuid-Holland Z O W N Lichtonderzoek Zuid-Holland In opdracht van de provincie Zuid-Holland Onderzoek naar de situatie van verlichting en duisternis in een deel van de provincie Zuid-Holland Uitgevoerd door onderzoeks-

Nadere informatie

Lichtonderzoek Overijssel

Lichtonderzoek Overijssel Lichtonderzoek Overijssel In opdracht van de provincie Overijssel Onderzoek naar de situatie van verlichting en duisternis in de provincie Overijssel Uitgevoerd door onderzoeks- en adviesbureau Sotto le

Nadere informatie

Licht en duisternis. Eindhoven 18 februari 2015 1

Licht en duisternis. Eindhoven 18 februari 2015 1 Licht en duisternis Eindhoven 18 februari 2015 1 Aarde op 11 000 000 000 km Eindhoven 18 februari 2015 2 Aarde op 385 000 km Eindhoven 18 februari 2015 3 Eindhoven 18 februari 2015 4 Eindhoven 18 februari

Nadere informatie

Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe

Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe Lichtonderzoek Rivierengebied, Gelderse Vallei en noordrand Veluwe In opdracht van de provincie Gelderland Onderzoek naar de situatie van verlichting en duisternis in de provincie van het Rivierengebied,

Nadere informatie

Drenthe Drenthe is de provincie waar de minste mensen op een vierkante kilometer wonen. In heel Drenthe wonen ongeveer mensen.

Drenthe Drenthe is de provincie waar de minste mensen op een vierkante kilometer wonen. In heel Drenthe wonen ongeveer mensen. Meander Samenvatting groep 6 Thema 3 De aarde beweegt Samenvatting Dag en nacht De aarde draait om haar as. De zon kan dus maar een helft van de aarde verlichten. Daardoor is het licht en donker, dag en

Nadere informatie

Duisternis meten, juli 2011

Duisternis meten, juli 2011 Duisternis meten Duisternis meten Verantwoording en uitleg van de meetmethode van Sotto le Stelle voor de productie van hemelhelderheidskaarten voor diverse provincies van Nederland. Geschreven in de loop

Nadere informatie

Drenthe Drenthe is de provincie waar de minste mensen op een vierkante kilometer wonen. In heel Drenthe wonen ongeveer mensen.

Drenthe Drenthe is de provincie waar de minste mensen op een vierkante kilometer wonen. In heel Drenthe wonen ongeveer mensen. Meander Samenvatting groep 6 Thema 3 De aarde beweegt Samenvatting Dag en nacht De aarde draait om haar as. De zon kan dus maar een helft van de aarde verlichten. Daardoor is het licht en donker, dag en

Nadere informatie

MONITORING OPSTELLING

MONITORING OPSTELLING MONITORING OPSTELLING De meters hangen aan de zijkant van een woonboot in Utrecht. Utrecht ligt in het midden van het land en is een stad van 300.000 inwoners. De locatie is aangegeven op een DSMP kaart

Nadere informatie

Slimme openbare verlichting Tips voor Drentse provincie en gemeente

Slimme openbare verlichting Tips voor Drentse provincie en gemeente Slimme openbare verlichting Tips voor Drentse provincie en gemeente Colofon: Uitgave van: Natuur en Milieufederatie Drenthe Tekst: Natuur en Milieufederatie Drenthe Foto s: Sotto le Stelle, Wim Schmidt

Nadere informatie

zeer onbelangrijk 2,9% 21 zeer belangrijk 39,3% Hoe belangrijk vindt u het dat het 's nachts buiten de bebouwde kom donker is?

zeer onbelangrijk 2,9% 21 zeer belangrijk 39,3% Hoe belangrijk vindt u het dat het 's nachts buiten de bebouwde kom donker is? Lichthinderpeiling 1. Hoe belangrijk vindt u het dat het 's nachts in uw directe woonomgeving donker is? (De directe woonomgeving is het gebied binnen een afstand van ongeveer 4 km van uw woning.) onbelangrijk

Nadere informatie

De 50 grootste steden van Nederland s nachts van boven bekeken

De 50 grootste steden van Nederland s nachts van boven bekeken De 50 grootste steden van Nederland s nachts van boven bekeken In opdracht van Natuur en Milieufederaties Sotto le Stelle Oktober 2018 Inhoudsopgave Opdracht... 3 Omhoog gestraald licht... 3 Steden...

Nadere informatie

Rapportage Inventarisatie quick-win terugdringen lichtuitstoot Waddengebied.

Rapportage Inventarisatie quick-win terugdringen lichtuitstoot Waddengebied. Rapportage Inventarisatie quick-win terugdringen lichtuitstoot Waddengebied. ZONE / GEBIED DATUM UITVOERING Gemeente Vlieland 18 september 2017 Inleiding Om te zorgen dat de nachtelijke duisternis in het

Nadere informatie

Stappen: A Windows to the Universe Citizen Science Event. windows2universe.org/starcount. 29 Oktober 12 November, 2010

Stappen: A Windows to the Universe Citizen Science Event. windows2universe.org/starcount. 29 Oktober 12 November, 2010 Stappen: WAT heb ik nodig? Pen of potlood Rood licht of een nachtzicht zaklamp GPS, toegang tot het internet of een topografische kaart Uitgeprinte Activiteitengids met het antwoordformulier HOE maak ik

Nadere informatie

Lichtonderzoek Zeeland

Lichtonderzoek Zeeland Lichtonderzoek Zeeland In opdracht van de provincie Zeeland Onderzoek naar de situatie van verlichting en duisternis in de provincie Zeeland. Uitgevoerd door onderzoeks- en adviesbureau Sotto le Stelle

Nadere informatie

Elke dag verdient een Nacht van de Nacht! Bewonersinitiatief. Alleen licht op straat, niet in de lucht, in groengebieden en boven water.

Elke dag verdient een Nacht van de Nacht! Bewonersinitiatief. Alleen licht op straat, niet in de lucht, in groengebieden en boven water. Elke dag verdient een Nacht van de Nacht! Bewonersinitiatief. Alleen licht op straat, niet in de lucht, in groengebieden en boven water. 40 natuurbeschermingsorganisaties roepen in hun 10-puntenplan onder

Nadere informatie

Openbare verlichting Hengelo doorgelicht

Openbare verlichting Hengelo doorgelicht Openbare verlichting Hengelo doorgelicht Openbare verlichting Hengelo doorgelicht Onderzoek naar de situatie van de openbare verlichting op het grondgebied van de gemeente Hengelo en de mogelijkheden van

Nadere informatie

LED OP HET LICHT OP STRAAT. Openbare verlichting voor veiligheid maar houdt ook rekening met nachtdieren

LED OP HET LICHT OP STRAAT. Openbare verlichting voor veiligheid maar houdt ook rekening met nachtdieren LED OP HET LICHT OP STRAAT Openbare verlichting voor veiligheid maar houdt ook rekening met nachtdieren Met de diverse belangengroeperingen uit de gemeente Hardenberg is uitgebreid gediscussieerd over

Nadere informatie

Donkerste plek Nederland

Donkerste plek Nederland In opdracht van de Stichting Natuur en Milieu en de Provinciale Milieufederaties Onderzoek naar het donkerste gebied van Nederland en het donkerste gebied van elke provincie. Uitgevoerd door onderzoeks-

Nadere informatie

Rapportage Inventarisatie quick-win terugdringen lichtuitstoot Waddengebied.

Rapportage Inventarisatie quick-win terugdringen lichtuitstoot Waddengebied. Rapportage Inventarisatie quick-win terugdringen lichtuitstoot Waddengebied. ZONE / GEBIED DATUM UITVOERING Gemeente Ameland 20 september 2017 Inleiding Om te zorgen dat de nachtelijke duisternis in het

Nadere informatie

Autoservice Klumpers, Nieuwenkampsmaten Goor

Autoservice Klumpers, Nieuwenkampsmaten Goor Autoservice Klumpers, Nieuwenkampsmaten Goor 5-1-2012 21:10:55 Sterk verlicht gebouw, met opvallend wit licht. Luminantie tussen 15 en 28 cd/m². Waar het licht precies vandaan komt is niet duidelijk te

Nadere informatie

Duisternis op Schouwen-Du D i u v i e v l e and

Duisternis op Schouwen-Du D i u v i e v l e and Duisternis op Schouwen-Duiveland Duisternis op Schouwen- Duiveland In opdracht van gemeente Schouwen-Duiveland Onderzoek naar de situatie van de duisternis op het grondgebied van de gemeente Schouwen-Duiveland

Nadere informatie

Lichtconsult.nl Industrieweg 1A AP Culemborg

Lichtconsult.nl Industrieweg 1A AP Culemborg Lichtconsult.nl Industrieweg 1A-13 4104 AP Culemborg www.lichtconsult.nl Activiteiten Lichttechnisch advies & onderzoek Lichtlab metingen van lichtstroom tot spectrale verdeling Praktijklicht metingen

Nadere informatie

Elke dag verdient een Nacht van de Nacht! Bewonersini6a6ef. Alleen licht op straat, niet in de lucht, in groengebieden en boven water.

Elke dag verdient een Nacht van de Nacht! Bewonersini6a6ef. Alleen licht op straat, niet in de lucht, in groengebieden en boven water. Elke dag verdient een Nacht van de Nacht! Bewonersini6a6ef. Alleen licht op straat, niet in de lucht, in groengebieden en boven water. 40 natuurbeschermingsorganisa6es roepen in hun 10- puntenplan onder

Nadere informatie

Gaan de sterren weer stralen dankzij energiebesparing op verlichting?

Gaan de sterren weer stralen dankzij energiebesparing op verlichting? Gaan de sterren weer stralen dankzij energiebesparing op verlichting? Een verzoek en aanbevelingen van Stichting Platform Lichthinder aan de Taskforce Verlichting Inleiding Wat is Platform Lichthinder?

Nadere informatie

Hoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen

Hoofdstuk 8. Samenvatting. 8.1 Sterren en sterrenhopen Hoofdstuk 8 Samenvatting Een verlaten strand en een onbewolkte lucht, zoals op de voorkant van dit proefschrift, zijn ideaal om te genieten van de sterren: overdag van de Zon de dichtstbijzijnde ster en

Nadere informatie

Rapport M R001v2

Rapport M R001v2 Rapport Sportpark Het Hoge Land, Lansingerland Lichthinderonderzoek Status: DEFINITIEF Van Pallandtstraat 9-11 Casuariestraat 5 Lavendelheide 2 Geerweg 11 info@dgmr.nl Postbus 153 Postbus 370 Postbus 671

Nadere informatie

Bijlage 6: Lichthinderonderzoek

Bijlage 6: Lichthinderonderzoek Bijlage 6: Lichthinderonderzoek Rapport M.2012.0976.00.R001v2 Sportpark Het Hoge Land, Lansingerland Lichthinderonderzoek Status: DEFINITIEF Van Pallandtstraat 9-11 Casuariestraat 5 Lavendelheide 2 Geerweg

Nadere informatie

BESTEMMINGSPLAN. Mettegeupel - Oost - Oss Bijlage 5: Lichthinderrapport

BESTEMMINGSPLAN. Mettegeupel - Oost - Oss Bijlage 5: Lichthinderrapport BESTEMMINGSPLAN Mettegeupel - Oost - Oss - 2016 Bijlage 5: Lichthinderrapport Gemeente Oss Raadhuislaan 2 5341 GM Oss T: 14 0412 F: 0412 642605 www.oss.nl A. Hak Zuid B.V. Postbus 101 5460AC Veghel Lage

Nadere informatie

Het visueel. waarnemen. van. faint fuzzies. Jan van Gastel 14 maart 2013

Het visueel. waarnemen. van. faint fuzzies. Jan van Gastel 14 maart 2013 Het visueel waarnemen van faint fuzzies Jan van Gastel 14 maart 2013 Wat bepaalt de zichtbaarheid van faint fuzzies? Kenmerken object (helderheid, grootte) Telescoop (aperture, vergroting) Contrast met

Nadere informatie

Focus op Fotografie: Avond- en nachtfotografie

Focus op Fotografie: Avond- en nachtfotografie Introductie Focus op Fotografie: Avond- en nachtfotografie De schoonheid van het duister Bijna niets is zo betoverend als een nachtfoto. Denk aan een stad bij nacht, met verlichte gebouwen, lantaarns langs

Nadere informatie

zaterdag 30 oktober 2010

zaterdag 30 oktober 2010 zaterdag 30 oktober 2010 Geacht College, Nederland wordt s nachts lichter en steeds meer mensen en dieren ondervinden daar hinder van. Veel kantoren en gebouwen laten s nachts verlichting branden in kamers,

Nadere informatie

Duurzaamheid, Energie en Milieu

Duurzaamheid, Energie en Milieu Duurzaamheid, Energie en Milieu In de uitvoeringsagenda duurzaamheid van de gemeente staat: Duurzame ontwikkeling is een ontwikkeling die voorziet in de behoeften van huidige generaties zonder de mogelijkheden

Nadere informatie

Bijlagerapport Lichthinderonderzoek. Capaciteitsonderzoek Sportpark Zuidhorn

Bijlagerapport Lichthinderonderzoek. Capaciteitsonderzoek Sportpark Zuidhorn Bijlagerapport Lichthinderonderzoek definitief revisie 0.0 15 februari 2016 Revisie 0.0 15 februari 2016 Auteurs R.P. (Rob) Keur Opdrachtgever Postbus 3 9800 AA Zuidhorn datum vrijgave beschrijving revisie

Nadere informatie

Met de Kijker op Jacht, Universum 1, 2006 Door: Jeffrey Bout

Met de Kijker op Jacht, Universum 1, 2006 Door: Jeffrey Bout Met de Kijker op Jacht, Universum 1, 2006 Door: Jeffrey Bout Dag allemaal! Ook zo genoten van Mars eind vorig jaar? Wij wel! Mooie structuren waren er zichtbaar en sommigen hebben zelfs een heuse zandstorm

Nadere informatie

November 2003 Platform Lichthinder www.platformlichthinder.nl

November 2003 Platform Lichthinder www.platformlichthinder.nl November 2003 Platform Lichthinder www.platformlichthinder.nl Voorwoord Dit rapport is voor zover bekend de eerste poging om de totale hoeveelheid licht die s nachts buiten kunstmatig wordt geproduceerd

Nadere informatie

Reclame. Foto: Wethouder Schoutenweg, verlicht reclamebord aan de lantaarnpaal. Gemeente Culemborg

Reclame. Foto: Wethouder Schoutenweg, verlicht reclamebord aan de lantaarnpaal. Gemeente Culemborg Reclame Reclame zien we overal in onze gemeente. Ondernemers maken er graag gebruik van. Reclame op de gevel, reclame op een bord etc. Steeds vaker wordt er ook verlichting bij gebruikt, om de reclame

Nadere informatie

Examen HAVO. wiskunde B1. tijdvak 1 dinsdag 20 mei 13.30-16.30 uur

Examen HAVO. wiskunde B1. tijdvak 1 dinsdag 20 mei 13.30-16.30 uur Examen HAVO 2008 tijdvak 1 dinsdag 20 mei 13.30-16.30 uur wiskunde B1 Dit examen bestaat uit 20 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 84 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met

Nadere informatie

BIJLAGE 3 TOELICHTING ENERGIEVERBRUIK EN ENERGIEBESPARINGSOPTIES

BIJLAGE 3 TOELICHTING ENERGIEVERBRUIK EN ENERGIEBESPARINGSOPTIES BELEIDSPLAN OPENBARE VERLICHTING 2013 2017 BIJLAGE 3 TOELICHTING ENERGIEVERBRUIK EN ENERGIEBESPARINGSOPTIES Bijlage 3 bij Beleidsplan Openbare Verlichting 2013 2017 Pagina 1 van 12 INHOUDSOPGAVE 1 TOELICHTING

Nadere informatie

Initiatiefvoorstel. Van licht naar donker, reguleren van lichtemissie bij stallen en bewaken van donkerte in natuurgebieden.

Initiatiefvoorstel. Van licht naar donker, reguleren van lichtemissie bij stallen en bewaken van donkerte in natuurgebieden. Initiatiefvoorstel Van licht naar donker, reguleren van lichtemissie bij stallen en bewaken van donkerte in natuurgebieden Wietse Martens 20 juni 2014 (Foto gemeente Tytsjerksteradiel) Inleiding De nacht

Nadere informatie

UITBREIDING GLASCONCENTRATIEGEBIED TANGBROEK ONDERZOEK LICHTHINDER

UITBREIDING GLASCONCENTRATIEGEBIED TANGBROEK ONDERZOEK LICHTHINDER UITBREIDING GLASCONCENTRATIEGEBIED TANGBROEK ONDERZOEK LICHTHINDER TRITIUM ADVIES BV 4 januari 2013 076866700:A - Concept B02015.000079.0100 Inhoud 1 Inleiding...4 1.1 Aanleiding...4 1.2 Wettelijk kader...4

Nadere informatie

klas 3 beeldende vormgeving buitentekenen

klas 3 beeldende vormgeving buitentekenen ZOEKEN Weet jij wat een zoeker is? Hierboven is er een getekend. Hij wordt gebruikt bij het zoeken naar een geschikt gedeelte om te tekenen. Zo n zoeker heeft brede randen en geeft je als het ware een

Nadere informatie

Maansverduistering 28 september 2015

Maansverduistering 28 september 2015 Maansverduistering 28 september 2015 In de nacht van maandag 28 september 2015 vindt een totale maansverduistering plaats. Hierbij beweegt de Maan zich door de schaduw van de Aarde, zodat er geen direct

Nadere informatie

Bij de meeste camera s is de keuze van de belichtingsregelingen met een zogenaamd programmakeuzewiel

Bij de meeste camera s is de keuze van de belichtingsregelingen met een zogenaamd programmakeuzewiel Belichtingsregelingen: Basisgebruik Bij de meeste camera s is de keuze van de belichtingsregelingen met een zogenaamd programmakeuzewiel I uitgevoerd. De uitleg over functies wordt in twee delen gebracht,

Nadere informatie

Met de komst van led is de G klasse achterhaalt en niet meer bruikbaar

Met de komst van led is de G klasse achterhaalt en niet meer bruikbaar Met de komst van led is de G-klasse achterhaalt en niet meer bruikbaar. De G klasse voor het beperken van de hoeveelheid licht ter vermindering van lichtvervuiling en verblinding wordt vaak, in de huidige

Nadere informatie

Bedrijventerreinen. Veel parkeerterreinen bij bedrijven zijn afgesloten als het bedrijf gesloten is. Toch brandt het licht dan nog volop.

Bedrijventerreinen. Veel parkeerterreinen bij bedrijven zijn afgesloten als het bedrijf gesloten is. Toch brandt het licht dan nog volop. Bedrijventerreinen In het zuidwesten van Culemborg ligt bedrijventerrein Pavijen. Het is met 162 hectare één van de grotere bedrijventerreinen in Gelderland. Zowel groothandel, distributie, meubelindustrie

Nadere informatie

Notitie. Project: Sporthal Alblasserdam Betreft: Rapportage lichthinderonderzoek. kenmerk b1440/1116

Notitie. Project: Sporthal Alblasserdam Betreft: Rapportage lichthinderonderzoek. kenmerk b1440/1116 Laarseweg 24-1, 8171 PR Vaassen (T) 0578-76 90 60 KvK 082 04 400 www.sainadvies.nl info@sainadvies.nl Notitie Project: Sporthal Alblasserdam Betreft: Rapportage lichthinderonderzoek Kenmerk: -0b1440/1116

Nadere informatie

4 Het heelal 6. De zon. De aarde. Jupiter. De maan. Ons zonnestelsel. Mars. Mercurius Venus

4 Het heelal 6. De zon. De aarde. Jupiter. De maan. Ons zonnestelsel. Mars. Mercurius Venus Inhoud 4 Het heelal 6 De zon 10 8 De aarde De maan Jupiter 18 12 Ons zonnestelsel 14 15 16 Mars Mercurius Venus 22 Saturnus Verre planeten 24 Satellieten van het zonnestelsel 20 26 Planetoïden 27 Kometen

Nadere informatie

Met de Kijker op Jacht, Universum 4, 2004 Door Wouter Verheul

Met de Kijker op Jacht, Universum 4, 2004 Door Wouter Verheul Met de Kijker op Jacht, Universum 4, 2004 Door Wouter Verheul Nu de vakantie weer voorbij is, en de zomer op z'n einde loopt, zijn de Boogschutter en de Schorpioen met het centrum van de Melkweg onder

Nadere informatie

UITBREIDING NUNHEMS ONDERZOEK LICHTHINDER

UITBREIDING NUNHEMS ONDERZOEK LICHTHINDER UITBREIDING NUNHEMS ONDERZOEK LICHTHINDER NUNHEMS NETHERLANDS B.V. 16 juli 2013 076538769:C - Definitief B01055.000630.0100 Inhoud 1 Inleiding... 4 1.1 Aanleiding... 4 1.2 Wettelijk kader... 4 2 Situatiebeschrijving...

Nadere informatie

* Je kunt natuurlijk ook foto s van de lucht maken met de gedraaide zonnebril voor de lens.

* Je kunt natuurlijk ook foto s van de lucht maken met de gedraaide zonnebril voor de lens. Licht in de lucht Proeven met polarisatie Gerard Stout Nodig: * digitale camera * polaroid zonnebril * zonnige dag Licht lijkt heel gewoon. Je merkt het nauwelijks op. Pas als het donker is, mis je licht

Nadere informatie

5 10 20 50 100 200 500 Nederland 1% 1% 20% 62% 11% 2% 3% Europa 1% 4% 44% 36% 12% 2% 1%

5 10 20 50 100 200 500 Nederland 1% 1% 20% 62% 11% 2% 3% Europa 1% 4% 44% 36% 12% 2% 1% Valse euro s In de tabel hieronder kun je aflezen hoe de aantallen in beslag genomen vervalsingen in het jaar 2006 zijn verdeeld over de verschillende biljetten in Nederland en Europa. 5 10 20 50 100 200

Nadere informatie

Notitie. 1 Inleiding. 2 Kassen (assimilatieverlichting) in relatie tot de omgeving

Notitie. 1 Inleiding. 2 Kassen (assimilatieverlichting) in relatie tot de omgeving Notitie Referentienummer Datum Kenmerk GM-0084263 16 december 2013 PN 321679 Betreft Lichthinderonderzoek Glasparel+ 1 Inleiding Binnen het plangebied zijn bestaande woningen aanwezig en is ruimte gereserveerd

Nadere informatie

Deel 1. Wat is HDR fotografie?.

Deel 1. Wat is HDR fotografie?. Deel 1. Wat is HDR fotografie?. Inleiding. Met het intrede van de digitale fotografie is ook de beeldbewerkingsoftware in een stroomversnelling geraakt. Eén van de meest recente ontwikkelingen is de High

Nadere informatie

dhr. T. de Vries - Openbare werken 3. Beheer openbare ruimte

dhr. T. de Vries - Openbare werken 3. Beheer openbare ruimte Agendapunt: Onderwerp: Vaststellen beleidsplan openbare verlichting 2010-2013 Commissie:, nr. Raadsvoorstel: 13-10-2009, nr. 177 RAADSVOORSTEL status: commissiestuk Portefeuillehouder : Beleidsterrein:

Nadere informatie

Initiatiefvoorstel. Van licht naar donker, reguleren van lichtemissie bij stallen en bewaken van donkerte in natuurgebieden.

Initiatiefvoorstel. Van licht naar donker, reguleren van lichtemissie bij stallen en bewaken van donkerte in natuurgebieden. Initiatiefvoorstel Van licht naar donker, reguleren van lichtemissie bij stallen en bewaken van donkerte in natuurgebieden Wietse Martens 20 juni 2014 (Foto gemeente Tytsjerksteradiel) Inleiding De nacht

Nadere informatie

TULE inhouden & activiteiten Oriëntatie op jezelf en de wereld - natuur en techniek. Kerndoel 46. Toelichting en verantwoording

TULE inhouden & activiteiten Oriëntatie op jezelf en de wereld - natuur en techniek. Kerndoel 46. Toelichting en verantwoording TULE - ORIËNTATIE OP JEZELF EN DE WERELD KERNDOEL 46 162 TULE inhouden & activiteiten Oriëntatie op jezelf en de wereld - natuur en techniek Kerndoel 46 De leerlingen leren dat de positie van de aarde

Nadere informatie

Beoordeling van de Lichthinder Project: SC Valburg

Beoordeling van de Lichthinder Project: SC Valburg A. Hak Zuid B.V. Afdeling Verlichtingstechniek Postbus 101 5460 AC Veghel Lage Landstraat 6 5462 GJ Veghel T 0413-362 926 F 0413-362 929 I www.a-hak.nl K.v.K. nr. 16029034 ING Bank rek. nr. 67.72.94.948

Nadere informatie

Extra oefenopgaven licht (1) uitwerkingen

Extra oefenopgaven licht (1) uitwerkingen Uitwerking van de extra opgaven bij het onderwerp licht. Als je de uitwerking bij een opgave niet begrijpt kun je je docent altijd vragen dit in de les nog eens uit te leggen! Extra oefenopgaven licht

Nadere informatie

Tips voor avondfotografie

Tips voor avondfotografie Tips voor avondfotografie digitalefotografietips.nl Veel fotografen bergen hun camera op na het vastleggen van een mooie zonsondergang. Maar eigenlijk begint het daarna pas, in ieder geval voor het onderwerp

Nadere informatie

Foto: Het reclamebord aan de gevel is zo felverlicht dat het niet meer leesbaar is.

Foto: Het reclamebord aan de gevel is zo felverlicht dat het niet meer leesbaar is. Bedrijventerreinen In de gemeente Dronten hebben we een groot aantal bedrijventerreinen. Dit zijn: - Agripark (Dronten) - Business zone Delta (Dronten) - Hanzekwartier (Dronten) - Poort van Dronten (Dronten)

Nadere informatie

Practicum algemeen. 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag

Practicum algemeen. 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag Practicum algemeen 1 Diagrammen maken 2 Lineair verband en evenredig verband 3 Het schrijven van een verslag 1 Diagrammen maken Onafhankelijke grootheid en afhankelijke grootheid In veel experimenten wordt

Nadere informatie

Je weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een

Je weet dat hoe verder je van een lamp verwijderd bent hoe minder licht je ontvangt. Een Inhoud Het heelal... 2 Sterren... 3 Herzsprung-Russel-diagram... 4 Het spectrum van sterren... 5 Opgave: Spectraallijnen van een ster... 5 Verschuiving van spectraallijnen... 6 Opgave: dopplerverschuiving...

Nadere informatie

Einstein (2) op aardoppervlak. versnelling van 10m/s 2. waar het foton zich bevindt a) t = 0 b) t = 1 s c) t = 2 s op t=0,t=1s en t=2s A B C A B

Einstein (2) op aardoppervlak. versnelling van 10m/s 2. waar het foton zich bevindt a) t = 0 b) t = 1 s c) t = 2 s op t=0,t=1s en t=2s A B C A B Einstein (2) In het vorig artikeltje zijn helaas de tekeningen, behorende bij bijlage 4,"weggevallen".Omdat het de illustratie betrof van de "eenvoudige" bewijsvoering van de kromming der lichtstralen

Nadere informatie

Woongebieden. Foto: Gorenweg in Buinen. Lantaarnpaal schijnt volop in het huis. Dat kan anders.

Woongebieden. Foto: Gorenweg in Buinen. Lantaarnpaal schijnt volop in het huis. Dat kan anders. Woongebieden In de gemeente hebben we 25 kernen die allemaal verschillend zijn. Ook de woongebieden in deze kernen zijn anders. Dit wordt onder andere bepaald door de datum van aanleg van de woongebieden,

Nadere informatie

Het oog als zintuig en de osteopatische benadering van visus problemen bij het paard

Het oog als zintuig en de osteopatische benadering van visus problemen bij het paard Het oog als zintuig en de osteopatische benadering van visus problemen bij het paard Anita Voskamp 2012 Hoe ziet een paard In dit hoofdstuk leg ik uit hoe de visus van het paard werkt. Voor ons mensen

Nadere informatie

Opvallend in deze figuur is het grote aantal bedrijven met een vergunning voor exact 340 stuks melkvee (200 melkkoeien en 140 stuks jongvee).

Opvallend in deze figuur is het grote aantal bedrijven met een vergunning voor exact 340 stuks melkvee (200 melkkoeien en 140 stuks jongvee). Ontwikkeling melkveebedrijven in Utrecht, Gelderland en Brabant Analyse van mogelijke groei van melkveebedrijven op basis van gegevens van CBS en provincies Het CBS inventariseert jaarlijks de feitelijk

Nadere informatie

12 tips voor prachtige zwart-wit landschappen

12 tips voor prachtige zwart-wit landschappen 12 tips voor prachtige zwart-wit landschappen Een landschap vol kleur is natuurlijk schitterend. Maar zwart-wit landschappen kunnen ook prachtige beelden opleveren! Met deze tips leer je hoe je fantastische

Nadere informatie

1. Inleiding. 2. Normstelling. Notitie

1. Inleiding. 2. Normstelling. Notitie Notitie Project ReststoffenEnergieCentrale Harlingen Betreft Controlemetingen licht Ons kenmerk M.2010.0124.02.N001 Versie 001 Datum 25 januari 2012 Verwerkt door RBO BR Contactpersoon ing. J.D. (Jasper)

Nadere informatie

Gemeente Breda. Proef met LED-verlichting. SSC Onderzoek en Informatie. Achtervang, Bijvang en Uitvang

Gemeente Breda. Proef met LED-verlichting. SSC Onderzoek en Informatie. Achtervang, Bijvang en Uitvang Gemeente Breda SSC Onderzoek en Informatie Proef met LED-verlichting Achtervang, Bijvang en Uitvang Publicatienummer: 1493 Datum: Juli 2008 In opdracht van: Gemeente Breda, Directie Buitenruimte afd. technisch

Nadere informatie

Eindexamen wiskunde B 1 havo 2009 - I

Eindexamen wiskunde B 1 havo 2009 - I Vetpercentage Al heel lang onderzoekt men het verband tussen enerzijds het gewicht en de lengte van volwassen mensen en anderzijds hun gezondheid. Hierbij gebruikt men vaak de Body Mass Index (BMI). De

Nadere informatie

Technieken. Foto: De West in Dronten. Licht brandt op volle sterkte tot uur.

Technieken. Foto: De West in Dronten. Licht brandt op volle sterkte tot uur. Technieken De technologische ontwikkelingen gaan snel op het gebied van de openbare verlichting. De gemeente Dronten overweegt altijd duurzame en energiezuinige oplossingen. Per situatie bepalen we wat

Nadere informatie

Gemeentelijk besluit Energiebesparing bij Openbare Verlichting (OVL)

Gemeentelijk besluit Energiebesparing bij Openbare Verlichting (OVL) Gemeentelijk besluit Energiebesparing bij Openbare Verlichting (OVL) Inleiding De primaire functie van openbare verlichting is een bijdrage te leveren aan verkeersveiligheid en de sociale veiligheid op

Nadere informatie

Hoe maak je een HDR-foto?

Hoe maak je een HDR-foto? Hoe maak je een HDR-foto? De eerste vraag is natuurlijk; wat is HDR. HDR staat voor High Dynamic Range en betekent niets meer en minder dat je gewoon een heel groot verschil van donker naar licht in je

Nadere informatie

Tips; betere foto's maken (bron: hema.nl)

Tips; betere foto's maken (bron: hema.nl) Tips; betere foto's maken (bron: hema.nl) Gulden snede als gouden basisregel Het werkt zo Verdeel het beeld dat je wilt fotograferen in gedachte in negen gelijke vlakken, door er twee horizontale en twee

Nadere informatie

Reader oriëntatietechnieken

Reader oriëntatietechnieken Reader oriëntatietechnieken Inhoud 1. Schaal 2. Legenda 3. Coördinatenstelsels 4. Soorten kompassen 5. Declinatiecorrectie 6. Inclinatie 7. Kaart op het noorden leggen 8. Looprichting bepalen 9. Koers

Nadere informatie

Witbalanscorrectie: Ik vind de foto wat aan de blauwe kant en ga daarom op zoek naar iets dat grijs of wit zou moeten zijn zonder kleurzweem.

Witbalanscorrectie: Ik vind de foto wat aan de blauwe kant en ga daarom op zoek naar iets dat grijs of wit zou moeten zijn zonder kleurzweem. Hieronder een onbewerkte foto van het Lexkesveer tijdens zonsopgang. Op het eerste gezicht een hopeloze foto. In het histogram kun je zien dat zowel aan de lichte (rechter) als donkere (linker) kant de

Nadere informatie

Bronvermelding: www.allesoverhetaquarium.nl

Bronvermelding: www.allesoverhetaquarium.nl ! Bronvermelding: www.allesoverhetaquarium.nl!! Het maken van aquarium foto's Voor veel mensen met een aquarium komt er een tijd dat men er foto's van wil maken om het behaalde resultaat voor altijd vast

Nadere informatie

Examen VMBO-GL en TL. wiskunde CSE GL en TL. tijdvak 2 dinsdag 21 juni uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage.

Examen VMBO-GL en TL. wiskunde CSE GL en TL. tijdvak 2 dinsdag 21 juni uur. Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Examen VMBO-GL en TL 2011 tijdvak 2 dinsdag 21 juni 13.30-15.30 uur wiskunde CSE GL en TL Bij dit examen hoort een uitwerkbijlage. Dit examen bestaat uit 25 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 75 punten

Nadere informatie

Blokhoeve Blok Oost te Nieuwegein Lichthinderonderzoek tennispark Heidehal

Blokhoeve Blok Oost te Nieuwegein Lichthinderonderzoek tennispark Heidehal Blokhoeve Blok Oost te Nieuwegein Lichthinderonderzoek tennispark Heidehal Opdrachtgever Portaal Vastgoed Projecten, Project D0261, Verplichtingsnummer PV-2015002620 Contactpersoon de heer Schiks Kenmerk

Nadere informatie

werkbrief contractwerk

werkbrief contractwerk werkbrief contractwerk opdracht mag moet samenwerken? 1. over mensen, dieren en planten 30' 1-2-3 2. windkracht ' 1-2-3 3. geluid ' 1-2-3 4. licht ' 1-2-3 5. bodem ' 1-2-3 biotoopstudie : bos contractwerk

Nadere informatie

MARKTFLITSEN SPECIAL: Leeftijd intermediaire bedrijven. Bedrijfsleeftijd is een goede indicatie voor financiële soliditeit en omvang

MARKTFLITSEN SPECIAL: Leeftijd intermediaire bedrijven. Bedrijfsleeftijd is een goede indicatie voor financiële soliditeit en omvang : Leeftijd intermediaire bedrijven Bedrijfsleeftijd is een goede indicatie voor financiële soliditeit en omvang INLEIDING Het Ratinginstituut Financieel Dienstverleners (RiFD) publiceert regelmatig actuele,

Nadere informatie

Gemeente Breda. Waardering LED-verlichting. SSC Onderzoek en Informatie. Achtervang

Gemeente Breda. Waardering LED-verlichting. SSC Onderzoek en Informatie. Achtervang Gemeente Breda SSC Onderzoek en Informatie Waardering LED-verlichting Achtervang Publicatienummer: 1537 Datum: Maart 2009 In opdracht van: Gemeente Breda, Directie Buitenruimte afd. technisch maatschappelijk

Nadere informatie

Praktische Sterrenkunde

Praktische Sterrenkunde Praktische Sterrenkunde Vandaag 1. Verkenning van de sterrenhemel 21 september 2015 Korte introductie Praktische Sterrenkunde Verkenning van de sterrenhemel Coördinaten t.o.v. de waarnemer: azimuth en

Nadere informatie

WOW-NL in de klas. Les 2 Aan de slag met WOW-NL. Primair Onderwijs. bovenbouw. WOW-NL Les 2 1

WOW-NL in de klas. Les 2 Aan de slag met WOW-NL. Primair Onderwijs. bovenbouw. WOW-NL Les 2 1 WOW-NL in de klas Les 2 Aan de slag met WOW-NL Primair Onderwijs bovenbouw WOW-NL Les 2 1 Colofon Het lespakket WOW-NL is ontwikkeld door De Praktijk in opdracht van het KNMI, op basis van lesmaterialen

Nadere informatie

Aan de gemeenteraad Gemeente Steenwijkerland Vendelweg XE Steenwijk Steenwijk, Nummer voorstel:

Aan de gemeenteraad Gemeente Steenwijkerland Vendelweg XE Steenwijk Steenwijk, Nummer voorstel: Voorstel aan de raad Aan de gemeenteraad Gemeente Steenwijkerland Vendelweg 1 8331 XE Steenwijk Steenwijk, Nummer voorstel: Voor raadsvergadering d.d.: 02-05-2017 Agendapunt: Onderwerp: Beleidsplan Openbaar

Nadere informatie

VLUCHTEVALUATIE Zaterdag 18 Mei 2013

VLUCHTEVALUATIE Zaterdag 18 Mei 2013 VLUCHTEVALUATIE Zaterdag 18 Mei 2013 In bovenstaande afbeelding is een overzicht weergegeven van de vluchten, (met ZIMOA ondersteunende afdelingen) en daarbij de route naar de locatie van de eerst aankomende

Nadere informatie

Zienswijzennota. Aanvraag omgevingsvergunning OV Plaatsen lichtmasten rond hoofdveld VV De Blesse Markeweg 23 Blesdijke

Zienswijzennota. Aanvraag omgevingsvergunning OV Plaatsen lichtmasten rond hoofdveld VV De Blesse Markeweg 23 Blesdijke Zienswijzennota Aanvraag omgevingsvergunning OV-2015-0208 Plaatsen lichtmasten rond hoofdveld VV De Blesse Markeweg 23 Blesdijke Zienswijzennota aanvraag omgevingsvergunning OV-2015-0208 1 van 8 Zienswijzennota

Nadere informatie

Toeristen in Nederland

Toeristen in Nederland Toeristen in Nederland Het is bijna zomer. Veel Nederlanders gaan lekker op vakantie naar het buitenland. Maar er komen ook heel veel buitenlandse toeristen naar Nederland. Hoeveel zijn dat er eigenlijk?

Nadere informatie

Goed belichten = rechts belichten

Goed belichten = rechts belichten 3 = rechts belichten Als u met een filmcamera fotografeert, of als u jpeg gebruikt op uw digitale camera, dan wilt u uw foto s altijd meteen zo goed mogelijk belichten. Goed betekent in dit verband dat

Nadere informatie

JANNEKE SCHENK. Over de REGENBOOG. Regenbogen en andere lichtverschijnselen aan de hemel, natuurkundig verklaard voor iedereen

JANNEKE SCHENK. Over de REGENBOOG. Regenbogen en andere lichtverschijnselen aan de hemel, natuurkundig verklaard voor iedereen JANNEKE SCHENK Over de REGENBOOG Regenbogen en andere lichtverschijnselen aan de hemel, natuurkundig verklaard voor iedereen inhoud 6 13 69 99 121 129 137 147 177 195 215 286 288 Inleiding Meten aan de

Nadere informatie

Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2012

Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2012 Rapportage beoordelen en incidenteel belonen 2012 Oktober 2013 Samenvatting Provinciebreed wordt er in 2012 met 91% van de medewerkers een planningsgesprek gevoerd, met 81% een voortgangsgesprek en met

Nadere informatie

Geschreven door: irobot

Geschreven door: irobot Hoe je post-proces Pictures Bewerk foto's om ze te gebruiken in je gidsen te maken. Geschreven door: irobot INTRODUCTIE Foto's komen zelden perfect en zal een aantal bewerken nodig is om ze te gebruiken

Nadere informatie

Johanna Kruit. Gedichten, geïnspireerd door bomen. Geheimen

Johanna Kruit. Gedichten, geïnspireerd door bomen. Geheimen 1 Gedichten, geïnspireerd door bomen Geheimen In het donker huizen bomen die overdag gewoner zijn. Wij slaan de bochten van een pad mee om en gaan, ontkomen aan het licht af op geheimen.kleine geluiden

Nadere informatie