Duisternis onderzoek Groningen

Transcriptie

1

2 Duisternis onderzoek Groningen Onderzoek van een aantal verschillende aspecten van de licht en duisternissituatie in de provincie Groningen. In opdracht van de provincie Groningen Uitgevoerd door onderzoeks- en adviesbureau Sotto le Stelle tussen september 2013 en april April 2014 Voorpagina: hemel boven Westendorp Voorpagina: Leek noord Duisternis onderzoek Groningen Pagina 2

3 Inhoudsopgave 1 Samenvatting Opdracht De nacht bekeken Het verlicht worden Het zien van verlichting Duisternis, het oplichten van de hemel Verlichting Openbare verlichting Bebouwing en overige verlichting De duisternis Welk licht tast de duisternis aan? Hemelhelderheidskaart provincie Groningen Methodiek Resultaten Opmerkingen Hoe de kaart te interpreteren Vergelijking duisternis Provincie Groningen met andere provincies All sky opnamen Conclusies en aanbevelingen Natuur en duisternis Provinciale wegen Gemeentelijke wegen Sportvelden Aanstraling gebouwen Bedrijven Verlichting aan de horizon Literatuur Bijlage 1 Overige Lichtbronnen Bijlage 2 Meetmethode hemelhelderheid Bijlage 3 All sky opnamen Bijlage 4 Begeleidende tekst bij hemelhelderheidskaart Groningen Bijlage 5 Hemelhelderheidskaart provincie Groningen Bijlage 6 Hemelhelderheidsmetingen provincie Groningen Bijlage 7 Kaart Overige verlichting provincie Groningen Duisternis onderzoek Groningen Pagina 3

4 1 Samenvatting Tussen september 2013 en april 2014 is onderzoek uitgevoerd naar de situatie van de visuele kwaliteit van de nacht op het grondgebied van de provincie Groningen. In de hele provincie is de hemelhelderheid in kaart gebracht. De hemelhelderheid is een maat voor de mate van duisternis. Dit beantwoordt de vraag: hoe donker is de nacht in Groningen. Tevens zijn de grotere lichtbronnen in kaart gebracht. In een onderzoek dat tegelijkertijd liep is een inventarisatie van de verlichte melkveestallen uitgevoerd. Dat wordt in een apart rapport behandeld. Als er geen directe verlichting in de buurt is, bepaalt de nachtelijke hemel de mate van duisternis. De hemel wordt opgelicht door omhoog stralend licht van een stad of kas vanuit een gebied met een straal van ongeveer 20 kilometer. Om de mate van dit oplichten in kaart te brengen is op ruim 200 locaties in de provincie Groningen de helderheid van de hemel in het punt recht omhoog (zenit) gemeten, als maat voor de duisternis. Deze gegevens zijn verwerkt in een hemelhelderheidskaart. De gemeten kaart wordt vergeleken met vergelijkbare kaarten van provincies als Overijssel, Gelderland en Friesland. Ook zijn op ongeveer 60 locaties zogenaamde all sky foto s gemaakt waarop de hele hemel in die locatie afgebeeld is. Er zijn ruim 250 locaties opgenomen in de lijst van grotere lichtbronnen. Deze zijn in een lijst geordend per gemeente, per categorie verlichting. Tevens wordt een kaart van deze bronnen gepresenteerd. In de provincie Groningen is bijna de helft van het grondgebied (42%), donker of erg donker en op driekwart van het grondgebied is de Melkweg nog te zien. De provincie Groningen is alleen vergelijkbaar met Friesland. Friesland scoort qua duisternis net wat beter. Nederland is één van de meest verlichte landen ter wereld; er blijkt echter een grote verscheidenheid binnen Nederland te bestaan. De donkerste gebieden in Groningen, aan de Waddenzee gelegen en het gebied ten zuiden van de Dollard, kunnen zich qua sterrenpracht meten met de beste laagland locaties van Europa. Zo is Westerwolde in zijn geheel vergelijkbaar met de duisternis op de Veluwe. Binnen de provincie valt vooral de stad Groningen op met een grote invloedssfeer, die bijna een derde van de provincie beslaat. De belangrijkste verlichtingsbronnen zijn een aantal kassen die verlichten bij Hoogezand-Sappemeer. De hemelhelderheidskaart zou digitaal op de website van de provincie geplaatst moeten worden, in samenhang met de 60 all sky foto's. Er wordt bekeken hoe de hemelhelderheidskaart en de geïnventariseerde verlichtingsbronnen zich verhouden tot de natuurgebieden in de provincie. Tevens worden de twee, door de provincie aangewezen, aandachtsgebieden voor stilte en duisternis nader bekeken. Er worden mogelijke maatregelen voor verschillende toepassingen van verlichting voorgesteld. Tenslotte wordt er een voorstel gedaan voor het monitoren van de duisternis in het Lauwersmeergebied als eventueel toekomstig Dark Sky park. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 4

5 2 Opdracht De landelijke interesse voor kunstlichtgebruik en de daarmee verdwijnende donkere nacht neemt de laatste jaren toe. Dit is ook bij de provincie Groningen het geval. In verschillende beleidsterreinen wordt aandacht geschonken aan duisternis. In 2008 heeft de Milieufederatie van de provincie Groningen de publicatie 'Flûster en dûster' uitgebracht. Hierin is een zogenaamde lichtbronnenkaart en een daaruit berekende lichtkaart opgenomen die samengesteld is aan de hand van bijna 2000 waarnemingen van burgers. Deze kaarten zijn een waardevolle bijdrage aan de kennis over de nachtelijk situatie. In het Provinciaal Omgevingsplan van de provincie voor de jaren is de duisternis veelvuldig opgenomen, als één van de kernkarakteristieken van de provincie net als stilte. Deze kernkwaliteiten wil de provincie ook in samenwerking met andere overheden en maatschappelijke organisaties beschermen en waar mogelijk verbeteren. Op bladz. 90 staat het volgende: Duisternis We nemen maatregelen om de lichthinder en het energiegebruik door de openbare verlichting langs provinciale wegen te verminderen, rekening houdend met aspecten als sociale- en verkeersveiligheid. We hebben daarover afspraken gemaakt met de betreffende gemeenten. In vergunningen voor bedrijven en instellingen, waarvoor wij bevoegd gezag zijn, nemen wij zonodig voorschriften op voor de lichtuitstoot, bijvoorbeeld via een verlichtingsplan. Aan gemeenten en waterschappen vragen we om bij nieuwe plannen en vergunningverlening aandacht te besteden aan lichthinder. Dat geldt vooral voor de lichtuitstoot van agrarische bedrijven met ligboxenstallen. Wij verwachten in de komende jaren een sterke toename van nieuwe ligboxenstallen die voor lichthinder kunnen zorgen. Daarom hebben wij in de omgevingsverordening regels opgenomen om deze ontwikkeling te beperken (artikelen 2.3 en 4.21)." In het uitvoeringsprogramma die bij het POP hoort is versterking van de duisternis niet verder opgenomen, afgezien dat er aandacht is voor de lichtuitstoot van melkveestallen. In december 2012 heeft de provincie het thema duisternis opgepakt in het zogenaamde Provinciaal Lichtmastenplan Hierin geeft de provincie het volgende aan in hoofdstuk : Het ontbreekt aan actuele gegevens over duisternis in de provincie. Een hemelhelderheidskaart maakt het mogelijk om onze duisternis ambities in kaart te brengen." Een bijzonder status binnen de provincie heeft de Waddenzee waarbij de duisternis middels de Structuurvisie Derde Nota Waddenzee beschermd is. Situatie van verlichting en duisternis Groningen Aan Sotto le Stelle is gevraagd onderzoek te doen naar de situatie van verlichting en duisternis in de provincie Groningen. Dit onderzoek kan gebruikt worden als nulsituatie, als uitgangspunt voor diverse beleidsterreinen. De vorm waarin dit onderzoek plaats moet vinden is in de vorm van kaarten van de lichtbronnen en van de duisternis. De hemelhelderheidskaart kan gebruikt worden om eventueel gebieden aan te wijzen waar de duisternis behouden en of beschermd moet worden. Hij kan ook gebruikt worden om de bewustwording en discussie over dit onderwerp binnen de provincie te versterken. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 5

6 Het is ook mogelijk de nulsituatie die met deze kaart in beeld gebracht wordt, te vergelijken met toekomstige situaties zodat effecten van eventuele maatregelen hiermee gemonitord kunnen worden. Het onderzoek naar de duisternis in de provincie Groningen is op dezelfde manier uitgevoerd als eerder onderzoek in andere provincies van Nederland, zoals het aangrenzende Friesland, in de provincies Overijssel, Gelderland, Utrecht, Zeeland en Noord- en Zuid-Holland. De uitkomsten kunnen dan ook vergeleken worden met deze onderzoeken. Naast de hemelhelderheidskaart is er ook een inventarisatie gemaakt van locaties in de provincie waar gewoonlijk veel licht geproduceerd wordt: sportvelden, bedrijventerreinen, met name zijn grotere bronnen van licht. Melkveestallen zijn in een aparte opdracht ook geïnventariseerd. Het onderhavige rapport is het eindrapport van het werk van Sotto le Stelle waarin de resultaten worden belicht evenals de aanbevelingen. De donkerte kaart staat in een bijlage groot afgedrukt. Tevens is daarbij een korte samenvatting gegeven die als korte toelichting bij deze kaart kan dienen. De resultaten van het onderzoek zijn verzameld op een bijbehorende DVD. DVD gegevens: Hemelhelderheid: de gegevens van de waarnemingen, het resultaat en de kaart All sky opnamen: lijst van locaties en de foto s, inclusief de 'raw opnamen' Inventarisatie van de grotere lichtbronnen Rapport: eindrapport en afbeeldingen uit het rapport. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 6

7 3 De nacht bekeken De opdracht om de duisternis in de provincie in kaart te brengen komt voort uit onderzoek en ervaringen, waarbij gebleken is dat kunstmatige verlichting en daarmee vermindering van de duisternis, invloed heeft op tal van processen zowel bij de mens als de natuur. Zie daarvoor bijvoorbeeld het rapport van het onderzoeksbureau Alterra: Lichtbelasting, overzicht van de effecten op mens en dier, Alterra rapport 778. Na zonsondergang valt zonder kunstmatige verlichting de duisternis in. Door de aanwezige verlichting wordt dit vertraagd en/of teniet gedaan. Hierbij kan een drietal soort van beïnvloeding onderscheiden worden, waarbij het onderzoek zich vooral op het laatste aspect toespitst: 1. Het verlicht worden 2. Het zien van verlichting 3. Duisternis, het oplichten van de hemel 3.1 Het verlicht worden In de directe omgeving van verlichting veranderen interne processen onder invloed van licht bij zowel mens, planten als dieren. Bij sterke verlichting is het groeien van planten bekend; op een veel lager lichtniveau wordt de biologische klok van alle dieren inclusief de mens beïnvloed. Licht bij nacht brengt via hormonale beïnvloeding allerlei effecten met zich mee. Een bekend voorbeeld is het winterkoninkje dat in steden de hele nacht door blijft zingen; ook infectieziektes krijgen bijvoorbeeld een grotere kans. De recente vraag van de FNV om verpleegsters met borstkanker zich te melden, heeft hier ook mee te maken. Licht overdag is zeer gezond, maar 'snachts eerder ongezond. We zijn de afgelopen eeuw duidelijk minder gaan slapen. Het gebrek aan slaap is gerelateerd aan tal van medische problemen zoals overgewicht, depressies, kans op hartinfarcten en hogere sterftekans in het algemeen. Hoe 'light at night' daar precies een rol in speelt is niet geheel duidelijk, maar dat dit een duidelijke link heeft is wel duidelijk. 3.2 Het zien van verlichting Het zien van verlichting is een tweede vorm van beïnvloeding. Dit tweede verschijnsel treedt op veel grotere afstanden op. Veel diersoorten worden aangetrokken of juist afgestoten door verlichting. Aangezien de meeste diersoorten s nachts in de schemering actief zijn, speelt de maan en kunstmatige verlichting een belangrijke rol in het gedrag. De 40 miljard insecten die per jaar in Nederland door verlichting gedood worden zijn een (niet meer) sprekend voorbeeld daarvan. Ook mensen worden op een bepaalde manier aangetrokken door licht; de ogen zijn de belangrijkste zintuig voor de meeste mensen en met de overvloed aan verlichting is het moeilijk om je ogen rust te gunnen. Het zien van licht speelt een belangrijke rol als landschappelijke aantasting. In Nederland is het nauwelijks mogelijk in het open veld geen verlichtingsbron te zien. Door de verlichting aan de horizon kun je je oriënteren in de nacht, maar het kan ook een storende factor zijn: ik loop hier terwijl daar ik in de verte de snelweg zie en die zorgt dat mijn plezier om hier te lopen vergald wordt; hij is zo nadrukkelijk aanwezig. Een lamp kan een positief effect hebben doordat je verbondenheid met je omgeving erdoor versterkt wordt: boer Piet is nog op, zijn licht is nog aan. De nacht wordt in Nederland voor de visueel ingestelde mens echter gekarakteriseerd door een overvloed aan dergelijke signalen en die doen vaak door hun veelheid juist afbreuk aan deze nachtelijke ervaring. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 7

8 3.3 Duisternis, het oplichten van de hemel Als er geen lichtbronnen in de buurt zijn wordt de mate van duisternis bepaald door de hemel. Als de maan aanwezig is komt het meeste licht van de maan. Als er geen maan boven de horizon is, komt het licht grotendeels van de hemel zelf en niet van de eventueel aanwezige sterren. Voor de landschappelijke kwaliteit is het oplichten van de hemel, de duisternis, van groot belang. Rust, stilte en ruimte worden als oerkwaliteiten van onze leefomgeving gezien, waar de meeste mensen, blijkt uit onderzoek, naar op zoek zijn als ze naar buiten gaan. Voor de nacht en avond hoort in dat rijtje ook duisternis thuis. Net zo min als men vanaf 10 kilometer nog het geluid van een snelweg wil horen, is het ook niet gewenst van 20 kilometer afstand de verlichting van een stad te kunnen zien. Om alle drie de aspecten te illustreren staat hieronder een foto, gemaakt bij Slegge op de Schaalbergerweg ten noorden van Ter Apel. De foto laat de hele horizon en de hemel zien op dit punt. Onder de foto staan de windrichtingen. Er is enig licht waarschijnlijk van auto's direct in de omgeving die de bomen rechts oplichten. In het noorden is aan de horizon een rij lampen te zien. Ze verlichten de locatie niet direct, maar zijn op grote afstand te zien. In het noordwesten is een grote lichtbron die sterk overstraalt, afkomstig van het industrieterrein bij Musselkanaal. De hemel wordt in die richting ook opgelicht, evenals naar het zuiden achter de bomen. In het noorden zijn laag aan de horizon nog enige bronnen te zien van waarschijnlijk een paar dorpen. Zuid West Noord Oost Zuid Figuur 1 All sky opname Slegge (52, 54' ", 7, 5' " E ) op 2 januari 2014 om 23:00 Duisternis onderzoek Groningen Pagina 8

9 4 Verlichting De provincie Groningen beslaat 2300 vierkante kilometer, verdeeld over 23 gemeenten. Er wonen ongeveer inwoners. Al deze mensen wonen, werken en produceren licht in en om hun huis, de wegen en op de locaties waar gerecreëerd en gewerkt wordt. De schatting is dat er voor elke Nederlander in de orde van één tot twee lichtpunten 'buiten' zijn. Dat zijn er dus voor de provincie Groningen meer dan Elk lichtpunt zou in principe op de volgende zaken bekeken moeten worden: welk type lamp, in welk armatuur, hoogte paal, hoeveel uur per jaar dat de lamp ontstoken is. Ook speelt een rol hoe transparant de directe omgeving is en of er gedimd wordt en zelfs eventueel de reflectie eigenschappen van de grond eronder. Dit is binnen de opdracht niet uit te voeren en ook voor het doel van de provincie niet zinvol. Daarom is gekozen voor een quick-scan, waarbij de locatie en intensiteit van de belangrijkste verlichting geïnventariseerd wordt. Bijna alle vormen van verlichting zijn verbonden met wegen of gebouwen. Er zijn ruwweg gebouwen (adressen) in het onderzochte gebied en ongeveer lichtpunten van de openbare verlichting. De verlichting wordt hieronder behandeld, verdeeld in drie categorieën: openbare verlichting, huizen en overige verlichting zoals sportparken, industrieterreinen, kassen en recreatieterreinen. 4.1 Openbare verlichting De openbare verlichting in het onderzoeksgebied is de meest gereguleerde vorm van verlichting en er is het meest over bekend. Er is daarom naar de openbare verlichting geen apart onderzoek gedaan. In het onderzoek Fluuster en Duuster is dit al uitvoerig uitgevoerd. Bijna alle openbare verlichting in de provincie wordt beheerd door de gemeenten. Er is geen wet die gaat over de openbare verlichting. De regelgeving, die het meest gebruikt wordt, is van de Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde NSVV, die tot 2011 de zogenaamde NPR uitgaf en na 2011 de Richtlijnen voor Openbare Verlichting, ROVL Hier staat hoe er verlicht kan worden. De meeste gemeenten in Nederland proberen deze richtlijn te volgen. In de noordelijke provincies doen veel gemeenten dit echter vaak anders en wordt er gestreefd naar een bepaald percentage van de licht hoeveelheden die in de ROVL aangeraden worden. In de regelgeving in de NPR en de ROVL, die de manier van verlichting in Nederland stuurt, is de verlichting in de bebouwde kom redelijk helder en eenduidig beschreven. Dat geldt niet voor het gebied buiten de bebouwde kom. Of en hoe het buitengebied in Nederland verlicht wordt, is vooral een kwestie van toeval: bijvoorbeeld heeft de gemeente geld beschikbaar gesteld voor meer openbare verlichting of zijn er subsidiemogelijkheden geweest. Er is lang gedacht dat bij een weg in principe verlichting hoort. Dus als er geld was, werd er meer verlichting geplaatst. Dit onuitgesproken principe is in de regelgeving in Nederland nu expliciet in de ROVL verlaten en er geldt nu dat een weg in principe niet verlicht is tenzij het nodig is Bevindingen openbare verlichting Er is op de openbare verlichting in grote lijnen gelet, maar deze is niet in een aparte lijst beschreven. Over het algemeen beschikken gemeenten zelf over de gegevens van hun openbare verlichting of zijn de gegevens opvraagbaar bij de beheerder van de verlichting. Op grond van de uitgevoerde inventarisatie wordt het volgende opgemerkt. Over het algemeen is de verlichting in de bebouwde kommen, gelijk aan die in de rest van Nederland. Het niveau is over het algemeen lager in de dorpen dan in de steden. Incidenteel Duisternis onderzoek Groningen Pagina 9

10 werd er na een bepaald uur verlichting uitgeschakeld, waarbij vaak een patroon van om en om een lamp verlicht en een lamp gedoofd gevolgd werd. De verschillen tussen de gemeenten wat betreft de verlichting buiten de bebouwde kom, zijn zoals ook in de rest van Nederland, veel groter. In het buitengebied was over het algemeen in Groningen meer verlichting aanwezig dan in andere delen van Nederland. Met name geldt dit voor de op dezelfde wijze geïnventariseerde provincies Overijssel, Zeeland en Gelderland. Onderstaande vermelding wordt met enige terughoudendheid gepresenteerd. De uitspraken worden gedaan niet op grond van harde cijfers, maar op grond van een aantal nachten observatie. In het Westerkwartier viel op dat vele wegen in het buitengebied een vorm van verlichting kenden; er zijn vele wegen met verspreid voorkomende bewoning, waar meestal verlichting aanwezig was, zelfs vaak in de vorm van integrale verlichting (hierbij wordt een weg in zijn geheel verlicht met om de 30 tot 40 meter een lichtmast), soms meer oriëntatie verlichting (met alleen verlichting op cruciale punten). Er zijn weinig wegen zonder licht. In Westerwolde viel dit ook op. Vele wegen, ook waar geen huizen aan stonden waren verlicht, vaak zelfs integraal. De mate van licht was relatief beperkt maar het land wordt vaak doorsneden door rijen lampen. In het Lauwersland is veel minder verlichting. Daar zijn nauwelijks wegen in het buitengebied verlicht. Dat geldt ook voor het grootste deel van het Hoogeland. In Oldambt lijkt de openbare verlichting meer op die in Westerwolde. Ook een aantal fietspaden worden hier integraal verlicht. Op bijgaande foto is te zien hoe aan de horizon van dit uitgestrekte open land, de rijen openbare verlichting te zien zijn. Zuid West Noord Oost Zuid Figuur 2 Foto op de Hamer en Sikkellaan bij Beerta en Hongerige Wolf In de Veenkoloniën was dat relatief minder het geval, behalve misschien Stadskanaal. De indruk bestond dat in de Veenkoloniën weer terughoudender omgegaan werd met verlichting. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 10

11 Tenslotte viel ook de grote hoeveelheid masten op aan de noordoostkant van Groningen. Figuur 3 Groningen van uit het oosten met zicht op het kruispunt Euvelgunn; foto gemaakt op de Driebondsweg bij de kruising met de N Bebouwing en overige verlichting Alle huizen op het grondgebied van Groningen zijn een bron van licht. Er straalt altijd licht van binnen naar buiten, er is een lamp bij de voordeur of zelfs grote lichtinstallaties in de tuin of rondom het huis. De locaties van alle adressen zijn bij de provincie bekend en zijn niet nog eens extra in de verlichting kaart opgenomen. Voor de volledigheid hoort dit wel meegenomen te worden bij de inventarisatie van de verlichting Overige verlichting Het is gewenst om niet alle bebouwing over één kam te scheren: een psychiatrische inrichting of bedrijf produceert veel meer licht dan een gewoon woonhuis. Daarom is er gezocht naar een methode om snel deze grotere bronnen van verlichting te inventariseren. Via de ANWB topografische atlas van Groningen schaal 1:25.000, uitgave 2006, zijn alle locaties aangekruist, die potentieel een grote uitstoot van verlichting hebben. In totaal waren dit 302 locaties. Daarnaast is s nachts het gebied bekeken en zijn er op die manier nog een aantal locaties toegevoegd, vooral verlichte kerken en reclamemasten. Bij de inventarisatie zijn ook een aantal locaties afgevallen; bijvoorbeeld een sportpark, dat bestond uit een zwembad of niet meer aanwezig was. In totaal zijn er 265 locaties in de inventarisatie opgenomen. In onderstaande tabel is de verdeling gegeven, samen met de selectiecriteria en attributen. Categorie Selectie Attributen Aantal Aanstraling opvallende, ook binnen de Coördinaten, kwaliteit installatie 11 bebouwde kom bedrijventerreinen Alle, waarbinnen de opvallende Coördinaten, kwaliteit installatie 108 verlichting kassen Alle, alleen opgenomen die Coördinaten, afscherming 3 verlicht waren recreatieterreinen buiten de bebouwde kom Coördinaten, kwaliteit installatie 14 Sportparken alle Coördinaten, aantal lampen, 119 kwaliteit installatie Divers Alle Coördinaten, kwaliteit 10 Totaal 265 Duisternis onderzoek Groningen Pagina 11

12 Hieronder staat de kaart met de overige verlichting. De huizen zijn niet opgenomen. Dit zou de kaart onnodig vol maken. In bijlage 1 is de hele lijst te vinden. Figuur 4 Overige verlichting (voor grotere kaart zie bijlage 6) Opmerkingen bebouwing en overige verlichting De kassen en bedrijfsterreinen werden s nachts geïnventariseerd; de overige overdag. Uit ervaring blijkt dat dit de meeste informatie oplevert. Voor kassen spreekt dit voor zich zelf. Hoe bedrijfsterreinen of individuele bedrijven verlichten, is alleen s nachts waar te nemen. De overige categorieën zijn overdag beter te beoordelen. s Nachts zijn lampen vaak niet aan (sportterreinen); ook is het overzicht overdag over het terrein klein zodat onduidelijk is wat precies tot de locatie behoort. De inventarisatie van de overige verlichting is moeilijk overal op dezelfde manier uit te voeren. Dit was vooral bij bedrijfsterreinen het geval. Op sterk verlichte terreinen valt de verlichting van een bedrijf minder op dan op een minder verlicht terrein. Ook is het best mogelijk dat er locaties gemist zijn aangezien terreinen vaak moeilijk te overzien zijn of zelfs onbereikbaar waren. De verlichting op bedrijventerreinen is beoordeeld aan de hand van de volgende criteria. Elk adres straalt gemiddeld een hoeveelheid licht uit. Als een bedrijf, alleen op visuele waarneming, duidelijk meer dan het normale licht produceert, is het bedrijf opgenomen in de lijst. Dat kan bestaan uit terreinverlichting, reclameverlichting, aanstraling of lampen die veel licht omhoog stralen. Dat kan ook zijn doordat een lamp van erg ver te zien is of doordat hij sterk is of in een donker open gebied straalt. Als een bedrijf duidelijk sterkere terreinverlichting heeft dan de openbare verlichting, wordt de verlichting sterk of fel genoemd. Incidenteel is, als een verlichting sterk afweek van de openbare verlichting, dit overbelicht genoemd. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 12

13 Recreatieterreinen werden voor een klein deel verkend waarbij ingeschat werd of er veel lampen aanwezig waren. Bij instellingen (ziekenhuizen en dergelijke) werd ook op deze manier te werk gegaan. Dit was vaak ingewikkelder aangezien de openbaarheid kleiner was. Ook was er minder goed aangegeven hoe groot de instelling was. Bij de opmerkingen is aangegeven als dit erg onzeker was. Van sportvelden werden alle lampen op de velden geteld, waarbij de lampen op de parkeerterreinen en bebouwing niet meegenomen werden. De kwalificaties goed, redelijk, matig en slecht refereren aan de hoek waaronder de lampen met de horizontaal staan: goed: horizontaal of bijna horizontaal; redelijk tussen 10 en 30 graad: matig omstreeks 45 graad en slecht meer dan 45 graad. Over het algemeen is de kwaliteit van een sportveldverlichting aan dit criterium af te leiden. Alleen de kassen die verlichten zijn opgenomen. Het is mogelijk dat er kassen gemist zijn, die normaal wel verlichten. Dit kan komen bijvoorbeeld doordat kassen bij teeltwisseling niet belichten of niet de hele nacht verlichten. Alle reclame masten in het gebied zijn opgenomen. Aangezien deze niet op een kaart staan kunnen er masten gemist zijn. Kerken en molens zijn niet systematisch als bron van licht geïnventariseerd. Als er een aangestraalde kerk opviel, werd hij opgenomen in de lijst.; dat kan ook zijn omdat opviel dat er terughoudend verlicht werd met aandacht voor de kwaliteit van de duisternis Bevindingen bebouwing en overige verlichting In het algemeen viel op dat relatief weinig huizen in het buitengebied buitenlicht hebben. Ook de nieuwere huizen, die vaak veel buitenverlichting hebben, zijn terughoudend hierin.. Sportparken worden over het algemeen redelijk verlicht. Er zijn 8 parken die als slecht beoordeeld werden, waar de armaturen meer dan 45 graad naar boven gericht waren. Dit zijn over het algemeen kleinere parken met 2 of 3 velden en 8 tot 12 masten. Daarnaast ook een aantal met zowel slechte als matig verlichting. Er waren 53 parken met in het algemeen de kwalificatie goed of redelijk. Er zijn weinig echt grote recreatieterreinen en deze zijn terughoudend met verlichting. De bedrijven verlichten zeer wisselend, van helemaal niets tot aan grote verlichte wanden of sterk verlichte bedrijfsterreinen. Dit hangt natuurlijk gedeeltelijk samen met het al of niet vol continu zijn van de bedrijven. Hoe groter een bedrijventerrein hoe meer er in het algemeen verlicht werd. Over de meeste terreinen in de dorpen was er weinig bijzonders te melden terwijl de grotere steden wat dat betreft meer opvielen. Daarnaast bestond de indruk dat bedrijven die bij elkaar in de buurt zitten elkaars verlichting overnemen. In een sterk verlichte omgeving zal een aanpalend bedrijf ook meer gaan verlichten; dat kan zowel aanstraling van een pand, een reclamebord of terreinverlichting zijn. Verder valt op dat de doe-het-zelf sector met verlichting de aandacht op zich probeert te vestigen. Incidenteel zijn metingen uitgevoerd van reclameborden van deze sector. Deze zijn veel sterker dan die in de overige detailhandel. Een bijzondere plaats nemen de 24 aardgaslocaties in. Via de kaart uit 2006 zijn alle opgenomen. In het veld bleken er toch ook een aantal nieuwe te zijn. Er is een grote kans dat er dus locaties gemist zijn. Ver weg de meeste zijn verlicht en de meeste op één en dezelfde wijze: het hele terrein wordt bijna integraal verlicht met hoge masten met goede horizontaal gestelde armaturen die weinig licht buiten het terrein stralen. Eén valt op bij Duisternis onderzoek Groningen Pagina 13

14 Grootegast, waar een fakkel met veel geweld en lawaai brandde. Dit werd waargenomen in het begin van september Of deze fakkel altijd brandt is onbekend. Wat betreft de kassen bij Hoogezand-Sappemeer viel op dat er relatief weinig kassen verlicht werden op de nachten die bekeken werd. Kassen verlichten zeer wisselend al naar gelang de ontwikkeling van de planten in de kas. Er was een kas die al ver voor 12 uur zonder afscherming verlichtte, ondanks dat in dit in die periode wettelijk verboden is. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 14

15 5 De duisternis Uit het voorgaande hoofdstuk kan afgeleid worden dat de visuele kwaliteit van de nacht buiten de bebouwde kom, wordt bepaald door de twee laatst genoemde aspecten: de halve bol van de hemel boven je en de lampen aan de horizon. Wat de bijdrage van elk aan de totale kwaliteit is, is niet te bepalen maar voorlopig lijkt in open land een verdeling niet onlogisch, met de nadruk in de directe omgeving op het aspect hemel en in de verte op de lampen aan de horizon. In de bebouwde kom is van een duisternis ervaring in Nederland eigenlijk geen sprake meer en speelt eigenlijk alleen het eerste aspect: het verlicht worden. Het contrast tussen de nacht binnen en buiten de bebouwde kom is daarom voor veel mensen die de stad gewend zijn, ook zo beangstigend of juist een nieuwe, inspirerende, ervaring. Buiten de bebouwde kom is de mate van duisternis een belangrijk gegeven, die dus bepaald wordt door de grijsheid van de hemel. In de directe omgeving van een persoon is dit van groot belang. Kan je iemand zien aankomen, weet je of het een man of vrouw is, of het Marian is en of ze een blauwe jurk aan heeft, wordt allemaal buiten de bebouwde kom bepaald door de hoeveelheid licht die de hemel geeft. Daar moet de hemelhelderheidskaart, zoals nu geproduceerd wordt voor de provincie, een antwoord op geven. Waar wordt de mate van grijsheid van de hemel door bepaald? Dat gebeurt door maan, sterren en de zogenaamde natuurlijke hemelhelderheid, maar in Nederland afgezien van de maan vooral door de hoeveelheid kunstmatig licht in de ruime omgeving. Dat is in droge woestijnachtige streken wel 100 kilometer. in Nederland zal het zich beperken tot of 30 tot 50 kilometer. Dat betekent dat het licht dat de stad Groningen uitzendt in bijna de gehele provincie gezien kan worden als een kleine toename van de hoeveelheid licht die van de hemel komt. Dichtbij Groningen natuurlijk meer en verder af minder. Dat geldt natuurlijk niet alleen voor de stad Groningen, maar ook voor de andere steden en ook door licht van buiten de provincie zoals Drachten. 5.1 Welk licht tast de duisternis aan? Licht dat de hemel ingestraald wordt heeft twee componenten: direct en indirect licht. Direct licht is licht dat direct van een lamp omhoog gestraald wordt. Bij aanstralen van kerken wordt het meeste licht omhoog gestraald, bij openbare verlichting is dat tussen de 5 en 30 % en bij reclameverlichting meestal 50%. Het indirecte licht wordt eerst op een object, een weg of een ander object, gestraald en wordt gedeeltelijk (omstreeks 10%) omhoog weerkaatst en straalt zo ook de hemel in. Voor de openbare verlichting wordt aangenomen dat beide componenten, direct en indirect (10% van het eerst naar beneden gestraalde licht), ongeveer een even groot deel uitmaken. Voor de aanstraling van een kerk is dat veel meer direct licht en bij kasverlichting juist 100% indirect licht. Het directe licht is te beïnvloeden, het indirecte veel minder. Het directe licht wordt uit een openbare verlichting armatuur over het algemeen omhoog gestraald met een kleine hoek ten opzichte van de horizontaal. Dit licht wordt in straten meestal tegengehouden door een huis en bereikt nooit de hemel. Echter in een open omgeving zoals de provinciale wegen in Groningen zal het licht waarschijnlijk vrij de hemel ingestraald worden. Dit horizontaal uitgestraalde licht legt een lange weg in de relatief dichte atmosfeer af en heeft een grote kans een deeltje tegen te komen en weer eventueel naar beneden afgebogen te worden en dit doet de hemel oplichten. Dit horizontaal uitgestraalde licht heeft een tien keer zo grote kans als een vertikaal uitgezonden lichtstraal om weer naar beneden verstrooid te worden. Om lichtvervuiling tegen te gaan is het dus van belang het directe horizontale licht te vermijden. Dit horizontale licht kan zich alleen verspreiden als de masten hoger zijn dan de Duisternis onderzoek Groningen Pagina 15

16 omliggende huizen of bomen. Dit is het geval in de bredere ruim opgezette wegen met hoge lichtmasten in steden, uit de kantoren in het centrum van de steden en de lichtmasten langs de open (fiets) wegen in het buitengebied. Dit verschijnsel is te zien aan de hand van de volgende foto gemaakt vanaf de Dom in Utrecht. Figuur 5 Utrecht vanaf de Dom Duisternis onderzoek Groningen Pagina 16

17 6 Hemelhelderheidskaart provincie Groningen De opdracht is een hemelhelderheidskaart te maken van het grondgebied van de provincie Groningen. Donkerte, het ontbreken van licht is de belangrijkste eigenschap van de nacht. Duisternis ontstaat als de zon aan de andere kant van de aarde staat. We leven gedurende de nacht in de schaduw van de aarde. Op een groot deel van Nederland gaan we deze natuurlijke situatie tegen, door het plaatsen van openbare verlichting. Nederland bestaat voor ongeveer 15% uit bebouwde kom, waar de openbare verlichting bijna de gehele oppervlakte verlicht. Op het resterende deel van Nederland is er over het algemeen geen verlichting en wordt de hoeveelheid licht tijdens de nacht grotendeels bepaald door de hemel. Als de zon ondergaat wordt de hemel langzaam donkerder en de kleuren verdwijnen. De hemel geeft ook, als de zon onder is, door licht: maan, sterren en zonlicht verstrooid aan stof. Als de schemering voorbij is, bepaalt de maan als hij boven de horizon is de mate van duisternis. Als de maan onder de horizon is en de zon ook voldoende gedaald is dan blijven bij heldere hemel de sterren en de hemel zelf over. De hemel geeft van nature een beetje licht, veel meer licht dan alle zichtbare sterren samen. Bij heldere hemel dragen sterren maar 7% bij aan de verlichting, terwijl de bijdrage van de hemel zelf 93% bedraagt. De hemel omspant de helft van ons blikveld als een halve koepel boven ons. Dit licht van de nachtelijke hemel wordt veroorzaakt door niet zichtbare sterren, stof in ons zonnestelsel en een aantal andere bronnen. De nachtelijke hemel is daarom niet echt zwart. Dit heet de natuurlijke hemelhelderheid. Deze natuurlijke hemelhelderheid wordt in West Europa echter overschaduwd door een kunstmatig opgewekte hemelhelderheid. Deze wordt veroorzaakt door licht vanaf de grond, dat direct of indirect naar boven straalt en wordt verstrooid aan moleculen en deeltjes. Dit licht kan in een straal van ruwweg 50 kilometer weer naar beneden komen en daarmee de hemel helderder maken. De hemelhelderheid bepaalt ook het aantal sterren dat te zien is. De provincie Groningen wil meer weten over dit verschijnsel op haar grondgebied, ze wil inzicht in de mate van duisternis, wat de donkerte is op haar grondgebied. Ze wil een kaart waarop te zien is waar je s nachts buiten een boek kan lezen, waar je elkaar ziet aankomen en waar je letterlijk geen hand voor ogen kan zien. 6.1 Methodiek Er is al wel een kaart van de hemelhelderheid van Nederland, inclusief Groningen, uit de zogenaamde wereldatlas van de hemelhelderheid. Dit werk is uitgevoerd door de Italiaanse astronomen P. Cinzano en F. Falchi samen met de Amerikanen D. Elvidge en K. Baugh. Deze wereldatlas is een berekende kaart aan de hand van Amerikaanse satellietopnamen en wordt international veel gebruikt. Voor het doel van de provincie is de methode Cinzano c.s., waarbij de hele wereld onderzocht wordt, te grof. Deze biedt te weinig precieze informatie om daadwerkelijk in een gebied de ontwikkeling, zowel in tijd als in ruimte, van de hemelhelderheid, als maat voor de donkerte, te kunnen monitoren. In het onderzoek dat nu uitgevoerd is, is gebruik gemaakt van een directe meetmethode vanaf de grond. De methode lijkt op lichthinder metingen van bijvoorbeeld de aanstraling van een gebouw. Daarbij wordt met een luminantiemeter de helderheid van het oppervlak van het gebouw gemeten. De hemel wordt op precies dezelfde manier gemeten. Het verschil is dat de hemel een erg lage luminantie heeft. Daarom moet er een wat ingewikkelder manier voor gekozen worden, maar de essentie van de meting is hetzelfde. Het hele grondgebied van de provincie is verdeeld in een raster van omstreeks 4 bij 4 kilometer. In elk vierkant is een locatie uitgekozen om een meting uit te voeren. In elk van deze 200 locaties is de helderheid van het zenit, het punt recht omhoog, gemeten. In totaal Duisternis onderzoek Groningen Pagina 17

18 zijn er 225 metingen op 203 verschillende locaties uitgevoerd tussen 4 september 2013 en 3 februari 2014 op 10 maanloze, heldere, nachten. De metingen zijn verwerkt volgens een methode, waarbij de sterren op de foto s gebruikt worden als referentie. Er is bekend welke sterren dit zijn en hoe helder deze zijn. Daarmee kan dan ook de helderheid van de achterliggende hemel vergeleken en bepaald worden. De verwerkte metingen waarbij de hemelhelderheid in het zenit in elke meetlocatie bepaald is, is omgezet in een grid, waarbij van elk punt de hemelhelderheid berekend is aan de hand van de dichtstbijzijnde gemeten locaties. Een uitgebreide beschrijving van de methodiek en een verantwoording over de diverse keuzes is te vinden in bijlage Resultaten In de kaart, figuur 6, zijn de resultaten weergegeven 1. De eenheid is milicandela per vierkante meter (mcd/m²), gekoppeld aan magnitude. In bijlage 6 staat de kaart met de metingen. Figuur 6 Hemelhelderheid Groningen (zie voor een grotere afbeelding bijlage 5) luminantie (helderheid) en eenheden De grootheid luminantie (helderheid) kent verschillende eenheden en die worden in de kaart ook weergegeven. De eenheid candela per vierkante meter, cd/m², is de eenheid die verlichtingsdeskundigen gebruiken om te meten hoeveel licht er bijvoorbeeld op een kerk straalt of op een snelweg. De gebruikte eenheid mcd/m² is een duizendste cd/m². De eenheid magnitude wordt gebruikt door sterrenkundigen. De oude Grieken deelden de zichtbare sterren in 6 klassen in, waarbij de helderste sterren magnitude 0 kregen en de zwakste met het blote oog zichtbare sterren, magnitude 6. Moderne sterrenkundigen hebben dit geformaliseerd, waarbij elke magnitude 2,5 keer zo zwak is als de vorige en ze hebben 1 Kaart is vormgegeven door Personeel organisatie en informatievoorziening van de provincie Groningen Duisternis onderzoek Groningen Pagina 18

19 deze ook uitgebreid naar decimalen en naar zwakkere sterren die alleen met kijkers zichtbaar zijn. Sterren zijn puntbronnen en om ook oppervlakken in hetzelfde systeem te kunnen verwerken, hebben ze ook magnitude per oppervlakte eenheid ingevoerd. Een magnitude 21,0 hemel betekent dat er van elke vierkante boogseconde het licht van een magnitude 21,0 ster komt. Hoe hoger het getal hoe donkerder, dat is dus omgekeerd als de eenheid cd/ m². De schaal van de kaart loopt van donkerblauw, <0,35 mcd/m² of > magn 21,25 met het donkerste deel van Groningen tot geel, >2 mcd/m² of <magn 19,35 van het centrum van Groningen en Hoogezand-Sappemeer Klassen De kaart heeft 6 klassen. Elke klasse geeft een bepaalde mate van duisternis weer, uitgedrukt in getallen. Getallen zeggen niet zoveel; daarom is voor elke klasse getracht een beschrijving te maken van de visuele ervaring, als je 'snachts in een gebied met die klasse staat. 1. Klasse 1 tot 0,35 mcd m² magnitude hoger dan 21,25; Dit deel omvat 7,4% van het grondgebied; algemene karakteristiek: erg donker De sterrenhemel is overweldigend; details in de Melkweg zijn zomers zichtbaar, wolken zijn zwarte gaten aan de hemel; aan de horizon wat lichtere plekken; je kunt iemand alleen zien als silhouet tegen de hemel. 2. Klasse 2 van 0,35 mcd/m² tot 0,45 mcd/m² magnitude 21,0-21,25 ; Dit deel omvat 35,8% van het grondgebied; algemene karakteristiek: donker De sterrenhemel is prachtig; De Melkweg is goed te zien, wolken aan horizon grijzig; omgeving is vaag zichtbaar. 3. Klasse 3 van 0,45 mcd/m² tot 0,7 mcd/m² magnitude 20,5-21,0; Dit deel omvat 38% van het grondgebied; algemene karakteristiek: grijzig De hemel is niet meer zwart; Melkweg is alleen goed boven je hoofd zichtbaar; wolken zijn licht grijzig en de omgeving is redelijk te overzien. 4. Klasse 4 van 0,7 mcd/m² tot 1,0 mcd/m² magnitude 20,1-20,5; Dit deel omvat 9,2% van het grondgebied; algemene karakteristiek: grijs De hemel is grijzig; Melkweg is bijna onzichtbaar, wolken grijzig; de omgeving krijgt details 5. Klasse 5 van 1,0 mcd m² tot 2,0 mcd/m² magnitude 19,35-20,1; Dit deel omvat 8,5% van het grondgebied; algemene karakteristiek: licht De hemel is donkergrijs en de wolken zijn lichtere grijze vlekken; de omgeving is goed te overzien 6. Klasse 6 boven 2,0 mcd/m²; lager dan 19,35; Dit deel omvat 1,1% van het grondgebied; algemene karakteristiek: behoorlijk licht De wolken zijn gelig, belangrijkste sterrenbeelden nog wel te zien; enige kleur in omgeving te zien Beschrijving van de kaart De laagste, donkerste waarden (steeds in mcd/m2 gedacht) bevinden zich aan de Waddenkust in het noordwesten van de provincie. Hier ligt een groot gebied naast het Lauwersmeergebied met een bijna ongerepte nachtelijke hemel. Een tweede, erg donker gebied, ligt ten zuiden van de Dollard. Opvallend is de grote driehoek gevormd door de Duitse grens, een lijn evenwijdig aan de grens met Drenthe tot aan de Pekela's, waar zich zonder heldere vlekken een aaneengesloten donker gebied bevindt. 80% van de provincie ligt in de drie donkerste klassen, waar de Melkweg nog goed te zien is. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 19

20 Rond de Eemshaven, de grotere steden zoals Groningen, Hoogezand, Winschoten en Veendam, maar ook rondom kleinere plaatsen als Marum en Zoutkamp bijvoorbeeld, is een cirkel te zien tot waar deze steden 'snachts invloed uitoefenen op de duisternis. Hoe groter de stad hoe groter de invloed. De cirkel rond Groningen heeft een straal van bijna 15 kilometer. De maximale waarden in de stad Groningen met bijna inwoners ligt op 3,36 mcd/m²; Veendam met inwoners op 1,09 mcd/m², Delfzijl inwoners 1,49 mcd/m². Het verschil tussen deze laatste twee is wel opvallend. Dat kan komen door de keuze van de precieze locatie van het gekozen meetpunt, zoals hieronder uitgelegd, maar kan ook komen door de grote hoeveelheid chemische industrie die in Delfzijl gevestigd is. Hoogezand-Sappemeer is een aparte bron. In de stad was de hoogste gemeten waarde, 1,44 mcd/m². Vlak ten noorden van deze plaats liggen een aantal kassen die verlichten. De maximale waarden daar gemeten, was 9,85 mcd/m². Dit was de hoogste waarde die in de provincie voorkwam. Het lichte gebied tussen Grijpskerk en de grens valt op. Er is een meting uitgevoerd op een ruim een kilometer van het affakkelen van gas en deze geeft 1,59 mcd/m² aan, veel hoger dan de omliggende metingen. De gemiddelde waarde in de provincie Groningen is 0,50 mcd/m². 43% van het grondgebied is lager dan 0,45 mcd/m² en 90% van het grondgebied ligt onder 1,0 mcd/m². 6.3 Opmerkingen De kaart is vormgegeven door de afdeling Personeel Organisatie en Informatievoorziening van de provincie; met deze afdeling is de ook de klassenindeling, eenheden en dergelijke doorgesproken om tot een goede weergave te komen van de visuele impressie van de Groningen nachten. De kaart zoals die nu er ligt is het resultaat van berekeningen op de gemeten waarden op de afzonderlijke meetlocaties. Er zijn vele mogelijkheden in de precieze keuze van parameters bij de berekeningen. Door andere waarden voor deze parameters te kiezen verandert ook het aanzien van de kaart. De metingen veranderen daarmee niet, wel de eventuele aanblik van de kaart ( zie voor meer informatie de bijlage 1). De metingen zijn uitgevoerd op 10 verschillende nachten. De atmosferische condities verschillen in deze nachten, ondanks dat ze alle zeer helder waren, toch aanzienlijk. De hoeveelheid vocht in de lucht bepaalt sterk de mate van transparantie van de atmosfeer en dus ook de verstrooiing van het opgaande licht. Elke nacht werd daarom de uitdoving gemeten van het licht, als het door een langer deel van de atmosfeer gaat en werd het Horizontale Zicht van het dichtstbijzijnde meteorologisch waarneemstation meegenomen. Met deze twee parameters kan de mate van transparantie van een nacht berekend worden en hiervoor is gecorrigeerd. Aan de hand van de meerdere metingen op dezelfde locatie in verschillende nachten, is de fout in de metingen berekend op 9%. Deze correctie is een eerste benadering en de verwachting is dat in de toekomst deze correctie verbeterd zal kunnen worden. Zie bijlage 2. Er zijn een aantal pogingen gedaan om op de Waddenzee ook metingen te doen. Daarvoor is contact gezocht met het schip de Harder van Rijkswaterstaat. Helaas is het niet gelukt om dit daadwerkelijk uit te voeren. De afstemming van hun werkzaamheden op het ritme van maan en bewolking bleek net te ingewikkeld. Voor 23 uur zal in het algemeen meer licht branden binnen in huizen en kantoren, dat gedeeltelijk naar buiten schijnt. 58 van de 225metingen zijn verricht voor 23 uur; de overige zijn na 23 uur uitgevoerd, met de laatste meting om half 7 s ochtends. Met het verschil tussen voor en na 23 uur is geen rekening gehouden. De kaart zoals die nu er ligt is dus voor het grootste deel de situatie van na 23 uur. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 20

21 In het centrum van de steden en grotere dorpen is vaak ook een meting uitgevoerd. Vaak staan daar kerken en andere gebouwen die van onderen verlicht worden en veel licht richting hemel stralen. Soms is de meting uitgevoerd als de kerk en andere gebouwen gedoofd waren, soms als ze verlicht werden. Met dit verschil is geen rekening gehouden. De mogelijke 'fout' in de bebouwde kom is daarom ook groter dan buiten de bebouwde kom, zeker in grotere steden waar de precieze locatie van meten sterk uitmaakt. Het kassen gebied bij Hoogezand-Sappemeer is alleen op 4 januari 2014 bezocht en gemeten. Op die nacht na 12 uur waren drie kassen verlicht. Bij één van de kassen is vlakbij een meting uitgevoerd. Hoeveel kassen op andere nachten verlichten is niet te zeggen en de nu geschetste kaart in dat gebied is niet direct representatief voor alle nachten. 6.4 Hoe de kaart te interpreteren Hoe helderder de hemel, dus hoe hoger het getal in candela per vierkante meter, hoe meer licht er van de hemel komt. In een gebied waar in de directe omgeving geen lampen staan, bepaalt de hemelhelderheid de mate van duisternis: de hemel bepaalt of je een hand voor ogen kan zien, of je iemand kan zien aankomen, of zelfs kan zien welke kleur kleding hij of zij aan heeft. In de klassenbeschrijving is in woord geprobeerd weer te geven hoe donker het in het gebied is, dat je om je heen ziet. In de hemelhelderheidskaart is aangegeven hoe helder de hemel is recht boven je hoofd, het zenit, de luminantie. Eigenlijk zou je graag een kaart willen hebben waarop aangegeven staat hoeveel licht van de hele hemel komt (de verlichtingssterkte). Dit is echter zeer moeilijk te doen. Er zijn altijd wel bomen die een deel van de hemel blokkeren of plaatselijke lampen, die meegenomen worden in de meting. Daarom wordt er voor gekozen om niet de hele hemel te meten maar alleen het stuk recht boven je hoofd, het zenit. De kaart kan echter wel een goede indruk geven van hoe de hemel richting horizon er uit ziet. Figuur 7 De hemel in alle richtingen in een locatie In de rode punt in figuur 7, is de foto genomen, zoals die hierboven te zien is 2. Het punt in het midden is recht naar boven, zenit, terwijl de windrichtingen aangegeven staan. De rand van de 2 Foto gemaakt op om 0:01:21 op de Valckelaan, de brug over de A7. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 21

22 cirkel is dus de horizon n alle richtingen. Op de foto kun je in het noordwesten de lichte gloed zien boven Groningen, terwijl de sterke gloed boven de kassen van Hoogezand-Sappemeer in het zuid oosten te zien is. Als je dus een willekeurig punt op de hemelhelderheidskaart prikt en een cirkel van ongeveer 20 kilometer diameter om dat punt trekt, dan geeft dat een beeld van hoe de hemel in alle richtingen eruit ziet. Hoe verder weg een bron ligt, hoe lager aan de hemel de hemel oplicht. Zo is op de kaart te zien dat het in de locatie waar deze foto genomen is naar het noorden aan de horizon donker zal zijn, aangezien daar alleen blauw gebied ligt. Dat klopt ook als je naar de foto kijkt. 6.5 Vergelijking duisternis Provincie Groningen met andere provincies De resultaten zijn goed te vergelijken met eerder onderzoek in de provincies Utrecht, Overijssel, Gelderland, Zeeland, Zuid-Holland en op het eiland Texel en vooral met de provincie Friesland. Hieronder is het deel van Nederland dat nu gemeten is, aangegeven. De indeling in klassen is anders om de verschillende delen in Nederland beter tot hun recht te laten komen. Er is alleen in de genoemde provincies gemeten. 3 Figuur 8 Hemelhelderheid Nederland; alle waarden in mcd/m² De provincie Groningen is alleen met Friesland te vergelijken, wat betreft de duisternis. De gemiddelde waarde van Groningen ligt op 0,59 mcd/m², terwijl de gemiddelde waarde in 3 Ook deze kaart is vormgegeven door Personeel organisatie en informatievoorziening van de provincie Groningen Duisternis onderzoek Groningen Pagina 22

23 Friesland op 0,50 mcd/m² ligt. De gemiddelde waarde van Overijssel ligt op 0,89 mcd/m², Gelderland 0,93 mcd/m² en Zeeland 0,90 mcd/m². Deze provincies zijn dus duidelijk lichter. Het erg donkere deel, klasse 1, in Groningen dat 7,4% van het grondgebied omvat en onder 0,35 mcd/m² ligt, komt alleen ook in Friesland voor. Waarschijnlijk zijn dit ook de enige locaties op het vasteland van Nederland met deze mate van duisternis. Ook kunnen deze gebieden wedijveren met de donkerste, laag gelegen, Europese gebieden; te denken valt aan Westhavellland in Duitsland en delen van Schotland (informatie uit de wereldatlas hemelhelderheid). Het donkere deel van Groningen, met luminantie lager dan 0,45 mcd/m², dat bijna de helft van de provincie omvat, is afgezien van delen van Friesland alleen te vergelijken met delen van de noord rand van Overijssel en het centrum van de Veluwe. De stad Groningen ligt met een maximale waarde van rond de 3 mcd/m², in lijn met een stad als Nijmegen inwoners 4 mcd/m². Veendam ( en 0,8 mcd/m²), Delfzijl ( en 1,5 mcd/m²) en anderen zijn vergelijkbaar met bijvoorbeeld Hardenberg ( en 1,7 mcd/m²) in Overijssel. 6.6 All sky opnamen Op 60 locaties werd tevens een zogenaamde all sky opname gemaakt waarvan de opname op de voorkant een voorbeeld is. Dezelfde foto staat hieronder nog eens, waarbij ook de hemelrichtingen aangegeven staan en de locatie. Alle all sky foto's worden op die manier aan de provincie aangeboden. Figuur 9 All sky opname van Leek noord. De foto is gemaakt aan de N978 bij Pasop op 5 september 2013, om kwart voor 3 in de ochtend. De gehele hemel, met de horizon rondom, is daarop te zien. Hieronder staat dezelfde opname nog eens, maar dan met de horizon onder. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 23

24 Zuid West Noord Oost Zuid Figuur 10 All sky foto; Leek noord, uitgerekt. Op de foto is in het oosten het oplichten van de hemel richting Groningen te zien. Naar het noordwesten Oldekerk en Grijpskerk en naar het noorden is de hemel boven Zuidhorn te zien. Achter de bomen licht de hemel op vanwege Leek. Alle 60 foto s zijn op dezelfde manier gemaakt met precies dezelfde opname parameters om ze goed te kunnen vergelijken 4, behalve Lutjegast_2 die slechts een halve minuut belicht is, aangezien de hemel al zo sterk oplichtte vanwege de gasvlam. Figuur 11 Grijssloot, klasse 1 erg donker Figuur 12 Borgertange, klasse 2 donker Figuur 13 Gaarkeuken, klassen 3 grijzig Op bovenstaande foto's is te zien hoe de hemel er in drie verschillende klassen uit ziet. In de lichtere klassen zijn niet van deze foto's gemaakt, aangezien dit vaak in de bebouwde kom was. Op de volgende kaart (figuur 14) is de locatie van alle genomen foto s aangegeven. Zie voor de volledige lijst bijlage 3. 4 Canon D5 met Sigma 8 mm EX DG Fisheye lens. Er werd belicht 2 minuten met 1000 ASA, F 3.5. De foto s zijn in Raw formaat opgenomen, tezamen met dark opnamen met dezelfde opname parameters. Verwerking tot jpeg formaat in ACDsee preset Groningen. Ook zijn aan de exif van de foto s, de geografische coördinaten toegevoegd. Tenslotte zijn de vier windrichtingen en de naam toegevoegd. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 24

25 Figuur 14 Kaart van de locaties van alle all sky foto's Tot nu toe werd er door de provincies, die ook all sky foto gekregen hebben, weinig mee gedaan. Uit zestig losse foto's kun je moeilijk conclusies trekken. Zestig foto's, geordend op een liefst digitale kaart, is een veel nuttiger middel. Op zo'n kaart kan je het hele grondgebied van Groningen volgen aan de hand van de all sky foto's, zoals te zien is in de uitsnede rond de stad Groningen (zie figuur 15) en geven meerdere foto's geordend via een kaart extra informatie. Figuur 15 Groningen en omgeving in all sky foto's Duisternis onderzoek Groningen Pagina 25

26 7 Conclusies en aanbevelingen De verlichting is in kaart gebracht en tevens de tegenpool ervan de hemelhelderheid, als maat voor de duisternis. De verlichting is in kaart gebracht,waarbij de nadruk lag op verlichte bedrijfsterreinen en sportverlichting. In het buitengebied zijn zoveel mogelijk alle bronnen van verlichting in kaart gebracht. Wat leren we uit de gegevens van de verlichting en de hemelhelderheidskaart, wat weten we wel en wat weten we niet en wat kan de provincie Groningen ermee, zijn de logische vragen die we proberen op een rijtje te zetten in dit laatste afsluitende hoofdstuk. De hemelhelderheidskaart geeft aan waar de hemel oplicht; het is een nulsituatie van de visuele kwaliteit van de nachten in Groningen. Er zijn verschillende (politieke) keuzen mogelijk aan de hand van de kaart. Zo kan er aandacht geschonken worden aan juist de donkere gebieden. Deze zouden extra beschermd kunnen worden, aangezien er relatief weinig gebied in Nederland juist deze kwaliteit hebben. Er kan ook een heel andere consequentie getrokken worden: minimaal moeten alle bewoners van Groningen de Melkweg kunnen zien, wat zou betekenen dat juist de lichtere gebieden aangepakt zouden moeten worden om te zorgen dat geheel Groningen minimaal in klasse 3 komt. Er kunnen ook op kleinere schaal conclusies aan de kaart ontleend worden. Als Stadskanaal wil uitbreiden zou ook de hemelhelderheidskaart als informatie bron meegenomen kunnen worden. Als er een nieuw kasgebied komt met assimilatiebelichting kan er voor juist een donker of juist licht gebied gekozen worden. De kaart is natuurlijk wel op een schaal van heel Groningen gemaakt. Als steden op detailniveau er informatie uit willen halen, zouden meer metingen op een kleinere schaal uitgevoerd moeten worden. Hengelo en Amsterdam bijvoorbeeld hebben metingen om de 1,5 tot 2 kilometer laten uitvoeren. De kaart kan ook gebruikt worden om de verdere bewustwording en discussie over dit onderwerp binnen de provincie te versterken. Tenslotte is het ook mogelijk de nulsituatie die met deze kaart in beeld gebracht wordt, te vergelijken met toekomstige situaties zodat effecten van eventuele maatregelen hiermee gemonitord kunnen worden. De Milieufederatie van Groningen heeft in 2008 al in een inventarisatie uitgebracht van lichtbronnen, die vergelijkbaar is met de door Sotto uitgevoerde inventarisatie. De uitkomsten zouden op de hemelhelderheidskaart gelegd kunnen worden. Echter de hemelhelderheidskaart is het resultaat van duizenden individuele lampen in de ruime omgeving. Aanpassing van enkele, lichthinder opleverende locaties, zal weinig of waarschijnlijk zelfs geen enkel effect hebben op de kaart. Om de duisternis van een deel van het grondgebied van Groningen echt te veranderen zijn maatregelen op relatief grote schaal nodig. De hemelhelderheidskaart is een tanker die moeilijk van zijn koers is te brengen. 7.1 Natuur en duisternis De provincie lijkt in haar Omgevingsplan de voorkeur te geven om in een aantal gebieden de duisternis te behouden en zelfs te versterken. Daarom concentreren we ons allereerst hierop en zullen we eerst de invloed op de natuur bespreken, daarna zal per categorie de resultaten langs gelopen worden en tenslotte zullen een aantal aanbevelingen gedaan worden. Hieronder is de hemelhelderheidskaart gecombineerd met de natuur in de provincie. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 26

27 Figuur 16 Hemelhelderheidskaart met in oranje de natuur in de provincie De Waddenzee is het grootst aaneengesloten natuurgebied in Nederland en de duisternis is in het grootste deel ervan aanzienlijk. Ook het grootste deel van de waddenkust in Groningen straalt weinig licht uit. De grote uitzondering is natuurlijk de Eemshaven die aanzienlijke hoeveelheden licht naar de Waddenzee uitstraalt. Er zijn ook een aantal lampen gezien, die vooral in die richting schijnen. Een inventarisatie van deze lampen en deze anders richten zou een goede oplossing zijn, die weinig kosten met zich mee brengt. Er zijn een aantal natuurgebieden in de provincie rond waterwegen: Schildmeer en wateren eromheen, Ruiten Aa en het Reitdiep. De Ruiten AA ligt geheel in donker gebied terwijl de twee andere gedeeltelijk in respectievelijk de nachtelijk invloedsfeer van de kassen bij Hoogezand en de stad Groningen liggen. Het is erg moeilijk om de uitstoot van een hele stad te veranderen; wat betreft de kassen is dat al makkelijker. De verwachting is dat door verscherping van de wetgeving in de komende jaren, de kassen minder licht zullen uitstralen in de nabije toekomst en dat het probleem rond het Schildmeer op die manier kleiner wordt. Er zijn natuurgebieden rond Grootegast. Dichtbij liggen een aantal bedrijventerreinen bij Marum en een de aardgaslocatie die fakkelde. In figuur 17 is het detail ervan te zien met de metingen, ook die van Friesland. De metingen in Friesland stammen uit 2011 en waarschijnlijk brandde de fakkel in die tijd niet. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 27

28 Figuur 17 Gaslocatie bij Grootegast met metingen van de hemelhelderheid van Groningen en Friesland en natuur aangegeven Bij het Reitdiep ligt één van de twee door de provincie aangewezen aandachtsgebieden voor stilte en duisternis. Hieronder is een detail van de zelfde kaart, met daarop ook de grotere bronnen van verlichting afgebeeld. Het grote aantal melkveestallen vallen vooral op langs de N982; langs het Reitdiep zelf zijn weinig grotere lichtbronnen en is het vooral de stad Groningen die zijn licht uitstraalt over het zuidelijke deel van het gebied. Figuur 18 Kaart van Reitdiep, duisternis, natuur en grotere lichtbronnen Duisternis onderzoek Groningen Pagina 28

29 Het andere door de provincie aangewezen gebied is de gemeente Vlagtwedde. Hieronder staat de detailkaart van dit gebied. Figuur 19 Figuur 17 Kaart van Ruiten Aa, duisternis, natuur en grotere lichtbronnen Hier zijn het geen melkveestallen in de omgeving maar sportparken. Toch zullen deze niet het feit veroorzaken dat dit gebied niet in de donkerste categorie valt. Waarschijnlijk is de relatief veel voorkomende openbare verlichting hier debet aan. Hierna wordt per categorie verlichting nagegaan wat de situatie is en hoe die eventueel te verbeteren is. 7.2 Provinciale wegen De provinciale wegen worden in het algemeen niet verlicht, behalve de rotondes en een aantal op en afritten. Waar deze wegen vaak hoog op dijklichamen liggen, zijn ze ver te zien. Hier en daar wordt ook al led verlichting toegepast en het enorme verschil in uitstraling naar de omliggende land is groot. De voorkeur zou zijn om vooral die verlichting in het open land als eerste te veranderen. 7.3 Gemeentelijke wegen Verreweg het grootse deel van de openbare verlichting in Nederland valt onder de gemeenten en wordt binnen de woonkernen geproduceerd. Volgens een eerste indruk zijn er (grote) verschillen hoe gemeenten in het buitengebied verlichten. Fietspaden zijn ook incidenteel verlicht. Vaak kon daarvoor om 2 uur s nachts geen enkele reden gevonden worden. Verlichting van die paden zet de kwaliteiten van een donker landschap en natuur onder druk, terwijl verlichting op dat tijdstip voor de sociale veiligheid niet contra productief werkt. 7.4 Sportvelden In de meeste kleine dorpen was er relatief weinig verlichting op de sportvelden. Er waren ook echter grotere parken met veel lampen per veld. Een dorp waar de sportverlichting Duisternis onderzoek Groningen Pagina 29

30 ingeschakeld is, kan verdubbelen in lichtuitstoot. De indruk bestond dat dit relatief nieuwe parken waren, waar tegelijkertijd de verlichting ( door de gemeente?) aangelegd was. Hier waren vaak tussen 8 en 20 lampen per veld geplaatst zijn. Was vroeger 4 armaturen per veld de norm; nu zijn er velden met 20 lampen en is elk tennisveld met 4 lampen uitgerust. Ook al zijn de armaturen, modern en goed gericht, de totale reflectie op het veld zorgt ervoor,dat er boven het terrein een lichtvlek hangt, alleen veroorzaakt door de reflectie op de velden. Voor hinder van sportvelden heeft de Nederlandse Stichting Voor Verlichtingskunde (NSVV) richtlijnen opgesteld voor maximale hinder voor omwonenden. Daarnaast zijn er voor sportterreinen wettelijke regels in het Activiteitenbesluit waar sportveldverlichting aan moet voldoen. Gemeenten zijn toezichthouder m.b.t. deze regels en richtlijnen en zouden zich actiever op kunnen stellen en hoven niet af te wachten tot omwonenden gaan klagen. De huidige nieuwe sportparken worden vaak aan de rand van de bebouwde kom gebouwd en om uitstraling naar het omliggende land te verminderen, wordt geadviseerd een bomensingel eromheen mee te ontwerpen. 7.5 Aanstraling gebouwen Er zijn een aantal kerken en molens in de kernen verlicht. De meeste bleven de hele nacht branden. Er is in de inventarisatie daar verder geen aandacht aan geschonken. Er zijn goede en slechte voorbeelden van deze vorm van verlichting gezien. Gewenst zou in ieder geval zijn dat deze verlichting 's nacht na een bepaald moment gedoofd wordt. 7.6 Bedrijven De industrie en bedrijven zijn gevestigd op diverse bedrijfsterreinen. Hier wordt op zeer verschillende manieren belicht. Van helemaal niet, met minimale belichting op een hoek, tot aan zeer uitgebreide verlichting die vooral als reclame verlichting beschouwd kan worden. Wat opvalt is dat de bedrijventerreinen onderling sterk verschillen. Het ene terrein wordt nauwelijks verlicht terwijl het andere terrein juist veel verlicht wordt, zowel het terrein als het gebouw. Apen bedrijven elkaar na? Roept licht nieuw licht op, aangezien de omgeving bij verlichting juist donker lijkt? Met de bedrijven zou overleg gevoerd kunnen worden over deze vorm van verlichting. Ook zou in het kader van energiebezuiniging, de toepassing van licht en de mogelijkheden om dit te dimmen en of uit te schakelen na een bepaald uur geregeld kunnen worden. Bedrijven moeten ook voldoen aan wettelijke regels in het zogenaamde Activiteitenbesluit waarin zorgplichten zijn opgenomen waaraan bedrijven moeten voldoen m.b.t. voorkomen van hinder en aantasting van omgeving. Onderdeel van die zorgplicht is het voorkomen van lichthinder en het beschermen van de duisternis en het donkere nachtlandschap als dit beschermd wordt via een beleidsstuk, zoals Groningen dat voor een groot deel van haar grondgebied gedaan heeft. 7.7 Verlichting aan de horizon De hemelhelderheidskaart is een goed hulpmiddel om een beeld te geven van de mate van duisternis. Er is een tweede punt dat niet in de hemelhelderheidskaart tot uiting komt en mede de visuele kwaliteit van het gebied buiten de bebouwde kom bepaalt, namelijk de verlichting in de verte aan de horizon. Het gaat daarbij om het tweede aspect van verlichting: het zien van verlichting. Groningen is grotendeels een open vlak weidelandschap en daar speelt dit verschijnsel sterk. Lichten in de verte kun je tot wel 15 kilometer zien en bepalen voor een deel de visuele kwaliteit. De gemaakte all sky foto s geven een beeld in een groot aantal locaties hoe zowel de horizon als de hemel eruit ziet. De foto's zijn er niet speciaal voor gemaakt maar ze geven wel een Duisternis onderzoek Groningen Pagina 30

31 redelijk beeld van de verlichting op de horizon. Als de provincie deze foto's gecombineerd met de kaart op de website zet, dan is dat een goed extra hulpmiddel voor de bewoners om hun eigen omgeving 'snachts te beoordelen. Om dit aspect nog beter te kunnen beoordelen wordt voorgesteld om onderzoek naar het licht aan de horizon in een aantal van de donkerste gebieden uit te voeren. Eerder onderzoek in een vergelijkbaar gebied in Schouwen-Duiveland leverde een lijst van objecten op die van verre te zien zijn en waar maatregelen relatief veel effect op de visuele kwaliteit hebben, aangezien hier een heel directe relatie te leggen is tussen oorzaak en gevolg: deze lamp verbeteren levert in een groot gebied directe winst op Dark Sky Park Lauwersmeer Tenslotte geven we voor het Lauwersmeergebied specifiek een suggestie. Sinds een aantal jaren bestaat het verschijnsel Dark Sky Park/ Reservaat/Community, een initiatief van de International Dark sky Association (IDA). Er bestaat nu een aantal in Europa en in verschillende landen lopen initiatieven. In Schotland was het Galloway Forest Park het eerste Europese dark sky park. Westhavelland een gebied 70 kilometer westelijk van Berlijn is eind 2013 als Reservaat erkend. Voor het Lauwersmeergebied is het initiatief genomen om ook daar te komen tot een Dark Sky Park. De eerste verkenningen zijn uitgevoerd. Uit de hemelhelderheidskaart blijkt dat de duisternis zeer donker of donker is. Er zijn slechts twee metingen in het gebied zelf uitgevoerd. Er zullen meer volgen waardoor beter te beoordelen is hoe de duisternis precies er uit ziet. Wenselijk zou zijn om niet alleen eenmalig metingen uit te voeren maar ook op één locatie, langdurig de ontwikkelingen te volgen. De hemel boven het Lauwermeersgebied wordt door een aantal grotere bronnen beïnvloed zoals de stad Groningen, Zoutkamp en Lauwersoog zelf en een meter, centraal in het gebied, zou de grootschalige ontwikkeling van al deze bronnen samen kunnen beoordelen gedurende meerdere jaren. Deze langdurige monitoring is ook een voorwaarde als het Lauwersmeergebied eenmaal een Dark Sky Park is. De ontwikkelingen betreffende de verlichting en de duisternis moet namelijk elk jaar over gerapporteerd worden en een dergelijke monitoring is daarbij de aangewezen methodiek. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 31

32 8 Literatuur Alterra: Lichtbelasting, overzicht van de effecten op mens en dier, Alterra rapport 778 Cinzano, P. e.a. The first world atlas of the night sky brightness Falchi F., Cinzano, P. CCD measurement of night sky brightness Schmidt W. Het meten van lichthinder. Zenit oktober 2005 Sotto le Stelle, Licht in Nederland, 2005 Sotto le Stelle Meten duisternis versie 2, 2011 Duisternis onderzoek Groningen Pagina 32

33 Bijlage 1 Overige Lichtbronnen Nummer X Y Naam Coordinaat Coordinaat Categorie Gemeente Aantal Opmerkingen onderzoeker 1 recreatieterrein Ekenstein , ,0 recreatieterrein Appingedam - na 12 uur redelijk verlicht, van verre witte huis te zien 2 Bollegraaf: sterke lampen die ver over land uitstralen, Fivelingo: groot terein verlicht met nette bedrijventerrein Fivelpoort , ,7 bedrijventerrein Appingedam - lampen; Fivelpoort 10 vreemd verlicht gebouw, geen eigenaar, terrein integraal met mooie led verlichting, veel openbare verlichting op lege wegen 3 sportpark , ,9 sportpark Appingedam redelijk op hoofdveld, 8 matig op bijveld, 6 matig op achterste veld, 2 slecht op oefenveldje 4 sportpark Bedum , ,2 sportpark Bedum zijn matig en sommige redlijk, er is ook nog led verlichting 5 bedrijventerrein Bedum , ,8 bedrijventerrein Bedum - geen bijzonderheden 6 bedrijventerrein Bedum , ,7 bedrijventerrein Bedum - Friesland Campina: sterk verlicht terrein, veel helderder dan openbare verlichting 7 sportpark Onderdedam , ,2 sportpark Bedum 12 matig 8 sportpark VV Noordwolde , ,4 sportpark Bedum 4 redelijk 9 molen Onderdendam , ,5 aanstraling Bedum - van onderen verlicht, redelijk gedaan 10 Molen Onderdendam , ,5 aanstraling Bedum - verlicht 11 aardgaslocatie , ,0 bedrijventerrein Bellingwedde - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 12 sportpark Blijham , ,8 sportpark Bellingwedde 18 goed 13 sportpark Wedde , ,6 sportpark Bellingwedde 10 goed en matig 14 veel bollen als verlichting, vooral op hoofdstraat; als verlichtingsysteem slecht, geen sterke Weddermeer , ,1 recreatieterrein Bellingwedde - lampen 15 moeilijk te overzien, er lijken aardig wat lampen te staan, relatief slechte armaturen, niet hele Suyderoogh , ,9 recreatieterrein De Marne - sterke lampen, restaurant veel licht 16 jachthaven , ,0 recreatieterrein De Marne - veel kleine lichten, weinig licht 17 vooral licht langs de haven en op bedrijfs terreinen, schip laadt twee sterke lampen die haven , ,9 divers De Marne - verblindend de haven in schijnen 18 parkeerplaats , ,9 divers De Marne 3 een paar lampen bij ingang 19 kop van haven , ,1 divers De Marne 45 ouderwetse armaturen hoge druk natrium, 15 tot 20 lux redelijk veel voor ov 20 Lauweroog dorp , ,7 recreatieterrein De Marne - normale verlichting woonwijk 21 Robbenoord , ,3 recreatieterrein De Marne - normale verlichting woonwijk 22 recreatieterrein , ,3 recreatieterrein De Marne - bij ingang wat licht, op terrein geen licht gezien 23 Defensieterrein Kazerne , ,2 bedrijventerrein De Marne - hele terrein met sox verlichting, geen hoog niveau, maar wel groot terrein 24 sportpark Ulrum, VVSV , ,8 sportpark De Marne 6 matig; alleen licht op oefenveld, geen lampen op wedstrijdvelden

34 25 bedrijventerrein Leens , ,1 bedrijventerrein De Marne - de Marne en Marnefort: twee bedrijven met sterke witte reclame; weinig terreinverlichting 26 sportpark FC Leo Leens , ,3 sportpark De Marne 12 redelijk 27 Verhulsum , ,0 divers De Marne - verlicht, niet overdreven 28 Westerhorn , ,9 divers De Marne - niet bijzonders 29 sportpark Kloosterburen, Westerklooster , ,8 sportpark De Marne 8 matig; er zijn er meer, maar niet bereikbaar 30 bedrijventerrein Wehe de Hoorn , ,6 bedrijventerrein De Marne - geen opvallende bedrijven, erg klein 31 bedrijven Mensingerweer , ,0 bedrijventerrein De Marne - geen bedrijven; alleen boeren 32 sportpark Eenrum , ,8 sportpark De Marne 6 matig en slecht 33 sportpark Westernieland , ,9 sportpark De Marne 2 niet in gebruik en slecht 34 bedrijventerrein Zoutkamp , ,1 bedrijventerrein De Marne - een groot bedrijf, Heiploeg, terrein verlicht, netjes uitgevoerd 35 sportpark Zoutkamp, Toercamp , ,9 sportpark De Marne 6 matig; licht op 2 trainingsvelden 36 molen vierhuizen , ,5 aanstraling De Marne - niet een grote schaduw op de hemel, wel lampen omhoog gericht 37 kerk Kloosterburen , ,0 aanstraling De Marne - ruim 1 cd/m2, mooi gedaan 38 sportpark Godlinze , ,1 sportpark Delfzijl 6 slecht 39 compressorstation , ,0 bedrijventerrein Delfzijl - relatief sterke witte lampen van verre te zien 40 sportpark Spijk , ,8 sportpark Delfzijl 26 2 slecht, 12 matig, 6 goed, 12 redelijk 41 aardgaslocatie , ,8 bedrijventerrein Delfzijl - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 42 bedrijven Herttery , ,1 bedrijventerrein Delfzijl - weinig licht 43 sportpark Holwierde , ,7 sportpark Delfzijl 12 matig 44 sportpark Wagenborgen , ,3 sportpark Delfzijl 6 matig 45 sportpark Delfzijl , ,0 sportpark Delfzijl 26 tennis goed, op velden 6 matig en redelijk op atletiekveld 46 sportpark Delfzijl , ,7 sportpark Delfzijl 14 redelijk 47 Sander Niesten: sterk verlicht bord, Fitring: groot terrein overbelicht sterk uitstralend; Karwij: twee sterk verlichte borden; Draca: groot terrein, veel licht bij poort en aantal erg sterke witte Farmsumerpoort , ,0 bedrijventerrein Delfzijl - lampen, verblindend 48 Opvallend sterke ver uitstralende lampen aan noord kant zeekanaal, de schepen hebben alle Farmsum , ,5 bedrijventerrein Delfzijl - sterke verlichting 49 erg groot terrein met chemische industrie; het gehele terrein en alle installaties zijn verlicht, Oosterhorn , ,7 bedrijventerrein Delfzijl - terwijl er geen mens te zien is 50 Aluminiumfabriek , ,1 bedrijventerrein Delfzijl - aantal bedrijven: PPG en Siniat relatief wat minder licht dan in terrein Oosterhorn 51 leeg terrrein , ,4 bedrijventerrein Delfzijl - North refinery: sterk verlichte parkeerplaats, ESD SIC: erg sterke hoge masten met ver Duisternis onderzoek Groningen Pagina 34

35 uitstralende sterke lampen, JPB en NAM: beide relatief weinig licht 52 aardgaslocatie , ,2 bedrijventerrein Delfzijl - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 53 sportpark , ,9 sportpark Delfzijl 2 slecht 54 aardgaslocatie , ,8 bedrijventerrein Delfzijl - redelijk veel licht, terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 55 Delft: grote verlichte borden, zwembad leeg parkkerterrein verlicht, opvallend donker plein met bedrijventerrein , ,2 bedrijventerrein Delfzijl - winkels om 3 uur 56 sportpark Woldendorp , ,0 sportpark Delfzijl 6 redelijk 57 sportpark Delfzijl , ,9 sportpark Delfzijl 24 8 goede, 2 slecht, 6 matig en 8 matig 58 Aviko , ,5 bedrijventerrein Eemsmond - twee lampen aan westkant, verder weinig licht 59 Sportpark Breedenburg TC Warffum , ,5 sportpark Eemsmond 8 goed 60 Voetbalvereniging Warffum , ,1 sportpark Eemsmond 16 matig 61 sportpark Usquert , ,4 sportpark Eemsmond 6 redelijk 62 sportpark Kantens , ,8 sportpark Eemsmond - redelijk 63 sportpark Uithuizen Mencke , ,7 sportpark Eemsmond 24 goed en slecht 64 sportpark Uithuizermeeden Heracliden , ,4 sportpark Eemsmond 7 matig en daarnaast de ijsbaan met lichten 65 bedrijventerrein Uithuizermeeden , ,9 bedrijventerrein Eemsmond - geen bijzonderheden 66 Wagenborg: groot verlichte wand; Orange terminal: twee erg slecht gericht op de waddenzee gerichte lampen op verder leeg terrein; op terrein met materiaal veel licht; Theo Pauw: sterk verlicht parkeerterrein; RWE: lage op de weg schijnende fel witte lampen bij een soort cabines, bedrijventerrein Eemsmond , ,8 bedrijventerrein Eemsmond - verder erg veel lampen op de torens op elke etage; GDF: volledig leeg groot parkeerterrein verlicht met sox om 1 uur snachts 67 sportpark , ,5 sportpark Eemsmond 8 goed 68 bedrijventerrein LCW: sterke lampen aan westkant op gebouw van vere te zien; Suikerunie: groot verlichte Hoogkerk , ,3 bedrijventerrein Groningen - toren 69 bedrijventerrein , ,5 bedrijventerrein Groningen - geen licht, maar wel vreemd verlichte brug met sterk witte aangestraalde opervlakken 70 bedrijventerrein City Box: reclamebord, max 160 cd/m2, ongeveer 30 bij 5 meter; Gamma reclamebord, max Peizerweg , ,3 bedrijventerrein Groningen cd/m2; Saniform sterke reclame; Vesta gebouw veel witte reclameborden 71 Leen Bakker: erg witte reclame, verder opvallend sterke openbare verlichting in nieuwe led bedrijventerrein , ,4 bedrijventerrein Groningen - verlichting 72 slecht te overzien, 6 redelijk, 16 matig en 16 op erg lage mastjes redelijk, maar hoe kunnen die sportpark , ,5 sportpark Groningen 38 hele veld bestrijken? 73 sportpark universiteit , ,3 sportpark Groningen 68 in het midden 16 goed overige redelijk, aan noordkant daarnaast led verlichting 74 sportpark , ,3 sportpark Groningen 30 goed, erg lage masten 75 bedrijventerrein , ,5 bedrijventerrein Groningen - openbare verlichting is onevenwichtig: sommige gedoofd, sommige soxlampen, sommige te Duisternis onderzoek Groningen Pagina 35

36 76 bedrijventerrein , ,2 bedrijventerrein Groningen - geen bijzonderheden sterke led lampen; ook flats met te veel licht op gaanderijen; dieseltanks met relatief sterke tl verlichting 77 bedrijventerrein , ,4 bedrijventerrein Groningen - geen bijzonderheden 78 bedrijventerrein Gamma: is open met erg sterk terreinverlichting gemiddeld 100 lux, ook reclame, wel mooie Driemond , ,7 bedrijventerrein Groningen - armaturen; Been: een lamp recht de lucht in; Mitsubishi: sterk binnenverlichting 79 Geagenco: de hemel belicht door sterke lampen; Kroon: sterk verlicht terrein; Oosterberg: naar hemel gerichte lampen; van Hoek: sterk verlicht terrein; Hooghoudt: twee van onderen verlichte bedrijventerrein Euvelgunne , ,9 bedrijventerrein Groningen - reclameborden; Jorritsma: te sterke reclame; Boels: sterk verlicht pand; Macro: erg groot terrein verlicht, winkel nog open; Kumy: te felle lampen gericht op weg 80 sportpark , ,0 sportpark Groningen 14 redelijk en matig 81 zuidwestkant: 8 goed, 8 redelijk, 16 matig, 8 slecht; middenwest: 32 goed, 24 matig, sportpark , ,5 sportpark Groningen 178 noordwestkant 24 goed; oostkant 56 goed 82 sportpark , ,4 sportpark Groningen 36 atletiek 16 goed; veld 14 goed; training 6 slecht 83 bedrijvenpark Ganzewinkel: slecht gerichte verlichting; Coatinc: erg slecht gerichte verlichting, verblindend Groningen zuid oost , ,2 bedrijventerrein Groningen - voor verkeer; Honden africhtlocatie: sterke, slecht gerichte lampen, verblindend voor verkeer 84 sportpark Coendersborg , ,5 sportpark Groningen 27 goed 85 Ikea terrein: 28 lux, dat is erg hoog; drie reclame masten, die van Interbest stralen veel licht de Eemskanaal noord , ,2 bedrijventerrein Groningen - hemel in 86 sportpark , ,4 sportpark Groningen 32 goed, een paar aan de oostkant zouden nog iets naar beneden kunnen 87 bedrijventerrein A7 Groningen Atos: bollampen aan voorkant, verder weinig opvallend netjes verlicht aan snelweg; Vevida: te Rozenburglaan , ,5 bedrijventerrein Groningen - sterke lampen aan voorkant 88 Strandheem , ,1 recreatieterrein Grootegast - verlicht alleen op de wegen met bollen; minimaal; ook ingang weinig verlicht 89 sportpark Opende , ,5 sportpark Grootegast 20 4 op tennis, redelijk; 4 op oefenveld, redelijk; 12 op voetbalvelden, matig 90 bedrijventerrein Legolaan Grootegast , ,3 bedrijventerrein Grootegast - Helmhold: vervelende lamp die verblindt voor verkeer 91 sportpark Grootegast , ,8 sportpark Grootegast bedrijventerrein Rondweg Grootegast , ,4 bedrijventerrein Grootegast - geen bijzonderheden 6 goede, 6 matig, aangevuld met groot aantal bouwlampen; ziet er erg vreemd uit; 2 matig op een oefenveld 93 4 armaturen op tennisvelden, goed; 6 armaturen voetbal, matig; 4 armaturen bij hockey, goed, sportpark Niekerk , ,7 sportpark Grootegast 17 3 armaturen op oefenveld, matig 94 sportpark Esserberg , ,1 sportpark Haren 18 goed 95 sportpark GCSC , ,0 sportpark Haren 56 goed tot en met matig, mooie armaturen, maar niet alle goed gesteld 96 sportpark De Koepel , ,5 sportpark Haren 38 goed 97 sportpark Glimmen , ,1 sportpark Haren 26 tennis goed; vv Glimmen redelijk/matig 98 sportpark Noordlaren , ,6 sportpark Haren 6 matig Duisternis onderzoek Groningen Pagina 36

37 99 Fiberglas: erg groot terrein armaturen met veel licht naar omgeving; ook sterke lampen op de bedrijventerrein , ,7 bedrijventerrein Hoogezand- Sappemeer - naam gericht, recht de hemel in; De Hoop: sterke lampen bij schepen, ook gericht op weg; APW: terrein leeg en toch verlicht 100 Hoogezandsportpark , ,0 sportpark Sappemeer 5 redelijk 101 bedrijventerrein Hoogezand- erg groot terrein, niet overbelicht, veel typen armaturen, ook lage druk natrium die veel licht Foxhol Avebe , ,5 bedrijventerrein Sappemeer - rondstralen, moeilijk te overzien terrein 102 Hoogezand- Meerwijck , ,9 recreatieterrein Sappemeer - min of meer normale woonwijk; wel redelijk wat particuliere verlichting 103 Hoogezand- Holthausen: sterk verlicht terrein, wel met goede mooie armaturen, er wordt ook gewerkt; bedrijventerrein , ,9 bedrijventerrein Sappemeer - Ergels (moeilijk te lezen): groot leeg terrein verlicht met sterke maar goede armaturen 104 sportpark Hoogezand- Martenshoek , ,0 sportpark Sappemeer - niet te overzien, ik zie vier lampen 105 sportpark de Kalkwijck , ,4 sportpark Hoogezand- Sappemeer 76 redelijk matig, relatief veel lampen voor aantal velden 106 Hoogezand- Nijburg: moderne led lampen aan wand maar slecht gericht; GLT: erg groot verlicht terrein, bedrijventerrein , ,5 bedrijventerrein Sappemeer - matige armaturen die van ver te zien zijn 107 Hoogezandrecreatie , ,5 recreatieterrein Sappemeer - lijkt weinig licht te genereren 108 Hoogezandaardgaslocatie , ,9 bedrijventerrein Sappemeer - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 109 Hoogezandkassen , ,9 kas Sappemeer - éen kas verlicht lijkt wel voor 12 uur aan 110 sportpark Kiel Windeweer , ,8 sportpark Hoogezand- Sappemeer 4 redelijk 111 Werf , ,5 bedrijventerrein Hoogezand- Sappemeer - erg sterke lamp over het water en over het land van verre zichtbaar 112 bedrijventerrein Hoogezand- Van der valk: verlichte reclame zuil met licht dat naar boven straalt; verder netjes verlicht Hoogezand , ,3 bedrijventerrein Sappemeer - terrein; Eurohal erg slechte led verlichting te fel en naar open land uitstralend 113 Hoogezand- Kuil banden , ,8 bedrijventerrein Sappemeer - erg groot vlak belicht, niet overbelicht 114 bedrijventerrein Hoge en lage Traan Leek , ,5 bedrijventerrein Leek - Schmeding: felle reclame; Telecom service groep: felle reclame 115 Abiant: felle reclame; Divoza: sterke terreinverlichting en omhoog schijnend; KFM Tradin: bedrijventerrein Leeksterhout Leek , ,5 bedrijventerrein Leek - sterke gele lampen die op de weg schijnen, sterker dan OV; Slaapwarenhuis: grote verlichte vlakken 116 sportpark Rodenbuirg Leek , ,9 sportpark Leek 17 8 matig; 9 redelijk 117 bedrijventerrein Hunter Douglas: enige irritante verlichtingsbronnen op terrein; onevenwichtig qua sterkte en Industriepark Leek , ,2 bedrijventerrein Leek - kleur; Leen Bakker: erg sterk wit reclamebord, groot parkeerterrrein verlicht om 22: sportcentrum Leek , ,8 sportpark Leek 16 goed 119 bedrijventerrein Diepswal Leek , ,2 bedrijventerrein Leek - geen bijzonderheden 120 sportpark Gaveborg Oostwold , ,2 sportpark Leek 16 goed 121 sportpark , ,3 sportpark Leek 14 4 op veld goed; 4 op tennis goed; 6 op training slecht Duisternis onderzoek Groningen Pagina 37

38 Zevenhuizen 122 bedrijventerrein Zevenhuizen Hoofddiep , ,4 bedrijventerrein Leek - geen bijzonderheden 123 bedrijventerrein Kakswijk Zevenhuizen , ,8 bedrijventerrein Leek - geen bijzonderheden 124 Labor pallet , ,7 bedrijventerrein Loppersum - twee grote felle lampen staan wel erg schuin omhoog 125 sportpark 'Zandt , ,0 sportpark Loppersum 8 redelijk 126 bedrijventerrein Zijldijk , ,1 bedrijventerrein Loppersum - geen bijzonderheden 127 Blijkheerd, Landjuweel , ,2 bedrijventerrein Loppersum - lelijke ver uitstralende lampen, van verre te zien 128 bedrijventerrein Middelstum, Boerkamp , ,6 bedrijventerrein Loppersum - geen bijzonderheden 129 sportpark Middelstum , ,0 sportpark Loppersum 16 redelijk en matig 130 sportpark Stedum , ,2 sportpark Loppersum 10 redelijk en matig 131 sportpark Loppersum , ,1 sportpark Loppersum 22 goed bij tennis, redelijk en matig op de velden 132 bedrijventerrein Garrelsvree , ,3 bedrijventerrein Loppersum - geen bijzonderheden gevonden, moeilijk bereikbaar 133 kerk Stedum , ,4 aanstraling Loppersum - rond 0,5 cd/m2, om half 12 verlicht, mooi 134 sportpark De Wilp , ,7 sportpark Marum 12 4 tennis goed; 8 veld redelijk 135 bedrijventerrein De Wilp , ,6 bedrijventerrein Marum - geen bijzonderheden 136 bedrijventerrein groot terrein met lage druk natrium lampen. Stralen dus ver over het open land uit; terrein is niet Kornhorn , ,5 bedrijventerrein Marum - overbelicht 137 sportpark Noordwijk , ,4 sportpark Marum 2 goed; niet in gebruik zo te zien 138 bedrijventerrein Parallelweg Marum , ,4 bedrijventerrein Marum - Frapaan: erg sterke reclameverlichting 139 bedrijventerrein Noorderringweg Marum , ,4 bedrijventerrein Marum - Dies: erg sterke aangestraald wit gebouw, groot vlak 140 bedrijventerrein Friesland foods Marum , ,6 bedrijventerrein Marum - om 21 uur wordt er gewerkt, geen bijzondere verlichting 141 sportpark Marum , ,3 sportpark Marum 16 8 matig; 8 redelijk 142 sportpark Marum , ,1 sportpark Marum 6 tennis redelijk 143 bedrijventerrein Kruisweg Marum , ,7 bedrijventerrein Marum - geen bijzonderheden 144 sportpark Niebert , ,7 sportpark Marum 4 goed Duisternis onderzoek Groningen Pagina 38

39 145 sportpark Boerakker , ,0 sportpark Marum 2 redelijk 146 verlichte kerk Marum , ,0 aanstraling Marum - alle bomen rondom de kerk staan ook vol in het licht; veel licht gaat langs de kerk 147 sportpark Muntendam , ,4 sportpark Menterwolde - 3 slecht en verder led verlichting, zes masten op een veld 148 bedrijventerrein, Veendam ten noorden van N , ,1 bedrijventerrein Menterwolde Meilofs: sterke lampen over de weg, overbelichte reclame; 4348 Olderburger: overbelicht terrein, vreemde lamp schijnt over de weg heen; 4353 Reym: te sterke lampen bij ingang en op het terrein ; 4426 Reym: slecht afgeschermde lampen op terrein; Broekema: sterke lampen slecht afgericht 149 sportpark Meede, de Bouwte , ,9 sportpark Menterwolde 12 slecht 150 sportpark Noordbroek , ,4 sportpark Menterwolde 4 matig 151 aardgaslocatie , ,0 bedrijventerrein Menterwolde - groot terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen Zuidbroek: een veel te sterke slecht gerichte lamp; Coop en Nieborg: erg felle verlichting; Hopsacase: verlicht pand niet bovenmatig maar wel langs pand naar de hemel; brandweer: sterk verlicht terrein; Mammoet: sterk verlicht terrein, maar wel met kwalitieitsverlichting 152 bedrijventerrein Gulden Driehoek , ,5 bedrijventerrein Menterwolde kassen , ,4 kas Menterwolde - waarschijnlijk slechts een kas verlicht; deze was al om 23:15 aan 154 sportpark Uiterburen , ,0 sportpark Menterwolde 18 redelijk 155 aardgaslocatie , ,9 bedrijventerrein Menterwolde - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 156 aardgaslocatie , ,0 bedrijventerrein Menterwolde - erg groot terrein, terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 157 aardgaslocatie , ,0 bedrijventerrein Menterwolde - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 158 Station zuidbroek , ,5 divers Menterwolde - erg fel en sterk uistralende armaturen 159 kartonfabriek , ,5 bedrijventerrein Pekela - Smurfit Kappa: terrein verlicht, ook sox die ver uitstralen, verder matige heoveelheid verlichting 160 sportpark Burg Bokhovenpark , ,6 sportpark Pekela 32 6 slecht, 12 redelijk en 14 matig 161 bedrijventerrein Van den Hende:verblindende lampen op terrein; bedrijf ertegenover leeg met erg sterke lampen Pekelwerk , ,7 bedrijventerrein Pekela - op bedrijf; Dijker: straalt veel licht naar buiten om 23: bedrijventerrein kartonfabriek , ,3 bedrijventerrein Pekela - Smurfit kappa: groot terrein, relatief weinig licht, alleen aan achterkant sterke gele lampen die over land schijnen; verder leeg terrein met veel openbare verlichting 163 sportpark Pekela , ,0 sportpark Pekela 26 redelijk 164 bedrijventerrein Aa stroom , ,3 bedrijventerrein Pekela - geen bijzonderheden 165 sportpark Boven Pekela, Rutger Olderboom , ,5 sportpark Pekela 14 6 matig en 8 redelijk 166 sportpark Drieborg , ,6 sportpark Reiderland 3 slecht 167 sportpark Finsterwolde , ,8 sportpark Reiderland 15 slecht 168 sportpark Beerta, Thos , ,8 sportpark Reiderland 9 slecht 169 bedrijventerrein , ,7 bedrijventerrein Reiderland - Smurfit Kappa: relatief weinig licht; kuuroord: veel slecht hoog gerichte sterke lampen Duisternis onderzoek Groningen Pagina 39

40 170 sportpark Nieuwe Schans , ,9 sportpark Reiderland 4 goed 171 aardgaslocatie , ,3 bedrijventerrein Reiderland - slechte en wijd uitstralende verlichting 172 Nieuwe Staten , ,1 divers Reiderland - sluis met sterke groene lampen 173 bedrijventerrein Finsterwolde , ,0 bedrijventerrein Reiderland - PKF post: groot verlicht reclamevlak 15 cd/m2; Jan Musch: idem 174 aardgaslocatie , ,4 bedrijventerrein Scheemda - zo te zien geen licht, verboden om er in de buurt te komen 175 sportpark , ,7 sportpark Scheemda 12 op veld goed, anderen matig 176 sportpark Oostwold , ,6 sportpark Scheemda 4 matig 177 aardgaslocatie , ,7 bedrijventerrein Scheemda - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 178 sportpark Scheemda , ,0 sportpark Scheemda 10 matig slecht 179 aardgaslocatie , ,0 bedrijventerrein Scheemda - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 180 sportpark Niesoord , ,1 sportpark Scheemda 8 redelijk en matig 181 aardgaslocatie , ,0 bedrijventerrein Scheemda - geen bijzonderheden 182 bedrijventerrein Eextahaven , ,2 bedrijventerrein Scheemda - Virol: sterke lampen rondom het gebouw, verblindend vanaf weg 183 sportpark Heiligerlee , ,5 sportpark Scheemda 9 matig 184 sportpark Westerlee , ,1 sportpark Scheemda 14 matig 185 weinig licht in Blauwe stad zelf, maar vooral veel openbare verlichtign in het open land Blauwe stad , ,9 divers Scheemda - eromheen, Winschoten verlicht alles 186 aardgaslocatie , ,7 bedrijventerrein Slochteren - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 187 sportpark , ,5 sportpark Slochteren 32 tennis goed, velden matig 188 Grunostrand , ,9 recreatieterrein Slochteren - weinig licht kegels, ouderwets 189 aardgaslocatie , ,5 bedrijventerrein Slochteren - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 190 aardgaslocatie , ,0 bedrijventerrein Slochteren - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 191 sportpark Scholdwolde , ,0 sportpark Slochteren 13 tennis redelijk en velden matig 192 sportpark tennis 10 goed, veld 8 matig, veld 4 slecht, veld 12 redelijk, veld 8 matig en erachter veld met Siddeburen , ,7 sportpark Slochteren van onduidelijke kwaliteit, te grote afstand 193 bedrijventerrein Siddeburen , ,9 bedrijventerrein Slochteren - Niestijl: vreemd geplaatste verblindende lamp 194 Reining: sterk uitstralende armaturen aan wand en te fel; op terrein erg hoge mast met goede bedrijventerrein , ,5 bedrijventerrein Slochteren - armaturen maar te sterk; Wagenborg: sterke lampen aan wand die fel uitstralen; Eekels: groot terrein verlicht; Batech: sterk omhoog stralende terreinverlichting; KPN terrein sterk overbelicht, wel mooie led lampen maar wel erg sterk 195 kasgebied , ,3 kas Slochteren - een kas aan, relatief weinig licht 196 aardgaslocatie , ,9 bedrijventerrein Slochteren - relatief weinig licht 197 aardgaslocatie , ,9 bedrijventerrein Slochteren - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen Duisternis onderzoek Groningen Pagina 40

41 198 sportpark , ,9 sportpark Slochteren 18 slecht 199 sportpark Henk Bruins Sappemeer , ,1 sportpark Slochteren 14 4 goed, rest slecht 200 meerdere terreinen, terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen, met erg aardgaslocatie , ,2 bedrijventerrein Slochteren - groene extra sterke lampen die over de weg stralen 201 recreatieterrein , ,3 recreatieterrein Slochteren - ouderwetse bollen, weinig licht 202 Aardgaslocatie , ,6 bedrijventerrein Slochteren - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 203 sportpark Stadskanaal Noord , ,6 sportpark Stadskanaal 30 goed en redelijk 204 sportpark Stadskanaal Pagedal , ,4 sportpark Stadskanaal 16 8 goed op bijveld en 8 masten in vliegenmepper opstelling 205 sportpark Alteveer , ,6 sportpark Stadskanaal 6 redelijk 206 sportpark Onstwedde , ,6 sportpark Stadskanaal 8 redelijk 207 bedrijventerrein Qbuzz: sterke terreinverlichting, veel sterker dan openbare verlichting; verder veel bedrijven Vleddermond , ,0 bedrijventerrein Stadskanaal - met weinig icht 208 sportpark Stadskanaal , ,4 sportpark Stadskanaal 10 4 redelijk, 6 matig 209 sportpark Musselkanaal , ,0 sportpark Stadskanaal - zwembad en sporthal 210 sportpark Mussel , ,0 sportpark Stadskanaal goed en 4 redelijk 211 sportpark Musselkanaal , ,9 sportpark Stadskanaal 30 8 goed, 6 redelijk en 16 matig 212 bedrijventerrein Ten Post , ,9 bedrijventerrein Ten Boer - Reinders: omhoog stralende verlichting 213 sportpark Ten Post , ,5 sportpark Ten Boer 8 matig 214 sportpark Ten Boer , ,1 sportpark Ten Boer 28 8 tennispark redelijk; 20 op velden matig 215 sportpark Woltersum , ,9 sportpark Ten Boer 10 redelijk 216 bedrijventerrein Winneweer , ,9 bedrijventerrein Ten Boer - geen opvallende zaken 217 sportpark , ,9 sportpark Ten Boer 6 goed 218 aardgaslocatie , ,5 bedrijventerrein Veendam - terrein integraal verlicht met goed afgeschermde armaturen 219 sportpark Borgercompagnie , ,6 sportpark Veendam 8 matig 220 lage masten oude armaturen slecht gericht; daarnaast het oude hoofdveld van FC Veendam sportpark Veendam , ,6 sportpark Veendam 22 met vliegenmeppers 221 sportpark Veendam Wildervanckhal , ,1 sportpark Veendam 30 redelijk en matig 222 bedrijventerrein Veendam ten nr 4778: veel te sterke gele lampen die deels op weg gericht zijn; 4506 Paramelt: erg groot verlicht verlicht vlak en sterk verlicht terrein met mooie armaturen, kan minder licht; Boels: te zuiden van N , ,5 bedrijventerrein Veendam - sterk verlicht gebouw 223 sportpark , ,6 sportpark Veendam 8 matig Duisternis onderzoek Groningen Pagina 41

42 Zuidwending 224 bedrijventerrein Ommelanderwijk , ,7 bedrijventerrein Veendam - geen bijzonderheden 225 sportpark Barelveld , ,1 sportpark Veendam 8 matig 226 De Barlage , ,8 recreatieterrein Vlagtwedde - relatief weinig licht, minder dan een normale wijk 227 sportpark Veelerveen , ,8 sportpark Vlagtwedde 8 redelijk 228 bedrijventerrein Musselkanaal , ,4 bedrijventerrein Vlagtwedde sportpark Jipsingboertange , ,5 sportpark Vlagtwedde 8 matig 230 De Barkhoorn , ,0 recreatieterrein Vlagtwedde - groot terrein, weinig verlichting 231 sportpark Sellingen , ,6 sportpark Vlagtwedde 26 matig terein waar ov niet nodig is, zoveel licht is er; veel verblindende terreinverlichting, terrein bij ingang met sterke en verblindende verlichting; Wegman: te sterke verblindende lamp, ook voor mensen op terrein zelf verblindend; Hulzebos: sterke terrein lamp; Avebe: groot terrein met veel typen lampen, kantoren wegen torens; drie opvallend lelijk sterke witte lampen aan achterkant, verblindend richting woonhuizen 232 bedrijventerrein , ,2 bedrijventerrein Vlagtwedde - erg groot terrein, zo te zien van Avebe, kan er niet bij, ziet er van afstand netjes uit 233 Karwij: sterke reclame; Teuben: redelijk verlicht terrein, vreemde verlichting op gebouw; Baas: sterke verlichting op terrein; Stanneveld: erg sterke terreinverlichting, verblindend, Vision food: bedrijventerrein , ,6 bedrijventerrein Vlagtwedde - veel te sterke terrein verlichting, erg verblindend op de weg maar ook voor mensne op terrein 234 Sportpark ter Apel , ,0 sportpark Vlagtwedde goed en 8 matig 235 sportpark Winschoten , ,0 sportpark Winschoten 30 meeste redelijk 236 bedrijventerrein Cordail: er hangt een grote waas van licht boven, niet goed te zien waar vandaan; Kroon: te witte reclame, Winpac: groot wit verlichte wand, Splash: achter een groot terrein sterk verlicht Reiderland , ,6 bedrijventerrein Winschoten - met lampen die ver uitstralen 237 bedrijventerrein Rensel , ,9 bedrijventerrein Winschoten - Synergon: veel te sterke lamp gericht op weg, parkeerplaats ernaast sterk verlicht 238 Philips: verlicht met slecht afgeschermde armaturen, witte sterke lampen aan achterkant, ver bedrijventerrein Hoogebrug , ,9 bedrijventerrein Winschoten - uitstralend; Huuskes: te sterke slecht afgeschermde lampen; Borent: sterke omhoog gerichte lampen op gebouw, 150 cd/m2, veel te sterk; van der Flier: sterk verlicht gebouw 239 sportpark st Vitusholt , ,8 sportpark Winschoten 28 redelijk 240 Reclamemast , ,0 aanstraling Winschoten - hoge mast van verre zichtbaar, met veel verlichte borden en erg helder 241 sportpark Baflo, Rood zwart , ,7 sportpark Winsum 5 redelijk 242 sportpark Baflo tennis , ,3 sportpark Winsum 4 goed 243 sportpark Feerwerd , ,6 sportpark Winsum 9 matig 244 sportpark Winsum , ,2 sportpark Winsum 6 goed 245 bedrijventerrein Winsum , ,6 bedrijventerrein Winsum - Formido: grote reclame op open land gericht; Sennema erg sterke verlichting gericht op de provinciale weg met 35 cd/m2; Welkoop: idem; Autocenter heeft vreemde blauwe lampen gericht op de weg Duisternis onderzoek Groningen Pagina 42

43 246 sportpark Winsum Viboa , ,9 sportpark Winsum 10 slecht 247 sportpark Winsum tennis 12 armaturen redelijk; vv Hunsingo 6 armaturen goed; 4 armaturen matig; velden zuid 12 Schilligeham , ,6 sportpark Winsum 34 armaturen goed 248 bedrijventerrein Winsum , ,6 bedrijventerrein Winsum - geen bijzonderheden 249 sportpark Sauwerd De Lange twee , ,0 sportpark Winsum 8 4 armaturen op tennisvelden, redelijk; 4 armaturen op veld, matig 250 sportpark Adorp t Stee , ,6 sportpark Winsum 8 slecht, lage masten, horizontaal gesteld 251 Kerk Ezinga , ,2 aanstraling Winsum - verlichte kerk, toren niet, op kerkgebouw 2,1 cd/m2, redelijk uitgevoerd 252 aardgaslocatie , ,8 divers Zuidhorn - hoge mast met kleine vlam, veel lampen die ver uitstralen 253 tennisvelden Oldehove , ,4 sportpark Zuidhorn 8 netjes horizontaal gestelde armaturen; hoge masten 254 VV Grijpskerk: 12 armaturen op veld redelijk goed, 2 armaturen op trainingsveld redelijk; tennis sportpark Grijpskerk , ,0 sportpark Zuidhorn 28 8 armaturen goed en 6 armaturen op veld in het zuiden matig 255 bedrijventerrein Rieslanden Grijpskerk , ,4 bedrijventerrein Zuidhorn - diverse bedrijven: aan de weg enige grote verlichte vlakken 256 bedrijventerrein van Starkenborghkanaal noord Zuidhorn , ,7 bedrijventerrein Zuidhorn - Koopman: groot terrein, niet bovenmatig maar wel met slecht afgeschermde armaturen 257 sportpark Zuidhorn , ,0 sportpark Zuidhorn op velden goed; 9 op training slechter 258 sportpark Aduard , ,4 sportpark Zuidhorn - 6 armaturen op grote veld, matig; Abdijrollers: 3 armaturen, matig; tennis 8 armaturen, goed 259 bedrijventerrein Aduard , ,6 bedrijventerrein Zuidhorn - geen bijzonderheden 260 bedrijventerrein Zuidhorn , ,6 bedrijventerrein Zuidhorn - geen bijzonderheden 261 Molen Oldehove , ,0 aanstraling Zuidhorn - van beneden verlicht; sterke uitstraling op hemel 262 Molen Oldehove , ,7 aanstraling Zuidhorn - van beneden verlicht; sterke uitstraling op hemel 263 sportpark Oldehove, OKVC , ,3 sportpark Zuidhorn 2 alleen op een oefenveldje 264 station Zuidhorn , ,4 divers Zuidhorn - slecht afgeschermde armaturen met felle tl buizen 265 kerk Zuidhorn , ,8 aanstraling Zuidhorn - kerk Zuidhorn in de regen is te zien dat de lamp aan zuidkant naast de kerk gericht is 266 gaslocatie , ,0 bedrijventerrein Zuidhorn grote fakkel, die begin september 2014 aantal nachten brandde; ongeveer 30 meter hoge vlam Duisternis onderzoek Groningen Pagina 43

44 Bijlage 2 Meetmethode hemelhelderheid Hemelhelderheidskaart en hemelhelderheidskaart De mate van donkerte wordt bepaald door de totale hoeveelheid licht van de hemel. Het totale licht van de hemel is niet goed te meten aangezien er altijd wel bomen en of lichtbronnen aanwezig zijn. Daarom wordt er voor gekozen om niet de hele hemel te meten maar een klein stuk, recht boven je hoofd, het zenit, en de hoeveelheid licht van dat kleine stuk te meten. Dit is een goede maat voor het totaal aan licht van de hemel uit alle richtingen. Daarom spreken we voor de duidelijkheid niet over een hemelhelderheidskaart maar over een hemelhelderheidskaart Helderheden meten Meten hoe helder de nachtelijke hemel is, is niet eenvoudig. De helderheden zijn erg laag waardoor erg gevoelige apparatuur gebruikt moet worden. Deze apparatuur is meestal alleen te gebruiken in gestandaardiseerde laboratorium condities. Bij het meten van hemel is dit nu juist niet mogelijk. Ook moet de procedure simpel zijn om binnen de gegeven tijd voldoende metingen te kunnen doen. Een luminantiemeter is het geijkte instrument om de helderheid van objecten te meten. De meest gevoelige luminantiemeter, die in het veld toepasbaar is, heeft een minimum waarde van 0,1 mcd/m². De natuurlijke hemelhelderheid ligt volgens de literatuur tussen 0,2 en 0,25 mcd/m² (hangt vooral af van de zonneactiviteit). Het is duidelijk dat zelfs deze meter aan de ondergrens zit van zijn meetbereik en de fout in zijn metingen daarom relatief groot zal zijn. Verder is de hoek waaronder hij meet erg groot, n.l. 3 graden. In het beeldveld zullen vele sterren meegenomen worden en kan er niet alleen de hemel gemeten worden. Er is daarom gezocht naar andere methodes. Deze nieuwe methodes maken alle gebruik van lichtgevoelige chips die gebruikt worden in digitale fototoestellen en die na ijking gebruikt kunnen worden om kleine lichthoeveelheden te meten. De gevoeligheid van deze chips is tegenwoordig dermate hoog dat binnen een korte tijd veel signaal gemeten kan worden. Dezelfde methodiek is eerder toegepast in de provincies Zeeland, Gelderland, Utrecht en Zuid-Holland. Deze methode is door Sotto le Stelle overgenomen van P. Cinzano en F. Falchi. De methode is grotendeels ontleend aan het werk van deze beroepsastronomen en de praktische uitwerking is met hen doorgenomen. (zie daarvoor de publicatie op internet beschikbaar CCD measurements of night sky brightness ). Ook is het werk dat een andere sterrenkundige J. Hollan uit Tsjechië uitgevoerd heeft naar de effecten van extinctie op de hemelhelderheid meegenomen. Zijn methode om de extinctie in sterk verlichte landen zoals Nederland te verwerken is integraal overgenomen. Zie website: Deze methodiek zoals die in De provincie Groningen toegepast is wordt ook gebruikt door de astronoom Hähnel in Osnabruck om het Ruhrgebied in kaart te brengen. Voor een uitgebreide beschrijving van de methodiek zie: Bovenstaande wil niet zeggen dat hiermee het laatste woord over het meten van de hemel gezegd is. Het aantal mensen dat hiermee bezig is, is gering en ook de ontwikkeling van de meetapparatuur gaat snel. Er is dus grote kans dat de methodiek nog wel aangepast gaat worden. De data zoals die nu verzameld zijn vormen echter het best denkbare dat op dit moment uitvoerbaar is.

45 8.1.3 Meetcondities De hemelhelderheid verschilt al naar gelang de bewolking. Hoe lager en dichter de bewolking hoe meer licht er vanaf de wolk gereflecteerd wordt en hoe hoger de hemelhelderheid is. Om niet elke nacht verschillende waarden te krijgen kan daarom alleen gemeten wordt op heldere nachten zonder bewolking. Andere voorwaarden zijn dat de zon meer dan 18 graden onder de horizon staat (astronomische duisternis) en de maan onder de horizon staat. Ook al was het op deze nachten onbewolkt, toch verschilt de mate waarin het licht uitgedoofd wordt door de atmosfeer. Dat heet extinctie. Elke nacht is op minimaal één locatie een zogenaamde extinctiemeting uitgevoerd waarmee de extinctie van die nacht bepaald wordt. Extinctie treedt op als licht zich door de atmosfeer beweegt. Een deel van het licht wordt tegengehouden, geabsorbeerd of verstrooid. Als licht precies verticaal door de atmosfeer gaat dan passeert hij de dikte van de hele atmosfeer. Licht dat meer horizontaal door de atmosfeer beweegt zal een langere weg afleggen in de atmosfeer en dus ook meer uitdoven, meer geabsorbeerd of verstrooid worden. Door elke nacht de absorptie en verstrooiing aan sterren laag aan de horizon te meten kan de mate waarin ook het licht van de grond uitgedoofd wordt bepaald worden. Op deze manier kunnen de metingen van verschillende nachten met elkaar vergeleken worden. Ook is het zicht en andere meteorologische condities vastgelegd, zoals dat bijgehouden wordt door veel weermeetstations in Nederland. De weersomstandigheden waren in de herfst van 2013 zeer wisselend. Er is veel begin september 2013 gemeten en daarna was het lange tijd onmogelijk door het ongunstige weer. In de eerste dagen van januari en februari 2014 waren de condities juist weer stabiel en waren de metingen daarom ook zeer betrouwbaar en consistent. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 45

46 8.1.4 Metingen Er zijn op 10 verschillende nachten in totaal 225 metingen verricht op ruim 203 verschillende locaties Nacht datum Aantal metinge n Kwaliteit IJking R² Nacht 1 4 op 5 september stabiel helder weer. Na 2 uur enige mistvorming. zicht 5 tot 10 km; gemiddeld extinctie, betrouwbaar y = - 0,3579x + 14,939 R² = 0,92 Nacht 2 Nacht 3 5 op 6 september op 29 september stabiel helder weer.15 graad, geen mist; 30 kilometer zicht; goede extinctie, betrouwbaar 17 stabiel helder weer.8 graad, geen mist; 30 kilometer zicht; goede extinctie, erg betrouwbaar y = - 0,2294x + 15,052 y = - 0,2217x + 15,117 R² = 0,87 R² = 0,98 Nacht 4 Nacht 5 Nacht 6 Nacht 7 Nacht 8 Nacht 9 Nacht op 30 september september op 1 oktober op 2 oktober op 3 januari op 5 januari op 29 jan op 3 feb stabiel helder weer, geen enkele vorm van mist, sterke oostenwind; 3 graad meer dan 40 kilometer zicht;erg lage extinctie en zeer betrouwbaar 23 stabiel helder weer, geen enkele vorm van mist, 3 tot 5 graad, 30 kilometer zicht; goede extinctie, erg betrouwbaar 24 stabiel helder weer, geen enkele vorm van mist; 2 graad, > 30 kilometer zicht; goede extinctie, erg betrouwbaar 26 redelijk weer, flarden bewolking; tussen 12 en half 2 overtrekkende wolken; na 3 uur minder; 4 graad; ongeveer 20 kilometer zicht ; matige extinctie, minder betrouwbaar 16 hele nacht toch enige flarden bewolking. Na 4 uur wordt het sterker; 3 graad; ongeveer 20 kilometer zicht; matige extinctie, betrouwbaar 19 koud helder oostenwind geen grondmist; na half 2 opeens mist; nna 4 uur wordt het betrouwbaar, rond vriespunt, meer dan 40 km zicht; matige extinctie, betrouwbaar 32 Begin van de nacht nog wolken; trokken weg om 22 uur. Rond 12 uur weer overkomende flarden en daarna volledig helder, geen mist; rond vriespunt, tussen 10 en 20 km zicht; gemiddeld extinctie, erg betrouwbaar y = - 0,1884x + 15,088 y = - 0,2455x + 15,142 y = - 0,2492x + 15,058 y = - 0,3951x + 15,124 y = - 0,4229x + 15,031 y = - 0,4837x + 15,227 y = - 0,2795x + 15,044 R² = 0,95 R² = 0,99 R² = 0,95 R² = 0,57 R² = 0,97 R² = 0,94 R² = 0,98 Duisternis onderzoek Groningen Pagina 46

47 Op elk meetpunt is de volgende procedure gevolgd: Locatie is met behulp van een GPS vastgelegd; Een foto van tussen de 60 en 180 seconde van het zenit gemaakt; Een zogenaamd dark frame met dezelfde belichtingstijd gemaakt (hierbij wordt wel belicht, maar kan geen licht de chip bereiken door de dop op de lens te houden). Meting met een de Sky Quality Meter uitgevoerd Verwerking Alle foto s zijn omgezet tot een fit file (softwareprogramma Iris). Dit is het gebruikelijke formaat voor astronomische waarnemingen. Alle metingen werden gekalibreerd met de dark frame gemaakt op dezelfde locatie en met flatframes (software programma AIP). Hiermee worden de fouten zoals ruis, vignettering van het toestel zoveel mogelijk opgeheven. In het middelste deel van de foto werden 6 stukken van 15 bij 15 pixels uitgekozen waar geen sterren te zien waren en de mean of the median half werd bepaald. Deze maat wordt beschouwd als de meest geschikte manier om de pixelvalue van de hemel te verkrijgen. Er is in de foto s namelijk een grote signal to noise ratio en met deze methode wordt alleen het middelste deel van de pixels meegenomen en daar weer het gemiddelde van bepaald. De gevonden pixelvalue werd via een Excel tabel omgezet in magnitudes en in milicandela per vierkante meter. Tevens werd van elke nacht de extinctie bepaald aan de hand van de foto s genomen met de extinctiemeting. De extinctie op de nachten verschilde tussen 0,18 en 0,48 magnitude per airmass. Om de meetresultaten van de verschillende nachten te kunnen vergelijken en samen te kunnen presenteren, zijn de gemeten magnitudes van de hemel geschaald op een gemiddelde heldere nacht met een extinctie van 0,33 magnitude per airmass. Dit is de internationaal gehanteerde norm, ook bijvoorbeeld gebruikt bij de Wereldatlas van de hemelhelderheid Nauwkeurigheid De waarden zoals die in Groningen gemeten zijn, zijn nauwkeuriger dan de waarden verkregen via de satelliet. De nauwkeurigheid van de wereldatlas is 300%, deze waarden liggen waarschijnlijk dus tussen 3 maal de waarde en 1/3 ervan. De metingen zoals die nu in Groningen uitgevoerd zijn, zijn veel beter, maar ook binnen deze metingen is een zekere mate van onzekerheid. In de grafiek m,et de ruwe waarden zijn de dubbele metingen weergegeven. De hoogte van de staafjes bij elke dubbele meting geeft de hemelhelderheid weer en hoe groter het verschil tussen n de twee staafjes hoe groter het verschil tussen de twee nachten waarop gemeten is. De belangrijkste reden is dat de metingen op verschillende nachten uitgevoerd worden. Elke nacht heeft andere atmosferische condities, waardoor het licht op verschillende manier verstrooid wordt. Om deze verschillen te kunnen vastleggen en ervoor corrigeren, wordt elke nacht een extinctiemeting uitgevoerd, wat een maat is voor de mate van transparantie van de atmosfeer. Er wordt tevens het horizontaal zicht opgevraagd van het dichtst bijzijnde weerstation. Er zijn totaal op 19 locaties meerdere metingen uitgevoerd op verschillende nachten. Hieronder staan deze metingen met de waarden op verschillende nachten. Het gemiddeld verschil was 13%. Dat is veel minder dan gebruikelijk. De 10 nachten waarop gemeten was, waren relatief van zeer goede kwaliteit en de variatie in uitkomsten daarom klein. Door een correctie toe te voegen kon deze onzekerheid teruggebracht worden naar 9%. De essentie van de correctie is dat water en stof in de atmosfeer dichtbij een lichtbron het licht op korte Duisternis onderzoek Groningen Pagina 47

48 Milicandela/m2 Milicandela/m2 afstand verhogen en op grote afstand uitdoven. Dus hoe slechter de transparantie hoe groter dit effect. 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 Ruwe waarden Nacht 1 Nacht 2 Nacht 3 Nacht 4 Nacht 5 Nacht 6 Nacht 7 Nacht Nacht 9 Dubbele metingen Nacht 10 Door een correctie toe te passen waarbij zowel extinctie als zicht meegenomen werden konden de verschillen teruggebracht worden tot 9%. De grafiek van de nieuwe waarden staat hieronder. Te zien is dat de verschillen in waarden nu kleiner zijn. De methodiek is op alle metingen uitgevoerd en daarmee kon de waarschijnlijke fout teruggebracht worden tot rond de 10%. 1,50 1,40 1,30 1,20 1,10 1,00 0,90 0,80 0,70 0,60 0,50 0,40 0,30 Gecorrigeerde waarden Nacht 1 Nacht 2 Nacht 3 Nacht 4 Nacht 5 Nacht 6 Nacht 7 Nacht Nacht 9 Dubbele metingen Nacht Eindresultaat Door de afdeling Personeel organisatie en informatievoorziening van de provincie Groningen is van de ruim 200 metingen de kaart gemaakt. Daarbij is de volgende interpolatie toegepast Gebruikte software ArcGIS 10; IDW; output cellsize 25 meter; power 2,5; search radius variable, number of points 5. Er zijn meerdere versies geproduceerd met verschillend aantal klassen. In overleg is besloten die met 6 klassen te kiezen, aangezien Friesland dezelfde klassenindeling gebruikte en de kaart goed de verschillende gebieden in de provincie doet herkennen. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 48

49 Bijlage 3 All sky opnamen Locatienaam Breedte Lengte Opname tijdstip Alteveer 53, 3' " 6, 59' " :36:04 Bellingwolde 53, 5' " 7, 8' " :30:29 Boertange west 53, 0' " 7, 9' " :07:55 Borgertange 52, 56' " 7, 6' " :49:13 Den Ham 53, 16' " 6, 25' " :25:27 Den Hom 53, 13' " 6, 26' " :59:14 Eenrum 53, 20' " 6, 28' " :11:37 Gaarkeuken 53, 15' " 6, 21' " :26:47 Garsthuizen 53, 21' " 6, 41' " :05:04 Glimmen 53, 8' " 6, 36' " :50:52 Grijssloot 53, 22' " 6, 23' " :29:24 Grootegast 53, 12' " 6, 17' " :00:17 Hongerige Wolf 53, 14' " 7, 8' " :53:59 Jipsinghuizen bij grens 52, 58' " 7, 11' " :26:31 Kiel-Windeweer 53, 6' " 6, 45' " :56:47 Kolhol 53, 23' " 6, 46' " :13:48 Kommerzijl 53, 17' " 6, 20' " :11:21 Lauwersmeer noord 53, 23' " 6, 18' " :59:28 Lauwersmeer 53, 21' " 6, 15' " :17:50 Leek noord 53, 12' " 6, 23' " :48:08 Lutjegast_2 53, 14' " 6, 14' " :09:41 Lutjerijp 6, 47' " 6, 47' " :44:35 Marum noord 53, 9' " 6, 13' " :47:49 Marum zuid 53, 6' " 6, 16' " :32:35 Meerstad 53, 13' " 6, 40' " :43:57 Midwolda 53, 12' " 7, 1' " :39:18 Musselkanaal 52, 57' " 7, 3' " :49:02 Nieuw Beerta 53, 11' " 7, 8' " :55:13 Nieuw Scheemda 53, 12' " 6, 56' " :12:22 Nieuwe Statenzijl 53, 13' " 7, 12' " :37:27 Nieuwolda-Oost 53, 14' " 7, 2' " :32:41 Noordpolderzijl 53, 26' " 6, 38' " :34:28 Oldehove 53, 18' " 6, 24' " :39:48 Oostwold 53, 11' " 6, 27' " :27:16 Oude Schans 53, 8' " 7, 5' " Duisternis onderzoek Groningen Pagina 49

50 23:19:21 Oudeschip 53, 25' " 6, 49' 33.67" :33:05 Overschild 53, 16' " 6, 47' " :06:25 Sappemeer noor 53, 11' " 6, 47' " :27:14 Sauwerd 53, 17' " 6, 31' " :42:10 Selwerd 53, 14' " 6, 32' " :36:12 Sint Annen 53, 18' " 6, 39' " :23:55 Slegge 52, 54' " 7, 5' " :03:12 Solwerd 53, 19' " 6, 52' " :47:55 Stitswerd 53, 22' " 6, 35' " :26:25 Surhuisterveen 53, 11' " 6, 12' " :33:47 't Zandt 53, 21' " 6, 45' " :03:09 Ten Post 53, 18' " 6, 42' " :30:08 Termunten 53, 17' " 7, 2' " :05:15 Tinallinge 53, 21' " 6, 33' " :54:54 Tussenklappen 53, 8' " 6, 51' " :22:19 Valom 53, 27' " 6, 40' " :27:24 Veendam oost 53, 6' " 6, 54' " :40:56 Wagenborgen 53, 14' " 6, 56' " :23:51 Warffum 53, 23' " 6, 34' " :01:49 Wessinghuizen 53, 3' " 7, 4' " :49:52 Wessingtange 52, 54' " 7, 8' " :20:14 Winsum oost 53, 19' " 6, 34' " :15:05 Zevenhuizen 53, 7' " 6, 19' " :30:53 Zomerdijk 53, 16' " 6, 57' " :36:36 Zuidbroek 53, 10' " 6, 54' " :48:09 Duisternis onderzoek Groningen Pagina 50

51 Bijlage 4 Begeleidende tekst bij hemelhelderheidskaart Groningen Al jaren nemen lichtvervuiling en lichthinder in onze samenleving toe en de donkerte van de nacht af. Er zijn drie belangrijke argumenten om met dit gegeven aan de slag te gaan: Verlichting kan verstoring opleveren van mens en dier Duisternis is een te beschermen oerkwaliteit, vergelijkbaar met stilte Lichthinder en lichtvervuiling gaan vaak gepaard met energieverspilling De provincie Groningen heeft bureau Sotto le Stelle opdracht gegeven om onderzoek uit te voeren hoe de nachten in de provincie Groningen beïnvloed worden door de aanwezige verlichting. Een belangrijk resultaat van het onderzoek is de hemelhelderheidskaart van de provincie Groningen. Dit memo geeft een korte toelichting op het onderzoek en de resultaten. Nachten in Groningen Na zonsondergang valt zonder kunstmatige verlichting de duisternis in. Door verlichting wordt dit vertraagd en/of teniet gedaan. Hierbij kan een drietal soorten van beïnvloeding door licht onderscheiden worden wat zowel geldt voor mensen als dieren en planten: 1. Verlicht worden Dit is het effect van nabije verlichting. Het kan bijvoorbeeld leiden tot hinder voor de mens wanneer een lantaarnpaal de slaapkamer in schijnt, tot vroegere bloei van flora en tot beïnvloeding van de biologische klok van mens en dier. 2. Zien van verlichting Dit treedt op grotere afstand van de lichtbron op. Afstoting en aantrekking van dieren, maar ook vervuiling en verrommeling van nachtelijk landschap vallen in deze categorie. 3. Oplichten van de hemel Duisternis is een oerkwaliteit, vergelijkbaar met rust en stilte. In onze omgeving is de hemel nooit meer echt donker. Hierdoor zijn sterren niet of slecht zichtbaar, maar wordt ook de beleving van de nacht aangetast en het contrast met de dag verminderd. In de bebouwde kom gelden alle drie de aspecten, terwijl daarbuiten vooral de laatste twee gelden. Als we naar de mens kijken praten we in plaats van effecten vooral over de visuele kwaliteit. De nachten in Nederland worden buiten de bebouwde kom visueel bepaald door de lichten in de omgeving en de hemel boven je. De hoeveelheid licht van de hemel bepaalt of je je omgeving kan zien (kun je iemand aan zien komen), terwijl de lichten in je omgeving je oriëntatie bepaalt (waar ben je). De hemelhelderheidskaart Van de drie genoemde effecten is alleen het oplichten van de hemel geschikt om een kaart van te maken. Het ophelderen van de hemel geschiedt door alle lichten in de omgeving en geeft dus een algemeen beeld van de nacht. De hemelhelderheidskaart is een handige manier om in een oogopslag te zien wat de visuele kwaliteit is van de nachten in de provincie Groningen. De hemelhelderheidskaart geeft aan hoe donker de hemel recht boven een locatie is, op een heldere nacht zonder maan. De kaart is gebaseerd op uitgebreide fotografische metingen op ruim 200 locaties op het hele grondgebied van de provincie. De waarden op de tussenliggende punten is door de computer uitgerekend. Uit de kaart blijkt dat de hemelhelderheid in onze provincie varieert van erg donker tot redelijk licht. In het donkerste gebieden zijn er nog ongeveer 2000 sterren te zien terwijl in de centra van de steden hoogtuit nog 500 te zien zijn. Uit de kaart kan de volgende zaken afgeleid worden: 1. De kaart geeft aan wat de helderheid is van de hemel recht boven je hoofd. 2. De kaart geeft inzicht in de totale hoeveelheid licht van de hemel door te kijken hoe de hemel in alle richtingen er uit ziet. 3. De kaart geeft een algemeen beeld van de visuele kwaliteit van de nacht in een locatie. Voor meer informatie is het rapport over het onderzoek te verkrijgen bij de afdeling Afdeling Omgeving & Milieu van de provincie Groningen. Duisternis onderzoek Groningen Pagina 51

52 Bijlage 5 Hemelhelderheidskaart provincie Groningen Duisternis onderzoek Groningen Pagina 52

53 Bijlage 6 Hemelhelderheidsmetingen provincie Groningen Duisternis onderzoek Groningen Pagina 53

54 Bijlage 7 Kaart Overige verlichting provincie Groningen Duisternis onderzoek Groningen Pagina 54