Licht op duisternis een inventarisatie inleiding, doelstelling, werkwijze en leeswijzer

Transcriptie

1

2 licht op duisternis

3 inhoud Licht op duisternis een inventarisatie inleiding, doelstelling, werkwijze en leeswijzer deel a donkerte en lichtvervuiling welke soorten lichtvervuiling zijn er, met welke thema s is het onderwerp verbonden en op welke manieren kan lichtvervuiling in kaart worden gebracht deel b op zoek naar de duisternis op welke beleidsterreinen komen we lichtvervuiling/donkertebescherming tegen en hoe wordt hier door de verschillende provincies invulling aan gegeven deel c lichtend voorbeeld welke activiteiten worden er door de verschillende provincies ondernomen, wat zijn inspirerende ideeën en voorbeelden deel d samenvatting en conclusies hoe ziet het totaalbeeld eruit als we kijken naar donkertebescherming in de provincies, wat zijn de belangrijkste conclusies deel e vragen voor het vervolg wat wordt er gemist door de beleidsmakers, waar hebben zij behoefte aan, wat zou er in een vervolgtraject verder uitgewerkt dienen te worden bijlagen 1 overzicht geïnterviewden 2 informatie en literatuur 3 structuurvisies en omgevingsplannen 4 eisen verlichtingsplan 5 activiteiten VROM

4 licht op duisternis een inventarisatie Inleiding Wie een satellietfoto ziet van Nederland bij nacht, ziet een helder verlicht land. Er is licht in de duisternis, heel veel licht. En er is steeds minder duisternis. De laatste jaren groeit het bewustzijn dat deze situatie niet wenselijk is. Burgers, maatschappelijke organisaties en overheden krijgen steeds meer aandacht voor het onderwerp lichtvervuiling/donkertebescherming. Beleid over dit onderwerp staat echter nog in de kinderschoenen. In 2007 is er door de provincies Gelderland, Utrecht, Overijssel, Zuid-Holland en het ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM) een werkgroep opgericht, die zich specifiek bezighoudt met de onderwerpen lichtvervuiling en donkertebescherming. Later hebben ook de provincies Groningen en Zeeland zich aangesloten bij deze werkgroep. De visie van de werkgroep is dat - door als provincies en rijksoverheid gezamenlijk aan de slag te gaan met dit onderwerp - harmonisering en structurering van verdere ontwikkelingen kan plaatsvinden. Op deze manier kan er geleerd worden van elkaars ervaringen, hoeft het wiel niet steeds opnieuw uitgevonden te worden en kan het beleid zijn kinderschoenen steeds meer ontgroeien. Om deze ontwikkeling een positieve impuls te geven, is er door de werkgroep in augustus 2008 een projectvoorstel geschreven en een aanvraag ingediend in het kader van de IPO PRISMA-gelden. Ondertussen is bekend geworden dat het project is goedgekeurd, in april 2009 zal het IPO-project over donkertebescherming en lichtvervuiling van start gaan. Om een goede basis te leggen voor het IPO-project heeft de werkgroep in het najaar van 2008 opdracht gegeven tot het uitvoeren van de inventarisatie Licht op duisternis. 3

5 Doelstelling Doel van deze inventarisatie is om een beeld te krijgen van wat er bij de twaalf provincies speelt op het gebied van donkertebescherming en lichtvervuiling. Om te komen tot een dergelijk overzicht, zijn de volgende vragen als leidraad genomen: Wat is het huidige beleid en wat zijn de ondernomen activiteiten? Welke instrumenten zijn er beschikbaar? Welke beleidsterreinen en afdelingen zijn er bij dit onderwerp betrokken? Waarin kunnen de provincies van elkaar leren, wat zijn inspirerende voorbeelden? Daarnaast heeft de inventarisatie tot doel zicht te krijgen op de vragen die er leven bij de provincies inzake lichtvervuiling en donkertebescherming. Deze vragen kunnen als uitgangspunten dienen bij het IPO-project over dit onderwerp, dat in het voorjaar van 2009 van start gaat. Werkwijze Met elf provincies (Flevoland heeft niet deelgenomen aan deze inventarisatie) is een gesprek georganiseerd over het onderwerp donkertebescherming/ lichtvervuiling. Hierbij waren steeds meerdere beleidsrichtingen vertegenwoordigd: ruimtelijke ordening, milieu, natuur, mobiliteit et cetera. Van de gesprekken is een verslag gemaakt, dat ter aanvulling en goedkeuring aan de geïnterviewden is gestuurd. Soms bleek, na een bezoek aan de provincie, dat het zinnig was een vervolgafspraak te maken omdat er enkele hoofdrolspelers niet aan tafel hadden gezeten. Ook is er vaak achteraf per mail nog informatie uitgewisseld over vragen die tijdens het gesprek niet voldoende beantwoord konden worden. Behalve met de elf provincies, is er ook gesproken met het ministerie van VROM, de stichting Natuur en Milieu (N&M) en met het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Verder zijn er diverse documenten over het onderwerp verzameld en bestudeerd. Al deze gesprekken en de daarbij vergaarde informatie hebben uiteindelijk geleid tot dit rapport. Daarbij worden de uitvoerders van deze inventarisatie vanzelfsprekend begrensd door datgene wat er door de diverse provincies is aangeleverd. De kracht van de inventarisatie zit in het samenbrengen van deze informatie én in het blootleggen van datgene wat er nog gemist wordt op het gebied van donkertebescherming en lichtvervuiling.

6 Leeswijzer Het rapport Licht op duisternis is opgebouwd uit vijf delen. In deel A vindt u algemene informatie over lichtvervuiling, de thema s waarmee dit onderwerp verbonden is en de verschillende manieren waarop lichtvervuiling in kaart kan worden gebracht. Deel B geeft vervolgens een overzicht van de verschillende relevante beleidsterreinen en van hetgeen er gebeurt op deze terreinen aangaande donkertebescherming en lichtvervuiling. Deel C beschrijft inspirerende activiteiten die door verschillende provincies zijn opgezet in het kader van licht en donker. Deel D biedt een totaalbeeld van het beleid van de verschillende provincies op het gebied van donkerte en bevat een samenvatting en conclusies. Het rapport sluit af met deel E, waarin de kernvragen die leven bij de provincies op het gebied van donkertebescherming en lichtvervuiling op een rij worden gezet. 5

7 het zwarte licht van de nacht ons onzichtbaar maakte

8 deel a lichtvervuiling en donkertebescherming Lichtvervuiling en donkertebescherming zijn betrekkelijk nieuwe onderwerpen, die de laatste tijd steeds meer aandacht krijgen. Voordat we ingaan op de rol die de provincies spelen bij deze onderwerpen, geven we in dit deel eerst algemene informatie over de soorten lichtvervuiling die men kan onderscheiden, de thema s waarmee deze onderwerpen verbonden zijn en de manieren waarop lichtvervuiling in kaart kan worden gebracht. Soorten lichtvervuiling Bij lichtvervuiling kan men drie verschillende niveaus onderscheiden: Lichthinder Hinder op individueel niveau door direct invallend/instralend licht. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan een lichtmast of reclameverlichting die een woning binnen schijnt. Horizonvervuiling De zichtbaarheid van licht op langere afstand. Voorbeelden hiervan zijn de lichtkoepels die men kan waarnemen boven een stad of boven een kassengebied. Een ander voorbeeld is het tot op lange afstand zichtbaar zijn van een open stal of een verlicht sportveld in een open landschap. Verminderde zichtbaarheid van de sterren De verminderde zichtbaarheid van de sterren, veroorzaakt door de aanwezigheid en uitstraling van kunstlicht. Boven grote steden kan men nog slechts enkele tientallen sterren waarnemen, terwijl er in een donker gebied duizenden zichtbaar zijn. Als er in dit rapport wordt gesproken over lichtvervuiling, dan hebben we het over horizonvervuiling en verminderde zichtbaarheid van de sterren, niet over lichthinder op individueel niveau. 7

9 Lichtvervuiling kan veroorzaakt worden door bronnen als openbare verlichting, reclameverlichting, assimilatieverlichting (kassen), en de verlichting van gevels, sportvelden, paardenbakken, open stallen, bedrijventerreinen, recreatiegebieden en dergelijke. Thema s waar donkertebescherming en lichtvervuiling mee verbonden zijn Donkertebescherming en lichtvervuiling zijn verbonden met meerdere thema s. Deze worden hieronder kort beschreven. Donkerte als oerwaarde Donkerte is een oerwaarde, of - zoals het ook regelmatig genoemd wordt door provincies - een kernkwaliteit of kernkarakteristiek. Het gevoel voor donkerte als oerwaarde leeft bij veel mensen. Dat maakt dat initiatieven als de Nacht van de Nacht succesvol zijn bij een breed publiek. Overigens wordt duisternis, samen met de oerkwaliteiten stilte en rust, ook wel aangeduid als een compensatiewaarde, als een waarde die tegenwicht biedt aan de huidige, hectische maatschappij. Natuur, flora en fauna Kunstlicht in de nacht verstoort het leven van planten en dieren. Zowel dagdieren (voor wie het belangrijk is dat zij s nachts ongestoord kunnen rusten in de duisternis) als nachtdieren (voor wie het belangrijk is dat hun leefomgeving s nachts donker is) worden verstoord. Gevolgen van deze verstoring kunnen onder meer zijn: desoriëntatie, ontregeling van biologische ritmes, verandering van de habitatkwaliteit en aantrekking door licht (met mogelijk fatale afloop voor vogels en insecten). Voor planten, waarbij de fotosynthese gestuurd wordt door licht, geldt eveneens dat zij ontregeld kunnen worden door de aanwezigheid van veel kunstlicht in de nacht. Dát de natuur verstoord wordt door de onnatuurlijke aanwezigheid van licht is duidelijk, over de mate waarin en de gevolgen die dit heeft is echter nog betrekkelijk weinig bekend. Voor enkele soorten is onderzoek gedaan, voor het overgrote deel echter nog niet. Energie Energie en energiebesparing zijn in deze tijd belangrijke thema s. De ambitie om energie te besparen kan op eenvoudige wijze gekoppeld worden aan de ambitie om meer donkerte te creëren. Dit gebeurt onder andere door de Taskforce Verlichting, die in december 2007 door minister Cramer (VROM) is ingesteld. Deze Taskforce heeft op 26 mei 2008 een advies uitgebracht met voorstellen die moeten leiden tot een forse reductie van het energieverbruik

10 én die overbodig kunstlicht tegengaan. Overigens is een van de voorstellen van de Taskforce het opzetten van een actief donkertebeleid door het ministerie van VROM (zie ook bijlage 5). Gezondheid Lichtvervuiling heeft een verstorende werking bij dieren en planten, maar ook bij mensen. Daardoor heeft het mogelijk een schadelijk effect op de gezondheid. Dit heeft onder andere te maken met de stagnatie van melatonineproductie, die belangrijk is voor het menselijk afweersysteem. Er zijn enkele onderzoekers die een mogelijk verband hebben gelegd tussen lichtvervuiling en borstkanker. Ook zijn er relaties gelegd tussen lichtvervuiling en slaapstoornissen en tussen lichtvervuiling en stress. Om duidelijke uitspraken te kunnen doen over dit onderwerp, is echter meer onderzoek noodzakelijk. Landschap Landschappelijke kwaliteit is er niet alleen overdag, maar ook s nachts. Lichtmasten, reclamezuilen en verlichte bedrijventerreinen bepalen dan mede het beeld waardoor vooral het karakter van open landschappen wordt aangetast, ook in het donker. De komende tien jaar zal 25% van het landschap van functie veranderen. Hoe willen wij dat ons landschap zich ontwikkelt? Wat vinden wij belangrijke waarden? Deze vragen gelden voor het landschap overdag, maar ook voor het landschap in de nacht. Het thema verrommeling speelt hierbij een rol. Daarnaast speelt de hemelhelderheid een rol. In Nederland zijn steeds minder sterren te zien, in de steden maar ook in de buitengebieden. Sterrenkundigen gaan naar het buitenland, om daar de melkweg waar te kunnen nemen en de sterrenhemel te kunnen bestuderen. Het prachtige, oneindige landschap boven ons wordt door de toenemende lichtvervuiling steeds minder zichtbaar. Verkeersveiligheid Het thema lichtvervuiling is onlosmakelijk verbonden met verkeersveiligheid. De aanwezigheid van licht draagt bij aan overzichtelijke verkeerssituaties. Alle lichten uit is geen oplossing, want daarmee wordt een nieuw probleem gecreëerd, namelijk een onveilige situatie in het verkeer. Wel is het mogelijk heel bewust om te gaan met verlichting in het verkeer, dat wil zeggen niet verlichten, tenzij dat noodzakelijk is gezien de verkeersveiligheid. In verschillende risicovolle wegsituaties kan actieve markering een oplossing bieden. Indien verlichting toch noodzakelijk is, kan men kiezen voor dimbare verlichting, goed afgestelde armaturen, LED-verlichting en andere technieken, om de overlast zo beperkt mogelijk te houden. 9

11 Sociale veiligheid Het onderwerp licht en donker is niet alleen verbonden met feitelijke veiligheid, maar ook met de beleving van veiligheid. Veel mensen voelen zich veiliger als er licht brandt. Het is niet bewezen dat de situatie dan ook werkelijk veiliger is, integendeel zelfs. Veel mensen beleven het echter wel zo. Dat is een factor waar rekening mee gehouden dient te worden bij het nemen van beslissingen en zeker ook bij de communicatie over genomen beslissingen. Hiervoor is beschreven met welke zeven thema s het onderwerp verbonden is. Hoe zwaar de genoemde thema s wegen, zal per provincie verschillend zijn. In provincies die nog betrekkelijk donker zijn, zoals Drenthe, Groningen, Friesland en Zeeland, wordt over het algemeen veel waarde gehecht aan donkerte als oerkwaliteit en als leefomgevingskwaliteit. Men is er trots op dat men nog donkere nachten heeft en wil dit graag zo houden. In provincies waar veel lichtvervuiling is, zoals Zuid-Holland, Utrecht, Noord-Holland en Noord- Brabant, is het belangrijk om de donkerte die er nog is te beschermen, en om grote bronnen van lichtvervuiling op te sporen en indien mogelijk terug te brengen. In provincies met veel natuur zal de bescherming van flora en fauna een grote rol spelen, in de stedelijke gebieden spelen gezondheidsoverwegingen wellicht een grotere rol. De afwegingen die gemaakt worden en de waarde die er gehecht worden aan de verschillende thema s, verschillen per provincies. Vrijwel overal is het echter een kleurrijk palet, waarbij verschillende van de hiervoor genoemde aspecten een rol spelen. Juist het feit dat lichtvervuiling en donkertebescherming geen nieuwe, afzonderlijke thema s zijn, maar een sterke verbinding hebben met bestaande thema s, maakt het mogelijk om te komen tot een stevige verankering.

12 Lichtvervuiling in kaart gebracht De aandacht voor lichtvervuiling en donkertebescherming groeit en daarmee groeit ook de behoefte om letterlijk in kaart te brengen hoe de huidige stand van zaken is. Het maken van dergelijke kaarten is om meerdere redenen belangrijk: Vergroting van kennis en inzicht Door de huidige situatie in kaart te brengen, wordt duidelijk waar we het precies over hebben, waar de lichtvervuiling het grootst is en waar maatregelen het meest gewenst zijn. Monitoring Door het in kaart brengen van een nulsituatie wordt het mogelijk om te beoordelen of maatregelen werken en of de situatie na een bepaalde periode verbeterd of verslechterd is. Bewustwording/communicatie Het in beeld brengen van lichtvervuiling draagt sterk bij aan bewustwording: beelden werken directer en beter dan woorden. 11

13 afb. 1 afb. 2 Diverse methoden om lichtvervuiling in kaart te brengen De lichtbronnenkaart (afb. 1) Op deze kaart wordt aangegeven welke lichtbronnen zich bevinden in een bepaald gebied. Niet de effecten van licht zijn zichtbaar gemaakt, maar de bronnen die (mogelijk) lichtvervuiling veroorzaken. Een voorbeeld hiervan is de lichtbronnenkaart van de provincie Groningen. De satellietkaart (afb. 2) Vanuit een satelliet wordt in beeld gebracht hoeveel licht er s nachts te zien is. Bij deze methode wordt er dus een beeld gemaakt van de aarde, bezien vanuit de ruimte. De berekeningskaart ofwel kaart van de kunstmatige nachtelijke hemelhelderheid (afb. 3) Deze kaart laat de nachtelijke verlichting zien, zoals waargenomen vanaf de aarde en veroorzaakt door kunstmatige verlichting. Deze kaart is gebaseerd op satellietbeelden waarbij vanuit de ruimte naar de aarde gekeken wordt. Vervolgens is berekend hoe deze nachtelijke verlichting vanaf de grond waargenomen wordt. Tevens is gecorrigeerd voor het achtergrondlicht, zodat alleen kunstmatige verlichting meegenomen wordt. Deze methode is ontwikkeld door de Italiaanse wetenschapper Cinzano en zijn team.

14 afb. 3 afb. 4 Duisternis in Nederland gemeten tussen 2004 en februari 2009 door Sotto le Stelle De hemelhelderheidskaart ofwel kaart van de nachtelijke hemelhelderheid (afb. 4) Deze kaart laat eveneens de nachtelijke verlichting zien, zoals waargenomen vanaf de aarde. Deze methode is ontwikkeld door Wim Schmidt van Sotto le Stelle. Belangrijkste verschil tussen de methoden van Cinzano en Sotto le Stelle is dat de eerste methode landsdekkend is waarbij berekend wordt wat er vanaf de grond te zien is, terwijl er bij de tweede methode op diverse locaties gemeten wordt vanaf de grond. De twee methoden zijn complementair. Tot nu toe hebben Gelderland, Zeeland, Zuid-Holland, Overijssel en Utrecht een hemelhelderheidskaart laten maken van (een deel van) hun provincie. In het rapport van de provincie Utrecht, dat in februari 2009 in concept verscheen, staat een overzichtskaartje: zie afbeelding 4. De getoonde kaarten zijn niet de enige die ontwikkeld zijn. Noord-Brabant heeft onlangs door de Brabantse Milieufederatie een duisterniscategorieënkaart laten maken van het gebied Het Groene Woud. De provincie Groningen heeft een donkertewenskaart gemaakt, waarop de wensen voor wat betreft donkerte en licht voor het Groninger landschap in kaart zijn gebracht. In Drenthe is door de Milieufederatie met steun van de provincie een speciaal 13

15 boekje gemaakt over de Lichtbronnenkaart Drenthe. Op basis van waargenomen bronnen zijn een lichtkaart ( waar is het licht en waar is het donker ) en een belevingskaart ( waar kunnen we het nachtelijk duister nog echt ervaren ) samengesteld, die samen de Lichtbronnenkaart Drenthe vormen. Kaarten en monitoring Op dit moment zijn er meerdere kaarten die naast elkaar gebruikt worden. Dit hoort bij de pioniersfase waarin het onderwerp lichtvervuiling zich thans bevindt. Op zich is een veelheid aan kaarten geen bezwaar: alle initiatieven dragen bij aan kennisverwerving en aan meer bewustzijn. Het is echter wenselijk dat er in de nabije toekomst ook op dit vlak harmonisering en structurering van verdere ontwikkelingen plaatsvindt. Daarbij gaat het niet alleen om het maken van kaarten. Waar het om gaat is het ontwikkelen van een methodiek, die de situatie op het gebied van lichtvervuiling in beeld kan brengen én die het mogelijk maakt de effecten van maatregelen tegen lichtvervuiling te meten. Daarnaast is het wenselijk dat met dergelijk instrument de effecten van beleid voorspeld kunnen worden, zodat er op goede gronden afwegingen gemaakt kunnen worden. Het gaat dus om een instrument, dat ondersteunend is bij het maken van beleid en het monitoren daarvan. In het IPO-project dat in 2009 van start gaat, zal dit onderwerp verder worden uitgewerkt en zullen de mogelijkheden onderzocht worden. Dit zal gebeuren in nauw overleg met het ministerie van VROM, die dit onderdeel van het IPOproject mede financiert. Overigens is het RIVM in opdracht van VROM onlangs gestart met een project waarbij de verlichting van Nederland in de nacht in kaart gebracht wordt. Naar alle waarschijnlijkheid zal hierbij gebruik worden gemaakt van satellietbeelden. Dit project geeft een aanzet tot een meer verfijnde, landelijke kaart die de nul-situatie op het gebied van lichtvervuiling in beeld brengt.

16 15

17 en wij alleen nog stemmen waren op de bank in de tuin

18 deel b op zoek naar de duisternis Lichtvervuiling en donkertebescherming zijn verbonden met thema s als ruimtelijke ordening, landschap, energie, verkeer en natuur. In dit deel van het rapport wordt beschreven op welke beleidsterreinen we lichtvervuiling/donkertebescherming zijn tegengekomen tijdens de inventarisatie en op welke manier er door verschillende provincies invulling aan wordt gegeven. Ruimtelijke structuurvisies en omgevingsplannen Het verschil in benadering tussen de diverse provincies is het sterkst zichtbaar als we kijken naar de ruimtelijke structuurvisies en de provinciale omgevingsplannen. Los van het feit dat alle provincies hierin een eigen vorm kiezen (wel/ geen integrale benadering) en zich alle in een andere fase van het proces bevinden (uiteenlopend van werkend aan het concept tot het reeds vastgesteld hebben van structuurvisie of omgevingsplan), worden ook de inhoudelijke verschillen zichtbaar als het gaat om het onderwerp donkerte. Een overzicht van de vorm en fase per provincie vindt u in bijlage 3. Hier wordt ingegaan op de inhoudelijke verschillen tussen de provincies. Globaal kunnen we de provincies indelen in drie categorieën. Sterke verankering van donkerte: Zeeland, Friesland, Groningen, Drenthe Duisternis wordt genoemd of gaat genoemd worden als een kernkwaliteit of kernkarakteristiek die beschermd dient te worden, duisternis wordt aangemerkt of gaat aangemerkt worden als zijnde provinciaal belang. Tussencategorie: Overijssel, Zuid-Holland Duisternis wordt genoemd als kwaliteit van bepaalde landschappen binnen de provincie (de lust- en leisure landschappen in de provincie Overijssel) óf de discussie wordt nog gevoerd over of en hoe het onderwerp duisternis een plek zal krijgen in de structuurvisie (Zuid-Holland). Geen verankering: Gelderland, Noord-Holland, Limburg, Noord-Brabant, Utrecht Duisternis is niet genoemd in de vastgestelde structuurvisie/omgevingsplan of in het concept structuurvisie/omgevingsplan waar nu aan gewerkt wordt. 17

19 Als reden om duisternis niet op te nemen in de structuurvisie of het omgevingsplan werd onder andere genoemd dat het moeilijk is te vertalen naar het juridische, dat het niet af te dwingen is bij gemeenten en dat het moeilijk te vertalen is naar uitvoeringsbeleid. Ook zijn er provincies waarbij het onderwerp tot nu toe weinig (bestuurlijke) belangstelling heeft en het om die reden niet aan de orde is gekomen. Verder speelt de discussie wat is provinciaal belang, wat is des provincies een belangrijke rol. Als donkertebescherming verankerd wordt in de structuurvisie of in het omgevingsplan, krijgt het een stevige basis binnen de provincie. Daar kan op worden teruggevallen, ook door andere beleidsterreinen (bijvoorbeeld bij het verstrekken van vergunningen). Ook gemeenten kunnen er houvast aan ontlenen. Zo gaf de provincie Zeeland aan dat, doordat duisternis is opgenomen in het omgevingsplan, dit onderwerp meer is gaan leven bij de gemeenten. Regelmatig wordt er door hen aan de provincie gevraagd of zij wil meedenken over dit onderwerp. Ook in de provincies Drenthe en Groningen wordt bewust gezocht naar samenwerking, overleg en afstemming met de gemeenten voor wat betreft het onderwerp donkertebescherming. Het is geen toeval dat duisternis juist zo expliciet genoemd wordt in de documenten van de vier provincies die tot de donkerste provincies van Nederland behoren. In deze gebieden wordt het donker gezien als een oerkwaliteit die men wil behouden. Het onderwerp donkertebescherming leeft hier, binnen de muren van het provinciegebouw maar ook bij gemeenten en bij burgers. Dat blijkt onder andere uit de activiteiten van de milieufederaties: Groningen, Friesland en Drenthe hebben gezamenlijk een speciale website gemaakt over dit onderwerp ( Noordelijke Nachten ) en in Groningen is de milieufederatie erg actief met het programma Fluuster en Duuster. Het opnemen van donkerte als te beschermen kwaliteit is echter niet voorbehouden aan provincies waar duisternis nog volop aanwezig is. Juist ook in provincies waar het licht steeds meer terrein wint en waar steeds meer lichtvervuiling optreedt, is het voorkomen van de verdere uitbreiding van het licht en het beschermen van de nog aanwezige duisternis essentieel. Een goede manier om dit een stevige basis te geven, waar andere beleidsterreinen en ook gemeenten op kunnen bouwen, is het opnemen van donkerte als te beschermen kwaliteit in de structuurvisie of in het omgevingsplan.

20 citaat uit het ontwerp Provinciaal Omgevingsplan provincie Groningen Duisternis en stilte We beschouwen duisternis en stilte als belangrijke kernkarakteristieken van onze provincie. Lichtuitstoot en lawaai verstoren het dagnachtritme, de oriëntatie en de rust van dieren en tasten de belevingswaarde van duisternis en stilte voor de mens aan. We willen deze kernkarakteristieken daarom overal beschermen en bevorderen, maar vooral in gebieden met hoge natuur- en landschappelijke waarden, zoals de EHS, de Natura 2000-gebieden, de nationale landschappen en de weidevogelgebieden, maar ook in de trekroutes van vogels en vleermuizen ( ) Duisternis We nemen maatregelen om de lichthinder en het energiegebruik door de openbare verlichting langs provinciale wegen te verminderen, rekening houdend met aspecten als sociale- en verkeersveiligheid. We hebben daarover afspraken gemaakt met de betreffende gemeenten. In vergunningen voor bedrijven en instellingen, waarvoor wij bevoegd gezag zijn, nemen wij zonodig voorschriften op voor de lichtuitstoot, bijvoorbeeld via een verlichtingsplan. Aan gemeenten en waterschappen vragen we om bij nieuwe plannen en vergunningverlening aandacht te besteden aan lichthinder. Dat geldt vooral voor de lichtuitstoot van agrarische bedrijven met ligboxenstallen. Aandachtsgebieden voor duisternis en stilte In aanvulling op het hiervoor beschreven (generieke) beleid ter bescherming van duisternis en stilte hebben we twee aandachtsgebieden aangewezen, waarbinnen wij ons richten op extra stimuleringsmaatregelen. Ze liggen in de gemeente Vlagtwedde (met name in Westerwolde) en in de gemeente Winsum ten westen van de provinciale weg (met name in het Reitdiepdal). De aandachtsgebieden zijn als zodanig aangewezen omdat ze goede mogelijkheden bieden om praktijkervaring op te doen met de actieve bescherming van duisternis en stilte, niet omdat de problematiek hier groter zou zijn dan in andere delen van de provincie. Uit de aanwijzing van de aandachtsgebieden vloeien geen beperkingen voor bijvoorbeeld de normale agrarische bedrijfsvoering voort. We hebben in de omgevingsverordening (Ruimtelijke ordening - Artikel 4.18 Aandachtsgebieden voor duisternis en stilte) vastgelegd dat gemeenten in hun bestemmingsplannen, voor zover die betrekking hebben op de beide aandachtsgebieden, moeten aangeven hoe zij rekening hebben gehouden met bescherming van duisternis en stilte. 19

21 Openbare verlichting Van het licht in de openbare ruimte is openbare verlichting het onderdeel waarvan we het meeste weten. Het is ook het onderdeel waar de overheid een heel duidelijke sturingsrol in heeft. In Nederland is de overheid de beheerder van de openbare verlichting. In totaal beheren de verschillende overheden in 2010 naar verwachting ruim 4 miljoen openbare lichtpunten (gebaseerd op een toename van 2% per jaar ten opzichte van lichtpunten in 2005). De afgelopen jaren is er door het Programmabureau Energiebesparing in de Grond- Weg- en Waterbouw (GWW) veel aandacht besteed aan energiebesparing in openbare verlichting. Het programmabureau is onderdeel van SenterNovem en voert het programma uit in opdracht van het ministerie van Verkeer en Waterstaat (VenW). Het programmabureau heeft de afgelopen jaren het thema op de agenda gezet, bewustwording gecreëerd en instrumenten ontwikkeld. De vervolgopdracht die het programmabureau gaat uitvoeren vindt plaats vanuit het ministerie van VROM. In deze vervolgopdracht is aangegeven dat naast energiebesparing ook donkerte wordt meegenomen bij de aanpak van openbare verlichting. Op het terrein van de openbare verlichting kan een provincie op twee manieren een rol spelen: 1 als beheerder van verlichting op provinciale wegen; 2 als motiverende en stimulerende partner van gemeenten. Duurzame, energiezuinige openbare verlichting op provinciale wegen is een onderwerp waar alle provincies zich op dit moment mee bezig houden. Overal worden (proef)projecten opgezet met dimbare verlichting, dynamische verlichting, LED-verlichting of actieve markering. Daar waar verouderd materiaal vervangen moet worden, liggen kansen voor vernieuwing en verbetering. Daarnaast wordt er steeds duidelijker gekozen voor het nee, tenzij principe, wat inhoudt dat provinciale wegen in principe niet verlicht worden, tenzij dit echt nodig is in het kader van de verkeersveiligheid. 1 De provincie als beheerder van verlichting op provinciale wegen Beleid op het gebied van openbare verlichting wordt steeds vaker gekoppeld aan de ambitie om energie te besparen. Ook kan de koppeling worden gelegd met het terugdringen van lichtvervuiling. Beide worden ondersteund door de Taskforce Verlichting. De mate waarin de tweede koppeling gemaakt wordt, wisselt per provincie. Op dit gebied kunnen de provincie Noord-Holland en de provincie Drenthe met recht koplopers worden genoemd.

22 In de provincie Noord-Holland wordt het beleid openbare verlichting actief ingezet in de strijd tegen lichtvervuiling. Dit is vastgelegd door de volgende formulering op te nemen in de verlichtingsnota: Het belang voor de provincie voor het opstellen van een verlichtingsnota is primair: het zorgdragen voor een goede verkeersveiligheid bij duister; het terugdringen van het energieverbruik en de CO2-emissie; het terugdringen van lichthinder of verlichting. Een van de manieren om deze drie ambities te verwezenlijken is het toepassen van innovatieve openbare verlichting. Al sinds 1999 vervult Noord-Holland een voortrekkersrol op het gebied van de actieve markering. In Drenthe is op dezelfde manier een koppeling gemaakt tussen verkeersveiligheid, energiebesparing en donkertebescherming. Deze provincie heeft aangekondigd de ambities te willen realiseren door de komende drie jaar circa 30% van de lichtmasten langs provinciale wegen te verwijderen. Uit onderzoek blijkt dat dit mogelijk is zonder nadelig effect op de verkeersveiligheid. Maar hoe zit het met het gevoel van veiligheid, de sociale veiligheid? De provincie Drenthe is hierover het gesprek aangegaan. Ze heeft een bijeenkomst georganiseerd onder de titel Doet Drenthe het licht uit??? Openbare verlichting en sociale veiligheid. Hier werden de resultaten gepresenteerd van een enquête die is gehouden onder Drentse inwoners en werd met Drentse gemeenten over het onderwerp gepraat. De belangrijkste conclusie was dat er maatwerk geleverd moet worden en dat goede communicatie met de burgers over dit onderwerp essentieel is. Het belangrijkste resultaat is echter dat er voor het eerst in Nederland op deze manier is gesproken en nagedacht over openbare verlichting en sociale veiligheid. 21

23 citaat uit de Nota Openbare verlichting provinciale wegen Drenthe Uitwerking lichthinder Verlichting langs wegen dient met name de verkeersveiligheid van de weggebruiker. De verlichting langs provinciale wegen wordt, zoveel mogelijk, op maat aangebracht. Daarbij is uitgangspunt, dat de provinciale wegen en fietspaden in principe niet worden verlicht; alleen kruispunten en andere potentieel verkeersonveilige situaties (zoals bijvoorbeeld onoverzichtelijke bochten) worden verlicht. Er wordt onderscheid gemaakt in verlichting buiten de bebouwde kom, binnen de bebouwde kom en bij bijzondere maatregelen. In het kader van het tegengaan van lichtverontreiniging zal aandacht worden besteed aan de soort toe te passen verlichting en de toe te passen armaturen. In de planperiode wordt door de provincie de mogelijkheid onderzocht of de wegverlichting in de nachtelijke uren minder kan zijn dan in de avonduren. Aandachtspunt daarbij is, dat natuurgebieden gebaat zijn bij geen c.q. zo weinig mogelijk kunstlicht. 2 De provincie als motiverende en stimulerende partner van gemeenten Uit de gegevens van 2005 (zie tabel hieronder) blijkt dat de gemeenten in Nederland 85% van de openbare verlichting in beheer hebben. Om de gemeenten te benaderen en lichthinderreductie en energiebesparing te realiseren hebben verschillende provincies beleid geformuleerd en projecten ontwikkeld. Het gaat hierbij om technologische en communicatieve projecten, gericht op de gemeentelijke overheden. De actieve provincies hebben, in tegenstelling tot het Programmabureau Energiebesparing GWW, donkerte daarbij vanaf het begin al meegenomen. beheerders MWh / jaar totaal % aantal MWh / beheerder rijkswaterstaat , provincies , gemeenten , rail , waterschappen , totaal

24 Door de provincie Zuid-Holland is een project opgezet om in samenwerking met de milieudiensten te komen tot lichthinderreductie en energiebesparing. De provincie Gelderland heeft binnen het stimuleringsproject Veluwe donker en stil de gemeenten actief betrokken en daarmee zowel beleidsmatige als projectmatige resultaten geboekt. De provincies Utrecht en Overijssel zijn de gemeenten proactief gaan benaderen, zowel ambtelijk als bestuurlijk. In de provincie Utrecht is daarnaast de subsidieregeling Verantwoord Verlichten in het leven geroepen. Deze regeling had als doel om gemeenten praktijkervaring op te laten doen met energiezuinige verlichting, zodat in de toekomst de drempel voor gemeenten lager zal zijn om zelf ook zonder subsidie te kiezen voor alternatieve vormen van verlichting. De provincie droeg maximaal 50% bij aan de meerkosten. De gemeenten hadden erg veel belangstelling voor de subsidieregeling, die op 15 maart 2008 sloot. In de regeling was opgenomen dat gemeenten moesten aangeven dat de lichthinder niet versterkt, of liever nog verminderd zou worden door het project. Vanwege de vele dimprojecten is het effect op de lichtvervuiling gunstig geweest. Natura Natuurbeschermingswet 1998 Er zijn in Nederland 162 Natura 2000-gebieden. Voor sommige gebieden is een ministerie (LNV of VenW) het bevoegd gezag, in de meeste gevallen is het de provincie. In het aanwijzingsbesluit voor de Natura 2000-gebieden worden doelen geformuleerd. Er wordt strak geregeld wat er behouden moet worden. Dit zijn de zogenaamde instandhoudingsdoelen. Hierbij gaat het om habitattypen, vogels en soorten. Ook als soorten niet expliciet genoemd worden, horen ze soms bij een bepaald habitattype (als kwaliteitsindicator) en worden ze op deze manier toch beschermd. In de Natuurbeschermingswet 1998 (Nbw) is de regeling inzake de Natura 2000-gebieden vastgelegd. Natura 2000 kan op twee manier ingezet worden als instrument voor donkertebescherming: 1 door donkerte op te nemen in het beheerplan; 2 door donkerte een rol te laten spelen bij de vergunningverlening. 1 Beheerplannen Natura 2000 Voor elk Natura 2000-gebied moet door het bevoegd gezag een beheerplan worden gemaakt. Daarin wordt aangegeven hoe de instandhoudingsdoelen bereikt kunnen worden. Een dergelijk plan is zes jaar geldig. Op dit moment zijn de provincies druk bezig met het opstellen van de eerste generatie beheerplannen. Omdat nog lang niet alle concepten gereed zijn, is het niet mogelijk om een volledig overzicht te geven. Uit de tijdens de inventarisatie gevoerde 23

25 gesprekken komt echter duidelijk naar voren dat donkerte zelden genoemd wordt in de plannen. Een uitzondering hierop is het beheerplan voor de Waddenzee. Een andere gunstige uitzondering is de provincie Zeeland, die duisternis zal opnemen in de beheerplannen van de gebieden waarvoor zij het bevoegd gezag is. In Zeeland grenst vrijwel alles aan Natura 2000-gebieden. Dit instrument speelt daarom een belangrijke rol. In de provincie Drenthe wordt er intern op aangedrongen om het voorkomen van lichthinder en het bevorderen van duisternis op te nemen in alle beheerplannen in het kader van de Natura Vergunningen Natura 2000 In het kader van Natura 2000 moet er een vergunning worden aangevraagd voor activiteiten die een schadelijk effect kunnen hebben op de aangewezen instandhoudingsdoelen. Licht wordt hierbij aangemerkt als een factor die mogelijk een verstorende werking kan hebben. Daarbij wordt ook gekeken naar de externe werking: de effecten die een activiteit buiten het Natura 2000-gebied heeft op dat gebied. Het lastige is dat er nog maar heel weinig bekend is over de mogelijke effecten van lichtvervuiling. De Effectenindicator Natura 2000-gebieden van Alterra biedt amper houvast. Daarin wordt aangegeven dat er nog heel weinig onderzoek is verricht naar de effecten van kunstlicht op de verschillende diersoorten. Bij Natura 2000 moeten verstoringen wetenschappelijk worden onderbouwd. Het ontbreken van wetenschappelijke gegevens heeft dus grote gevolgen voor de mate waarop dit instrument kan worden ingezet tegen lichtvervuiling. Anderzijds geldt er bij Natura 2000 een omgekeerde bewijslast: de vergunningaanvrager moet aantonen dat zijn activiteit geen verstoring gaat veroorzaken. Natura 2000 kan gebruikt worden als instrument tegen lichtvervuiling, maar wordt begrensd door zowel de stringente opsomming in het aanwijzingsbesluit van de instandhoudingsdoelen, als door de eis van de wetenschappelijke onderbouwing van de verstoring. Dit maakt het instrument weinig toegankelijk, waardoor het soms onbenut blijft. In de provincies Zeeland, Gelderland, Friesland en Utrecht komt het onderwerp licht echter regelmatig terug bij de vergunningverlening. Dit leidt niet per definitie tot het weigeren van een vergunning, integendeel. Vaak worden er in goed overleg afspraken gemaakt met de aanvrager over een verantwoord gebruik van kunstlicht. In andere provincies speelt licht minder vaak een rol bij de Nbw-vergunningverlening. Overijssel en Drenthe geven zelfs aan dat het vrijwel niet speelt.

26 citaat uit een vergunning van de provincie Zeeland in het kader van artikel 19d, eerste lid van de Natuurbeschermingswet 1998 Voorschriften Om de natuur in het Natura 2000-gebied te beschermen, verbinden we aan de vergunning een aantal voorschriften. Tijdens het uitvoeren van uw activiteiten bent u dan ook verplicht zich aan onderstaande voorschriften te houden. Licht Bij het toepassen van kunstmatige verlichting dient u de volgende maatregelen te treffen: gebruik maken van afgeschermde kappen, naar binnen gericht en naar buiten afgeschermd; waardoor uitwaaien van licht naar het omliggende gebied wordt voorkomen; toepassen van schakelbare verlichting om permanente verlichting, waar mogelijk, te voorkomen; toepassen van groene verlichting, met een golflengte tussen de 490 nanometer (nm) en 575 nm. Wet milieubeheer - inrichtingen Er is een grote hoeveelheid regelgeving gebaseerd op de Wet milieubeheer. De regelingen die relevant zijn in het kader van het onderwerp lichtvervuiling en donkertebescherming zijn het Besluit Glastuinbouw en het Besluit algemene regels voor inrichtingen, beter bekend onder de naam Activiteitenbesluit. Activiteitenbesluit en vergunningplichtige inrichtingen In het Activiteitenbesluit is een algemene zorgplicht opgenomen voor alle inrichtingen in de zin van de Wet milieubeheer met betrekking tot het voorkomen van lichtvervuiling (artikel 2.1, sub h en q). Verder staan in artikel van het Activiteitenbesluit specifieke voorschriften betreffende de verlichting van sportterreinen. Uit de inventarisatie blijkt dat de provincies dit instrument relatief weinig gebruiken. Soms wordt als reden aangevoerd dat de meeste inrichtingen waarop het Activiteitenbesluit betrekking heeft, onder het bevoegd gezag van de gemeenten vallen. Er wordt echter ook opgemerkt dat de regelgeving te vaag is en moeilijk te handhaven. Het is raadzaam om in een vervolgtraject de mogelijkheden van dit instrument nader te bekijken, zodat het wellicht meer toegepast kan gaan worden. In de provincie Zeeland wordt in de voorschriften in het kader van de Wet milieubeheer aandacht besteed aan donkertebescherming. Dit gebeurt bij zeer 25

27 grote bedrijven. In die gevallen wordt er voorgeschreven dat er binnen een bepaalde tijd een verlichtingsplan moet worden gemaakt. In de voorbeeldtekst hieronder staat een dergelijk voorschrift weergegeven. Regelmatig stellen bedrijven de vraag wat moet er in een verlichtingsplan staan?. Om op deze vraag een antwoord te kunnen geven, heeft de betreffende medewerker van de provincie een checklist gemaakt (zie bijlage 4). citaat voorschrift provincie Zeeland in het kader van de Wet milieubeheer Licht 1 De verlichting van de inrichting en de bij de inrichting behorende installaties, alsmede van de afgemeerde schepen, veroorzaken geen hinderlijke uitstraling buiten de inrichting. De armaturen zijn daartoe zoveel mogelijk zodanig gepositioneerd dat licht verticaal naar beneden schijnt. Bovendien houdt de vergunninghouder de lichtsterkte zo laag mogelijk in verband met de nautische veiligheid. 2 Ten einde het gestelde in voorschrift 1 te waarborgen, legt de vergunninghouder voor 1 januari 2009 een verlichtingsstudie ter informatie voor aan de directie Ruimte, Milieu en Water. Vergunninghouder is gehouden te voldoen aan door de directie Ruimte, Milieu en Water te stellen nadere eisen. 3 In de in voorschrift 2 bedoelde verlichtingsstudie wordt tenminste aandacht besteed aan de volgende aspecten: nut en noodzaak van verlichtingspunten; afscherming en richten van verlichtingspunten ter beperking van effecten op de nautische veiligheid en verstoring van de omgeving; type van de toe te passen verlichting; uitvoering in de tijd van de uit het verlichtingsplan voortvloeiende acties. 4 De vergunninghouder voert de acties uit het in voorschrift 3 vermelde verlichtingsplan uit binnen de in het plan vermelde tijdspad.

28 Besluit Glastuinbouw De glastuinbouw veroorzaakt veel lichtvervuiling. Lichtkoepels boven een kassengebied, veroorzaakt door assimilatieverlichting, zijn tot in de verre omgeving zichtbaar. In het bestaande Besluit Glastuinbouw zijn daarvoor afschermingsregels opgenomen. In de nachtperiode (van uur tot zonsopgang) geldt op basis van het Besluit geen afschermingsplicht voor de bovenzijde van de kassen. Door de Land- en Tuinbouworganisatie Nederland (LTO Nederland) en stichting Natuur en Milieu (N&M) zijn de afgelopen jaren afspraken gemaakt om lichtvervuiling in de nacht door glastuinbouw verder te beperken. Deze afspraken worden in 2009 door het ministerie van VROM opgenomen in het Besluit Glastuinbouw. De afspraken tussen LTO Nederland en N&M worden regelmatig aangescherpt. De glastuinbouw is een sector met snelle afschrijvingen. Daarnaast staat zij welwillend tegenover innovaties (onder andere met LED s). Toch zal het volgens N&M nog een hele tijd duren voor deze hele bedrijfstak donker is. Een van de redenen hiervoor is dat volledige afscherming (nog) niet mogelijk is vanwege de temperatuurseffecten op de gewassen. Gemeenten zijn uitvoerder van het Besluit Glastuinbouw en hebben daarmee veel invloed. De invloed van de provincies zit vooral bij de ruimtelijke ontwikkelingen (herstructurering van bestaande en ontwikkeling van nieuwe glastuinbouwgebieden). Via structuurplannen, bestemmingsplannen en daarmee gepaard gaande milieueffectrapportages (MER s) kan invloed worden uitgeoefend. Zo heeft de provincie Friesland de gemeente Franekeradeel verzocht extra aandacht te besteden aan het onderwerp licht toen het ging om een kassengebied. Deze gemeente heeft vervolgens in het bestemmingsplan opgenomen dat voor het betreffende gebied de afspraken tussen LTO Nederland en N&M van 2014 zullen gelden, die strenger zijn dan de thans geldende afspraken in het Besluit Glastuinbouw. De provincie Zuid-Holland houdt de vinger aan de pols bij ruimtelijke ontwikkelingen en door afspraken te maken met gemeenten over de handhaving van het Besluit Glastuinbouw. Milieubeleidsplannen In sommige provincies wordt het onderwerp donkertebescherming/lichtvervuiling expliciet genoemd in het provinciaal milieubeleidsplan. In Noord- Holland wordt donkerte genoemd in het concept Provinciaal Milieubeleidsplan (PMP). In het Gelders Milieuplan (verlengd tot 2010) krijgt het onderwerp aandacht in relatie tot het stimuleringsproject Veluwe donker en stil. In deze twee milieubeleidsplannen is de aandacht voor het onderwerp 27

29 nog tamelijk summier. In het Beleidsplan Groen, Water en Milieu van de provincie Zuid-Holland wordt lichthinder meer uitgebreid beschreven. citaat uit het Beleidsplan Groen, Water en Milieu van de provincie Zuid-Holland Provinciaal beleid Binnen Zuid-Holland is lichthinder aan de orde bij het beleid voor de glastuinbouw. Ook in het kader van duurzaam bouwen wordt aandacht besteed aan lichthinder bij de aanleg en het beheer van provinciale wegen. In de periode willen wij het beleid verder verbreden. Doelen op lange termijn Alle daartoe aangewezen beschermde (natuur)gebieden in Zuid-Holland zijn duister in de nacht. Doelen In 2010 zijn de eerste daartoe aangewezen beschermde (natuur)gebieden in Zuid-Holland duister in de nacht. Verlichting verbruikt zo min mogelijk energie en tast zo min mogelijk natuur en leefomgeving aan. Wat kunt u van ons verwachten? In 2006 organiseren wij samen met de milieuorganisaties een workshop over lichthinder en te beschermen duisternis. Doelgroepen zijn bestuurders, statenleden, gemeenteraadsleden en natuur-, milieu- en belangenorganisaties. Uiterlijk in 2007 hebben we een verkenning uitgevoerd naar bronnen van lichthinder en de oplossingsrichtingen voor de daarbij geconstateerde problemen, en de energie die daarmee bespaard kan worden. Uiterlijk in 2007 hebben we verkend in welke gebieden duisternis als te beschermen kwaliteit moet gelden en op welke wijze die bescherming kan worden gerealiseerd. Afhankelijk van de resultaten van de genoemde verkenning stellen wij uiterlijk in 2008 een beleids- en uitvoeringsprogramma voor lichthinder op. Vanaf 2008 nemen we lichthinder op in het tweejaarlijks milieubelevingsonderzoek van de provincie. Bij aanleg en onderhoud van provinciale infrastructuur besteden we in het kader van duurzaam bouwen aandacht aan de effecten van verlichting op de omgeving en aan het energieverbruik. In 2006 worden de eerste provinciale wegen uitgerust met dimbare verlichting (N440 en N470).

30 In ruimtelijke streek- en bestemmingsplannen besteden we aandacht aan de ruimtelijke consequenties van lichthinder. Om ervoor te zorgen dat de lichtregels in het Besluit Glastuinbouw adequaat worden nageleefd, zal de provincie via het Bestuurlijk Provinciaal Handhavingsoverleg (PHO) afspraken maken met de handhavingspartners (onder andere gemeenten, politie en OM). De provincie zal de afspraak bewaken tussen LTO en stichting Natuur en Milieu dat het licht van kassen uiterlijk in 2008 zal zijn afgeschermd (via IPO/GLAMI). De provincie zal innovaties voor lichtsystemen en lichtafscherming stimuleren. In de provincie Utrecht is het onderwerp lichthinder terug te vinden in zowel het PMP als in het ontwerp PMP De vergelijking tussen deze twee documenten laat zien dat er in een relatief korte periode veel is veranderd. In het PMP wordt als ambitie genoemd: Wij gaan lichtvervuiling in natuurgebieden en gebieden van de EHS tegen voor zover de verkeersveiligheid dit toelaat. Direct daaronder staat, onder Wat mag u van ons verwachten : Tengevolge van de lage prioriteitstelling voor dit onderwerp is noch in SMPU, noch in PMP geld gereserveerd om provinciale wegverlichting aan te passen. Bij beheer en onderhoud van onze wegen zal wel rekening gehouden worden met dit beleidsdoel. Het doel zal naar verwachting echter niet worden gehaald. 29

31 In het ontwerp PMP (besluit Provinciale Staten 23 juni 2008) staat echter over hetzelfde thema licht: citaat uit Provinciaal Milieubeleidsplan , ontwerp, provincie Utrecht Ambitie: Het tegengaan van overbodig of hinderlijk licht, en het vergroten van donkerte We werken aan onze ambitie door het behalen van de volgende doelen: Agenderen van donkerte als milieukwaliteit De provincie Utrecht zet zich sinds 2005 in voor energiezuinige openbare (weg)verlichting, daarbij rekening houdend met het verminderen van lichthinder. De tijd is nu rijp om ook naar andere bronnen van verlichting en juist naar donkerte als milieukwaliteit te gaan kijken. Gemeenten zijn hierin een belangrijke samenwerkingspartij voor de provincie. Zij zijn namelijk een natuurlijke gesprekspartner voor de eigenaren van de belangrijkste bronnen van licht (naast openbare verlichting): glastuinbouwgebieden, sportterreinen, reclame/etalages, bedrijven/bedrijventerreinen, tuin- en woningverlichting, De provincie zal gemeenten stimuleren om beleid c.q. uitvoeringsplannen op te stellen. Donkerte opnemen in provinciaal beleid Wij verkennen de mogelijkheden om donkerte in onze provincie te handhaven of te vergroten door het op te nemen in verschillende vormen van provinciaal beleid (ruimtelijke ordening, landschappen, ecologie, milieuvergunningen, recreatie). Onder andere het instellen van donkertegebieden wordt daarbij overwogen. Vanzelfsprekend houden wij hierbij rekening met de eisen vanuit sociale veiligheid en verkeersveiligheid. Aangezien donkerte nog een relatief onontgonnen beleidsterrein is, werken wij nauw samen met de andere provincies en het Rijk. In een periode van slechts enkele jaren heeft het denken over lichtvervuiling en donkertebescherming bij de provincie Utrecht een ontwikkeling doorgemaakt: van openbare verlichting naar alle lichtbronnen; van lichtvervuiling naar donkerte als milieukwaliteit; van lage prioriteit naar zoeken naar actief beleid.

32 Daarnaast interessant om te vermelden is dat in de bijlage Milieukwaliteitsprofielen bij het PMP een norm wordt beschreven, die gebruikt wordt bij het formuleren van de beleidsambities. Er worden tien verschillende gebiedstypen onderscheiden, bij vijf van deze gebiedstypen wordt licht genoemd als thema. De gewenste milieukwaliteit voor licht per gebied wordt aangegeven met kwaliteitsniveaus. Indicator daarbij is het aantal zichtbare sterren. Er zijn vijf kwaliteitsniveaus: 1 > zichtbare sterren s nachts, geen tot lichte lichtvervuiling zichtbare sterren s nachts, lichte tot gematigde lichtvervuiling zichtbare sterren s nachts, gematigde lichtvervuiling zichtbare sterren s nachts, sterke lichtvervuiling 5 < 50 zichtbare sterren s nachts, zware lichtvervuiling Hierbij wordt opgemerkt dat deze indeling is gebaseerd op International Dark Sky Association. Ook wordt vermeld dat op een zeer donkere plek circa sterren zijn te zien en in grote steden doorgaans minder dan 50. Overige beleidsterreinen en instrumenten Ecologische Hoofdstructuur en Nationale Landschappen Voor de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) geldt het nee, tenzij principe. De invulling hiervan wisselt per provincie. Over het algemeen is er in de inventarisatiegesprekken weinig naar voren gekomen, dat wijst op een duidelijk verband tussen donkertebescherming en de EHS. In de provincie Utrecht zijn verlichtingskaarten van openbare wegen gelegd op de kaart van de EHS. Er komt in 2009 een (inrichtings)plan waarin onder andere dit onderdeel van het provinciale verlichtingsbeleid verder wordt uitgewerkt. Ook voor wat betreft de Nationale Landschappen is er geen eenduidig beeld. Bij het Nationaal Landschap Eemland (provincie Utrecht) wordt donkerte genoemd als te beschermen en te ontwikkelen kernwaarde. Van het Nationaal Landschap Het Groene Woud (provincie Noord-Brabant) is een duisterniscategorieënkaart gemaakt. Er zijn ideeën om bij dit gebied expliciet aandacht te gaan geven aan donkertebescherming. Verder zijn er geen voorbeelden genoemd waarbij duisternis expliciet een rol speelt. Overigens is er door de provincie Utrecht nog een specifiek instrument genoemd, namelijk de Verordening bescherming natuur en landschap provincie Utrecht (VNL). Deze verordening kan gebruikt worden om eisen te stellen aan reclameborden. Dit kan ingezet worden als instrument tegen lichtvervuiling. 31