Spirituele zorg in de verschillende werkvelden van de palliatieve zorg: resultaten van een online enquête onder leden van V&VN Palliatieve Zorg

Transcriptie

1 Spirituele zorg in de verschillende werkvelden van de palliatieve zorg: resultaten van een online enquête onder leden van V&VN Palliatieve Zorg dr. A.E. Schep-Akkerman 1 (a.schep@viaa.nl ), J.J. Voskuilen 2,3, drs. C.R.Th. van de Water 2,4, dr. M.M. Groot 2,5, W.H.D. Bosch 2,6 en dr. R.R. van Leeuwen 2,7 Samenvatting Inleiding: Of verpleegkundigen, verpleegkundig specialisten of verzorgenden als persoon nu wel of niet iets hebben met spiritualiteit, feit is dat zij levensbeschouwelijke en zingevingsvragen tegenkomen bij patiënten. Worden die herkend, wat doen ze ermee, en kunnen ze ernaar handelen? Methode: De Special Interest Group Spirituele zorg van V&VN Palliatieve Zorg heeft een online enquête uitgezet onder alle negenhonderd leden. De enquête omvatte drie gevalideerde vragenlijsten; visie (middels de Spirituality and Spiritual Care Rating Scale (SSCRS)), competentie (middels de Spiritual Care Competence Scale (SCCS)) en persoonlijke spiritualiteit (middels de Spiritual Attitude and Involvement List (SAIL)) en vier open vragen (met betrekking tot uitingen spiritualiteit in de beroepspraktijk, geboden spirituele zorg, hulpmiddelen, scholings behoefte). Resultaten: Honderdzeventig leden hebben de vragenlijst ingevuld. Er bleek weinig verschil tussen de werkvelden te zijn wat betreft hoe de professionals tegen spiritualiteit aankijken (SSCRS). Over het algemeen wordt er wat laag gescoord op de sub- 1 onderzoeker Lectoraat Zorg en Zingeving, Hogeschool Viaa Grasdorpstraat 2, 8012 EN Zwolle, tel lid Special Interest Group Spirituele Zorg van V&VN Palliatieve Zorg 3 MANP, verpleegkundig specialist, Rijnstate Ziekenhuis, Arnhem 4 geestelijk verzorger, palliatief verpleegkundig consulent Martini Ziekenhuis, Groningen 5 universitair docent & onderzoeker expertisecentrum Palliatieve zorg, Radboudumc, Nijmegen 6 palliatieve zorg verpleegkundige 7 lector Zorg en Zingeving, Hogeschool Viaa, Zwolle Dit artikel is geschreven namens de Special Interest Group Spirituele Zorg van V&VN Palliatieve Zorg: J. Voskuilen, C.R.T. v.d. Water, M. Groot, W. Bosch en R.R. van Leeuwen. 16 Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor Palliatieve Zorg (4)

2 schaal perspectief (professionalisering van spirituele zorg) van de SCCS en hoog op de competenties met betrekking tot de persoon (houding en communicatie met betrekking tot de spiritualiteit van de patiënt). De scores van de subschalen van de SAIL laten zien dat de persoonlijke spiritualiteit van respondenten zich vooral uit in de verbinding met anderen en minder in verbinding met het transcendente. Acceptatie, loslaten en levensvragen worden het meest genoemd als uitingen van spiritualiteit in de praktijk. Wanneer er gevraagd wordt naar daadwerkelijk geboden spirituele zorg in de praktijk, worden het meest vaak luisteren en gesprek, vragen genoemd. De grootste scholingsvraag is naar kennis, verdieping met betrekking tot spiritualiteit en spirituele zorg en wat zijn de juiste vragen om te stellen. Conclusie: Spiritualiteit wordt dus herkend in de palliatieve zorgpraktijk, er wordt spirituele zorg geboden, toch blijft er ook scholingsbehoefte. Trefwoorden: spirituele zorg, spiritualiteit, verpleegkundigen, werkvelden, scholingsbehoefte. Inleiding Centraal thema in spiritualiteit en palliatieve zorg is het aangaan van verbindingen [1, 7]. Waarmee voel jij je verbonden? Waarmee voelt de patiënt zich verbonden en wat geeft zin en is belangrijk voor hem of haar? Hoe ga je in gesprek hierover? Of verpleegkundigen, verpleegkundig specialisten (VS) en verzorgenden als persoon nu wel of niet iets hebben met spiritualiteit, feit is dat zij levensvragen, ook wel zinvragen of existentiële vragen genoemd, tegenkomen bij patiënten [3]. Soms is dit indirect, een patiënt kan bijvoorbeeld niet slapen en is angstig. Hier kan dan een onderliggend spiritueel thema spelen, bijvoorbeeld wakker liggen omdat je je zorgen maakt om de toekomst van je kinderen als je er niet meer bent. Hoe herken je dit als professional, wat doe je ermee, en kun je ernaar handelen? Ook kunnen patiënten een spiritueel thema wat directer aangeven door het stellen van een vraag of het aangeven van een behoefte. In de literatuur is terug te vinden dat patiënten in de palliatieve zorg deze spirituele behoeften hebben en spirituele zorg belangrijk vinden [1, 3]. En dat zij graag willen ervaren dat er ruimte is voor dat wat niet (makkelijk) gezegd kan worden [13]. Uit diverse onderzoeken blijkt dat verpleegkundigen, VS en verzorgenden het als hun taak zien om spirituele behoeften te signaleren [2, 11]. Maar tegelijkertijd noemen ze ook barrières: onvoldoende kennis, vaardigheden en onderwijs, de werkdruk en het niet gewend zijn over deze dingen te praten [2, 3, 10, 11, 12]. Er is duidelijk handelingsverlegenheid: spirituele zorg verlenen gaat niet vanzelf. Voor een groot deel heeft het te maken met bewustwording. Deze soort zorg is te geven door er voor de patiënt te zijn, te luisteren, niet oplossen, maar in gesprek gaan met de patiënt over de thema s waarover hij/zij denkt of worstelt [12]. Het vraagt om een bewuste keuze van de professional, en is het meest effectief wanneer het de houding Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor Palliatieve Zorg (4) 17

3 en handelingen van patiënt én zorgverlener beide weerspiegelt [9]; wanneer er dus sprake is van verbinding tussen zorgverlener en patiënt. De Special Interest Group Spirituele Zorg (SIG-SZ) van V&VN Palliatieve Zorg (V&VN PZ) wilde graag een overzicht van hoe verpleegkundigen, VS en verzorgenden, lid van de V&VN PZ, staan ten opzichte van spiritualiteit en spirituele zorg en hun eigen competenties, met als achterliggende vraag welke scholingsbehoefte er op dit gebied is bij professionals in de palliatieve zorg. Methode De SIG-SZ van V&VN PZ heeft eind 2016 een online enquête uitgezet onder de negenhonderd leden met vragen over spiritualiteit en spirituele zorg. In deze enquête werd met behulp van drie gevalideerde vragenlijsten gevraagd naar: - de visie op spiritualiteit en spirituele zorg met de Spirituality and Spiritual Care Rating Scale (SSCRS) [8]. Dit betrof zeventien stellingen op een vijfpuntsschaal, waarbij een hoge score betekent dat men een generiek beeld heeft van spiritualiteit, terwijl een lage(re) score inhoudt dat men spiritualiteit alleen op iets specifieks van toepassing acht, zoals levensvragen, religie of het persoonlijke; - hoe leden hun eigen spirituelezorgcompetenties inschatten aan de hand van de Spiritual Care Competence Scale (SCCS) [6]. Hierbij beantwoordden respondenten 27 stellingen op een vijfpuntsschaal, waarbij een hoge score inhoudt dat men zichzelf hoog competent inschat op de specifieke competentie. Subschalen hierin zijn persoon (heeft betrekking op houding en communicatie), praktijk (bevat planning, ondersteuning en begeleiding, verwijzen) en perspectief (professionalisering); - persoonlijke spiritualiteit met behulp van de Spiritual Attitude and Involvement List (SAIL) [4] (2006), met 26 stellingen op een zespuntsschaal, waarbij een hoge score betekent dat spiritualiteit een grote rol speelt in het leven van de verpleegkundige. Subschalen hierin zijn verbinding met het zelf, met anderen en met het transcendente. Daarnaast werd er gevraagd naar demografische gegevens (leeftijd, geslacht, levensbeschouwing, vooropleiding, aantal jaren werkervaring, werkveld en functie) en konden respondenten als antwoord op vier open vragen beschrijven welke uitingen van spiritualiteit (als krachtbron of als spirituele nood) van patiënten ze in de praktijk tegenkomen, welke spirituele zorg ze bieden, of ze een hulpmiddel gebruiken (en zo ja, welk) met betrekking tot spirituele zorg en welke scholingsbehoefte ze hebben. De antwoorden op de vragen werden ingevoerd in en geanalyseerd met het statistiekprogramma SPSS 22. Demografische gegevens werden in percentages van de totale groep en per werkveld (hospice, ziekenhuis, thuiszorg, verpleeg- of verzorgingshuis, consultatieteam Integraal Kankercentrum Nederland (IKNL), anders) weergegeven en voor de vragenlijsten (SSCRS, SCCS, SAIL) met hun subschalen werd een gemid- 18 Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor Palliatieve Zorg (4)

4 delde score berekend (som van de scores van de items gedeeld door het aantal items). De gemiddelde scores tussen professionals werden vergeleken in verschillende werkvelden en ter controle ook tussen de verschillende categorieën van de overige demografische gegevens. De antwoorden op de open vragen werden geclusterd naar thema, en per thema werd uitgerekend hoeveel procent van de respondenten uit de verschillende werkvelden dit thema benoemd had. Resultaten Honderdzeventig leden van V&VN PZ hebben de vragenlijst ingevuld (respons 19%). Het overgrote deel van de respondenten is vrouw (9), ouder dan 50 jaar (72%) en verpleegkundig(e)/ (specialist) (7). Twee derde van de professionals heeft een (post-)hbo-opleiding (6) en 54% heeft meer dan tien jaar werkervaring; 62% noemt zichzelf christelijk (zie tabel 1). De karakteristieken van de respondenten worden per werkveld van de respondenten in tabel 1 uitgesplitst. Tabel 1. Karakteristieken respondenten als percentage binnen de verschillende werkvelden Indeling Totale groep Hospice Ziekenhuis Thuiszorg Verpl./ verzorg. huis Cons. team IKNL Anders* Aantal Leeftijd Gemiddeld 53 jr 53 jr 47 jr 55 jr 49 jr 53 jr 55 jr Leeftijd >50 jaar 72% % 67% 81% 69% Geslacht Vrouw 9 91% % 81% 10 Levensbeschouwing Christelijk Humanistisch Atheïstisch Anders Opleiding Mbo/ In service Bachelor/hbo Master/post-hbo 62% 19% 1 9% % 44% 3 26% % 1 33% 5 12% 67% 2 7% 6% 33% 4 27% 81% 6% 5 37% 3 31% 23% 3 37% 2 Werkervaringsjaren < 6 jaar 6-10 jaar > 10 jaar 2 26% 54% 16% 32% 52% % 1 56% % 19% 69% 42% 17% 41% Functie** Verpleegkundige VS Verzorgende Docent Manager Anders 6 11% 73% 6% 1 6% % 3% 3% 6 7% 27% 7% 3 44% 19% 3 19% 6% *o.a. revalidatie, GGZ, ontmoetingscentra, onderwijs, zelfstandige. **totaal meer dan 10; respondenten konden meer dan één antwoord invullen. Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor Palliatieve Zorg (4) 19

5 Tabel 2. Gemiddelde scores op de SSCRS, SCCS en SAIL binnen de verschillende werkvelden Werkveld Gemiddelde SSCRS (max. score 5) Visie spiritualiteit Gemiddelde SCCS (max. score 5) Competenties m.b.t. - Persoon - Praktijk - Perspectief Gemiddelde SAIL (max. score 6) Verbinding met - zelf - anderen - transcendente Totale groep Hospice Ziekenhuis Thuiszorg Verpleeg-/ verzorgingshuis Cons. team IKNL Anders Aantal ,5 3,5 3,5 3,6 3,4 3,5 3,6 4,5 3,8 4,3 4,7 5,1 3,5 4,6 3,7 4,5 4,7 5,2 3,7 4,4 3,6 4,7 4,9 3,2 4,5 3,8 4,3 4,7 4,9 3,3 4,0 4,0 3,9 4,8 4,9 3,0 4,6 3,9 4,5 4,9 5,1 3,6 4,4 4,4 4,8 3,4 De professionals die in het ziekenhuis of verpleeg-/verzorgingshuis werken zijn gemiddeld wat jonger (47 & 49 jaar t.o.v. 53 jaar en ouder). Voor wat betreft levensbeschouwing, opleiding en functie vallen de respondenten van het consultatieteam IKNL op: het percentage christenen is hier het hoogst (81% t.o.v. 6 en minder), het percentage mensen met een mbo-opleiding het laagst ( t.o.v. 3 en hoger) en deze groep bevat de meeste VS (44% t.o.v. 3 of minder). Onder de professionals uit de verpleeg- en verzorgingshuizen bevinden zich relatief de meeste docenten (27% t.o.v. 19% en minder) en verzorgenden ( t.o.v. en minder). De respondentgroep anders is niet alleen anders qua werkveld, maar ook voor wat betreft levensbeschouwing: een hoog percentage humanisten (3 t.o.v. 2 of minder in de andere werkvelden), werkervaringsjaren (42% heeft minder dan zes jaar werkervaring t.o.v. 26% of minder in de andere werkvelden) en functie (3 is verpleegkundige of verpleegkundig specialist t.o.v. 67% of meer in de andere werkvelden). De gevalideerde vragenlijsten De gemiddelde cijfers met betrekking tot de visie van spiritualiteit en spirituele zorg (SSCRS), de zelf ingeschatte spirituelezorgcompetentie (SCCS) en persoonlijke spiritualiteit (SAIL) worden in tabel 2 getoond. Er is weinig verschil tussen de werkvelden voor wat betreft hoe de professionals tegen spiritualiteit aankijken (SSCRS) (range: 3,4 3,6), hoe competent men zichzelf vindt 20 Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor Palliatieve Zorg (4)

6 (SCCS) (range: 4,0 ) en persoonlijke spiritualiteit (SAIL) (range: 4,5). Over het algemeen wordt er wat lager gescoord op de subschaal perspectief (professionalisering van spirituele zorg) van de SCCS (range: 3,6 ) en hoger op de competenties met betrekking tot de persoon (houding en communicatie met betrekking tot de spiritualiteit van de patiënt) (range: 4,6). De scores van de subschalen van de SAIL laten zien dat de verbinding met anderen het sterkst is (score range: 4,8 5,2), terwijl de verbinding met het transcendente wat minder sterk is (score range: 3,0 3,7). Christenen en humanisten scoren zichzelf iets hoger op spirituelezorgcompetentie (SCCS: ) dan mensen met een andere levensbeschouwing (3,8 3,9), net als professionals die van zichzelf vinden dat ze meer spiritueel zijn (SAIL-score > 4,0) (SCCS: ) ten opzichte van respondenten die zichzelf minder spiritueel vinden (SCCS: 3,9), terwijl er nauwelijks verschil is tussen professionals met langere of kortere werkervaring in de palliatieve zorg (resp. en ). Ook zijn de verschillen tussen ouderen en jongeren, mannen en vrouwen en de verschillende opleidingsniveaus voor wat betreft de SCCS klein (verschil kleiner dan 0,3). Daarnaast is er weinig verschil tussen verschillende demografische karakteristieken van de professionals voor wat betreft perceptie van spiritualiteit en persoonlijke spiritualiteit (SSCRS en SAIL: verschillen tussen groepen kleiner dan 0,3). De open vragen Er werden verschillende voorbeelden van uitingen van spiritualiteit in de praktijk beschreven. De eerste figuur laat zien dat er per werkveld variatie is in wat door de professionals genoemd wordt. Acceptatie, loslaten en levensvragen worden het meest genoemd. Daarna komen liefde, verbondenheid en stervensangst, en minder vaak worden rituelen, geloofsuitingen, muziek, creativiteit en bidden, mediteren beschreven. Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor Palliatieve Zorg (4) 21

7 Professionals uit consultatieteams van IKNL noemen het meest vaak uitingen van spiritualiteit, en dan met name levensvragen (63%) en liefde, verbondenheid (5). Percentages in verpleeg- en verzorgingshuizen zijn over het algemeen wat lager: maximaal 2 van de professionals noemt een voorbeeld van een uiting van spiritualiteit in een bepaald thema. Wanneer er gevraagd wordt naar geboden spirituele zorg in de praktijk, zijn er minder verschillen tussen de werkvelden (figuur 2). Het meest worden luisteren en gesprek, vragen genoemd, daarna er zijn, ruimte geven en verwijzen, en minder vaak bidden, lezen, rituelen en complementaire zorg bieden. Meer dan de helft van de professionals in het ziekenhuis geeft aan te luisteren naar patiënten als spirituele zorg, 5 van de consultatieteammedewerkers noemt luisteren en het gesprek aangaan, terwijl in de thuiszorg en de verpleeg- en verzorgingshuizen deze percentages lager zijn. Op de vraag of men ook gebruikmaakt van een hulpmiddel bij spirituele zorg, geeft 46% een positief antwoord, waarbij de richtlijn Spirituele Zorg van het IKNL en het Ars Moriendi-/diamantmodel (waarmee aan de hand van vijf thema s (Afscheid, Lijden, Autonomie, Schuld en Hoop) levensvragen besproken kunnen worden) het meest vaak genoemd worden. Professionals die werken in een hospice geven het meest vaak aan een hulpmiddel te gebruiken (63%), en zorgverleners van consultatieteams IKNL, in andere werkvelden en in verpleeg- en verzorgingshuizen iets minder vaak (44-5). Professionals in ziekenhuis en thuiszorg beschrijven het gebruik van een hulpmiddel het minst vaak (2). Hospicemedewerkers noemen de meeste verschillende hulpmiddelen (zeven ten opzichte van vijf of minder), terwijl bij zorgverleners in het ziekenhuis en verpleeg- en verzorgingshuizen er de 22 Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor Palliatieve Zorg (4)

8 minste variatie te zien is (zij noemen maar drie verschillende hulpmiddelen). De scholingsbehoefte is consistent in de verschillende werkvelden. De meest vraag is naar kennis, verdieping met betrekking tot spiritualiteit en spirituele zorg en wat zijn de juiste vragen om te stellen. Ook het herkennen van spirituele vragen en eigen grenzen, bewustwording zoals zelfreflectie met betrekking tot spiritualiteit en spirituele zorg worden genoemd (figuur 3). Discussie Dit onderzoek geeft een overzicht van hoe verpleegkundigen, VS en verzorgenden, lid van de V&VN Palliatieve Zorg, staan ten opzichte van spiritualiteit en spirituele zorg en hun eigen competenties hierin. Het is een positief beeld waarin er weinig verschillen te zien zijn tussen de werkvelden; de meeste respondenten schatten zichzelf hoog competent in voor wat betreft spirituele zorg, en vinden spiritualiteit belangrijk. Een kanttekening bij de representativiteit van de respondenten is echter wel op zijn plaats. De gemiddelde leeftijd van de respondenten is 53 jaar. Betekent dit dat vooral de wat oudere zorgverlener betrokken is op deze thematiek? Het is bekend dat levensen werkervaring van invloed zijn op interesse in spiritualiteit en spirituele zorg [11]. Betekent dit dan ook dat jonge zorgverleners in de palliatieve zorg meer bewust gemaakt moeten worden van dit onderwerp en meer ondersteuning moeten krijgen? Verzorgenden werkend in de palliatieve zorg lijken ondervertegenwoordigd; slechts van de respondenten geeft aan verzorgende te zijn, terwijl het verreweg de grootste groep professionals in o.a. verpleeghuizen is. Daarnaast moet opgemerkt worden dat de cijfers in dit onderzoek waarschijnlijk een iets rooskleuriger beeld schetsen dan wat er in de praktijk gebeurt op het gebied van spirituele zorg. Dat kan komen doordat vooral mensen die geïnteresseerd zijn in spiritualiteit de enquête ingevuld zullen hebben. Dit zien we weerspiegeld in de cijfers van de SCCS en de SAIL: de scores op Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor Palliatieve Zorg (4) 23

9 deze vragenlijsten zijn iets hoger dan de scores die voor andere zorgverleners gevonden zijn [3, 6]. Het grootste deel van de geboden spirituele zorg lijkt uit luisteren te bestaan (figuur 2). Ook in een onderzoek onder algemene verpleegkundigen in Nederland in 2009 kwam dit onderdeel van spirituele zorg met het hoogste percentage naar voren [11]. Na luisteren werd daar in de tweede plaats verwijzen het meest vaak genoemd, terwijl het in het huidige onderzoek in tweede instantie veel meer over het gesprek aangaan en ruimte geven aan de patiënt gaat. Blijkt hieruit dat professionals in de palliatieve zorg vaker zelf de eerste stap in spirituele zorg zetten dan algemene verpleegkundigen? De genoemde scholingsbehoefte (kennis, verdieping, wat zijn de juiste vragen?) past precies bij de bekende barrières met betrekking tot het verlenen van spirituele zorg: het ervaren van onvoldoende kennis en vaardigheden, en het niet gewend zijn spirituele zorg te verlenen [3, 6, 11]. Maar wat is nu het meest moeilijk aan spirituele zorg verlenen? Ondanks hoge score op zelf ingeschatte competentie in houding en communicatie met betrekking tot de spiritualiteit van de patiënt, blijft er toch behoefte aan gesprekstechnieken. Gelukkig wordt de richtlijn Spirituele Zorg van het IKNL al regelmatig genoemd als hulpmiddel bij spirituele zorgverlening. Deze richtlijn zou breder geïmplementeerd kunnen worden, zodat zorgverleners wat meer kennis en handvatten hebben om een gesprek te beginnen met de juiste vragen en de handelingsverlegenheid misschien wat kan verminderen. Uit onderzoek blijkt dat een multidisciplinaire training in de palliatieve zorg effectief is in het verbeteren van spirituelezorgcompetenties en het verminderen van barrières [3]. Dergelijke trainingen kunnen dus ook ingezet worden, met als doel professionals te leren passende spirituele zorg te bieden, zodat de patiënten de zorg ontvangen die zij verlangen. Conclusies Er zijn weinig grote verschillen tussen de professionals binnen verschillende werkvelden van de palliatieve zorg met betrekking tot hoe zij staan ten opzichte van spiritualiteit en spirituele zorg en het verlenen van deze spirituele zorg. Professionals in de palliatieve zorgverlening voelen zichzelf hoog competent voor wat betreft persoonlijke spirituelezorgcompetenties (houding en communicatie met betrekking tot de spiritualiteit van de patiënt) en anderen spelen een grote rol in hun leven. Spiritualiteit wordt herkend, de respondenten luisteren naar de patiënt en gaan het gesprek aan; dit zijn belangrijke voorwaarden voor het verlenen van spirituele zorg. Toch is er behoefte aan verdieping en scholing in het bespreekbaar maken van spirituele thema s. De SIG-SZ gaat zich nu beraden op de kwestie hoe vraag en aanbod van scholings- 24 Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor Palliatieve Zorg (4)

10 programma s met betrekking tot spirituele zorg dichter bij elkaar gebracht kunnen worden, na verdere uitwerking van een aantal conclusies, wellicht door middel van diepte-interviews. Referenties 1. Cobb, M., Dowrick, C., Lloyd-Williams, M., What can we learn about the spiritual needs of palliative care patients from the research literature?, J Pain Sympt Manag 2012; 43: Garssen, B., Ebenau, A.F., Visser, A., Uwland, N., Groot, M., A critical analysis of scales to measure the attitude of nurses toward spiritual care and the frequency of spiritual nursing care activities, Nurs Inq 2016; e Geer, J. van de, Veeger, N., Groot, M., Zock, H., Leget, C., Prins, J., Vissers, K., Multidisciplinary training on spiritual care for patients in palliative care trajectories improves the attitudes and competences of hospital medical staff, Am J Hosp Pall Care 2017 Jan 1: [epub ahead of print]. 4. Jager Meezenbroek, E. de, Berg, M. van den, Tuytel, G., Visser, A., Garssen, B., Het meten van spiritualiteit als universeel fenomeen: de ontwikkeling van de Spirituele Attitude en Interesse Lijst (SAIL), Psychosoc Oncol 2006; 14: Leeuwen, R. van, Tiesinga, L., Middel, B., Post, D., Jochemsen, H., The validity and reliability of an instrument to assess nursing competencies in spiritual care, J Clin Nurs 2009; 18: Leeuwen, R. van, Schep-Akkerman, A., Nurses perceptions of spirituality and spiritual care in different health care settings in the Netherlands, Religions 2015; 6: Lewinson, L., Speaking of spirituality, Careers 2015; 30: McSherry, W., Draper, P., Kendrick, D., Construct validity of a rating scale designed to assess spirituality and spiritual care, Int J Nurs Stud 2002; 39: Puchalski, C.M., Vitillo, R., Hull, S.K., Reller, N., Improving the spiritual dimension of whole person care: reaching national and international consensus, J Pall Med 2014; 17: Rushton, L., What are barriers to spiritual care in a hospital setting?, Br J Nurs 2014; 23: Schep-Akkerman, A., Leeuwen, R. van, Spirituele zorg: vanzelfsprekend, maar niet vanzelf, TvZ Tijdschrift voor Verpleegkundigen 2009; 11/12: Selby, D., Seccaraccia, D., Huth, J., Kurppa, K., Fitch, M., Patient versus health care provider perspectives on spirituality and spiritual care: the potential to miss the moment, Ann Palliat Med 2017; 6: Vermandere, M., Lepeleire, J. de, Mechelen, W. van, Warmenhoven, F., Thoonsen, B., Aertgeerts, B., Outcome measures of spiritual care in palliative home care: a qualitative study, Am J Hosp Pall Med 2013; 30: Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor Palliatieve Zorg (4) 25

11 Spiritual care in different settings of palliative care: results of an online questionnaire among members of V&VN Palliative Care ABSTRACT Introduction: Regardless if nurses, specialized nurses and care assistants are personally engaged to spirituality or not, in palliative care practice they face spiritual needs of patients they care for. Do they recognize those needs and how do they act on them? Method: The Special Interest Group Spiritual Care in Palliative Care of the Dutch Nurses Association (V&VN) distributed an online survey among their 900 members. The survey consisted of three validated questionnaires: vision was measured by the Spirituality and Spiritual Care Rating Scale (SSCRS), competence by the Spiritual Care Competence Scale (SCCS) and personal spirituality by the Spiritual Attitude and Involvement List (SAIL). Four additional open questions asked for expressions of spirituality in palliative care practice, spiritual care that is offered, used spiritual care tools and educational needs. Results: 170 members completed the survey. Less difference was shown on respondents vision on spirituality and spiritual care (SSCRS) related to different working place characteristics. In general respondents score relatively low on the competence of professionalization of spiritual care and high on the personal competence attitude and communication with respect to the spirituality of the patient (SCCS). The score on the SAIL showed that respondents personal spirituality is mainly shown in connectedness with others, more than connectedness with the transcendence. Acceptation, letting go and questions of life are mentioned most often as patients expressions of spirituality in palliative care practice. When asked for actually practiced spiritual care, respondents mentioned mostly listening, talks, and asking questions. The main need for education is in depth knowledge regarding spirituality and spiritual care and regarding communication: the right questions to ask. Conclusion: Spirituality is recognized in palliative care practice, spiritual care is delivered and still there is a need for further education. 26 Nederlands-Vlaams Tijdschrift voor Palliatieve Zorg (4)