Verkenning Next DLO VU. Resultaten Behoefteonderzoek

Transcriptie

1 Verkenning Next DLO VU Resultaten Behoefteonderzoek Onderwijscentrum VU Amsterdam 8 oktober 2009

2 2 Status definitief Versie 3.2 Auteurs Walter Daamen, Floor van der Feltz, Gerdien Jansen en Hanna Kuijs Opdrachtgever Carmen Peters (Hoofd afdeling Hoger Onderwijs, Onderwijscentrum VU) Datum 8 oktober 2009 Leeswijzer Dit rapport beschrijft de resultaten van het behoefteonderzoek Next DLO VU, een verkenning van de behoeften met betrekking tot de digitale leeromgeving voor het volgend decennium. Na een korte inleiding, afbakening en contextualisering van het onderzoek (hoofdstuk 1) volgt een beschrijving van het onderzoekskader (hoofdstuk 2). Vervolgens wordt ingegaan op verwachtingen over het VU onderwijs in 2018 (hoofdstuk 3). Deze verwachtingen vormen de basis voor de beschrijving van een visie op de Next DLO VU in termen van positionering, doelgroepen, karakter en algemene eisen (hoofdstuk 4) en een beschrijving van de manier waarop de Next DLO VU middels vier pijlers de leerprocessen van studenten ondersteunt (hoofdstuk 5). Tot slot wordt ingegaan op de plaats van de Next DLO VU in de IT architectuur van de VU (hoofdstuk 6). Dit rapport dient als bouwsteen voor het adviestraject Next DLO VU, wat zal leiden tot een advies aan het College van Bestuur over de meest geschikte DLO voor de VU voor het komend decennium. Hierbij spelen, naast de geïdentificeerde behoeften, verschillende andere criteria een rol. In dit rapport worden daarom nog geen conclusies geformuleerd met betrekking tot de keuze van een DLO. Illustratie voorblad: behoeftepiramide van Maslow

3 3 Samenvatting Dit rapport is onderdeel van het project Verkenning Next DLO VU. Dit is een initiatief van het Onderwijscentrum VU met als doel het College van Bestuur te adviseren over de digitale leeromgeving (DLO) die het meest geschikt is om in het volgende decennium de onderwijs- en leerprocessen van de VU te ondersteunen. In dit behoefteonderzoek worden behoeften ten aanzien van de toekomstige DLO in kaart gebracht. In het behoefteonderzoek is gekeken naar algemene ontwikkelingen in het (hoger) onderwijs en het gebruik van digitale technologieën, het onderwijs- en ICT beleid van de VU en de verwachtingen en behoeften van belangrijke stakeholders binnen de VU: studenten, docenten, bestuurders en ondersteuners. Gesprekken en workshops met de vier groepen stakeholders hebben geleid tot de beschrijving van een visie op de Next DLO VU. Dit rapport bevat geen gedetailleerd overzicht van functionaliteiten, maar richt zich op een beschrijving van het onderwijs in de periode tot 2018 en de behoeften die dit met zich meebrengt voor de DLO in termen van positionering, karakter, doelgroep, samenstelling en toegevoegde waarde. De ontwikkelingen op ICT gebied volgen elkaar in snel tempo op en hebben sterke invloed op de wijze waarop mensen samen werken, communiceren en leren. Daarmee is ICT een factor die sterk van invloed is op het onderwijs en het gebruik van een DLO. In het VU onderwijs zijn een paar constante factoren te onderkennen. De VU biedt studenten structuur en docentsturing blijft belangrijk. De docent weet wat nodig is in het leerproces en bepaalt grotendeels de gebruikte content en werkvormen. Hoewel er bij de deelnemers aan het behoefteonderzoek redelijke overeenstemming bestaat over de uitgangspunten van het onderwijs (nu en in 2018), bestaat er binnen de VU veel variatie in de inrichting van het onderwijs, de invulling van de onderwijsvisie en de behoefte aan ondersteuning met digitale middelen. Dit is vooral afhankelijk van het soort opleiding, de studiefase en de omvang van de opleiding. Dit betekent dat Next DLO VU enerzijds een sterke basis moet hebben die goed aansluit op de kern van het onderwijs en tegelijkertijd de diversiteit in werkvormen, onderwijscontent en communicatie ondersteunt. Next DLO VU zal flexibel moeten zijn om in te spelen op de ICT ontwikkelingen die elkaar in rap tempo opvolgen. Op den duur zal Next DLO VU een breed pakket aan werkvormen digitaal moeten ondersteunen. In het behoefteonderzoek zijn al meer dan 40 verschillende werkvormen geïdentificeerd waarvoor behoefte aan digitale ondersteuning bestaat. De grenzen van de VU worden minder scherp. Er is in toenemende mate sprake van samenwerking met de buitenwereld. Het gebruik van VU specifieke IT oplossingen en generieke IT oplossingen zal meer in elkaar overlopen. De Next DLO VU zal daarom een open en flexibel karakter moeten hebben, zowel gericht op leden van de VU gemeenschap als daarbuiten en gericht op andere VU systemen en algemeen beschikbare IT oplossingen die op internet worden aangeboden. De Next DLO VU zal een verzameling functionaliteiten zijn die goed op elkaar aansluiten en geassembleerd worden uit generieke IT oplossingen en VU specifieke oplossingen. De benodigde functionaliteiten zijn in vier categorieën onderverdeeld die onderstaande figuur zijn weergegeven.

4 4 Figuur: Opbouw Next DLO VU De Next DLO VU zal goed moeten worden geintregreerd in het VU IT landschap. De aansluiting op het nieuwe Studenten Informatie Systeem (SIS), het studentenportaal, de UBVU systemen, de Identy broker en de VU IT basisdiensten als zijn cruciaal voor Next DLO VU.

5 5 Inhoudsopgave 1. Inleiding Achtergrond Vraagstelling Aanpak Doel en doelgroep rapportage Het onderzoekskader Referentiekader Afbakening DLO Het onderwijs in Algemene ontwikkelingen en beleidsuitgangspunten Algemene ontwikkelingen in het onderwijs Algemene ontwikkelingen in de digitale wereld Beleidsuitgangspunten VU Vanuit bestuurdersperspectief Vanuit student- en docentperspectief Conclusie Visie op de Next DLO VU Positionering Doelgroepen Karakter Algemene eisen De Next DLO VU en het leerproces Pijlers van de DLO Content Interactie Werkvormen Organisatie Next DLO VU en de IT architectuur Nawoord... 25

6 6 1. Inleiding 1.1. Achtergrond Dit rapport is onderdeel van het project Verkenning Next DLO VU, een initiatief van het Onderwijscentrum VU. Dit project heeft tot doel het College van Bestuur te adviseren over de digitale leeromgeving (DLO) die het meest geschikt is om in het volgende decennium de onderwijs- en leerprocessen van de VU te ondersteunen. In de verkenning wordt een brede definitie van het begrip DLO gehanteerd. De term DLO verwijst naar een samenhangend geheel van applicaties ter ondersteuning van onderwijs- en leerprocessen. In de praktijk kan dit betekenen dat de DLO bestaat uit een conglomeraat van systemen. Sinds 2002 gebruikt de VU Blackboard als centrale DLO. De vraag is of Blackboard anno 2009 nog voldoet aan de huidige en toekomstige eisen van de VU, of moet worden aangevuld met - of vervangen door - een andere IT oplossing. In dit behoefteonderzoek worden behoeften ten aanzien van de toekomstige DLO in kaart gebracht: hoe ziet het onderwijs aan de VU er in het volgend decennium uit, en wat betekent dit voor de DLO? De verkenning Next DLO VU omvat, naast het behoefteonderzoek, een aantal andere deelprojecten. Om een gedegen advies te kunnen geven over de toekomst, is een evaluatie van de huidige DLO van de VU vanzelfsprekend van belang. Er vinden daarom evaluaties plaats van het Blackboard Learning and Community System (de cursuswebsites) en het Blackboard Content System/DPF (digitaal portfolio). Daarnaast wordt onderzoek gedaan naar de huidige en toekomstige mogelijkheden van diverse systemen die een rol kunnen spelen in de toekomstige DLO van de VU. De resultaten van de deelprojecten vormen de basis voor het advies over de Next DLO VU (zie figuur 1): dit rapport moet dan ook gezien worden als bouwsteen. Dit brengt met zich mee dat in dit rapport niet alle vragen met betrekking tot de toekomstige DLO beantwoord zullen worden en dat aan de bevindingen nog geen conclusies worden verbonden over de keuze van een DLO. In het adviestraject zullen, naast de bevindingen uit dit behoefteonderzoek ook andere criteria (bevindingen uit de andere deelonderzoeken, maar bijvoorbeeld ook financiële- en beheeroverwegingen) een rol spelen. Figuur 1. Overzicht deelprojecten Next DLO VU

7 Vraagstelling De centrale vraag van de verkenning Next DLO VU is wat voor het volgend decennium de meest geschikte DLO is voor de VU. Het behoefteonderzoek richt zich op zaken als de positionering, het karakter en de centrale kenmerken van de DLO. Hierbij staat het onderwijsleerproces centraal. De centrale vraag van het behoefteonderzoek is hoe de leerprocessen van studenten en de daarbij horende doceeractiviteiten het komend decennium ondersteund kunnen en moeten worden door een DLO. Hiermee wordt in feite een tweeledige vraag gesteld: Hoe ziet het onderwijs aan de VU er over tien jaar (2018) uit? Welke rol speelt de DLO binnen het onderwijs? De projectgroep is zich er van bewust dat het lastig is om concrete uitspraken te doen over het onderwijs in Het is immers moeilijk in te schatten welke ontwikkelingen zich de komende tien jaar zullen voordoen. In de praktijk lukt vaak niet om meer dan een aantal jaar vooruit te kijken. Gezien de gebruiksperiode van de Next DLO VU is het echter belangrijk het volgend decennium als horizon te hanteren. In het behoefteonderzoek wordt gezocht naar richtinggevende uitspraken over de toekomst van het onderwijs en de DLO, voor zover men daarover nu een inschatting kan maken. Op deze wijze wordt gestreefd naar een beschrijving van de contouren van de Next DLO VU Aanpak Het behoefteonderzoek is verdeeld in een aantal fases. In de eerste fase van het onderzoek heeft de projectgroep zich georiënteerd op relevante literatuur, publicaties zoals rapportages van vergelijkbare onderzoeken bij andere instellingen voor hoger onderwijs (Open Universiteit 1, Universiteit Twente 2, Universiteit Utrecht 3 ), een scenariostudie van de SURFfoundation 4 en beleidsdocumenten van de VU. Dit proces heeft uiteindelijk geleid tot een onderzoekskader dat in hoofdstuk 2 nader zal worden toegelicht. In de tweede fase van het onderzoek zijn interviews en groepsbijeenkomsten gehouden met verschillende actoren binnen de VU. Er zijn vier groepen stakeholders geïdentificeerd: studenten docenten ondersteuners (facultaire Blackboard- en ICTO-contactpersonen, medewerkers van DSZ en UBVU) bestuurders/managers (decanen, portefeuillehouders/directeuren onderwijs, directeuren bedrijfsvoering en hoofden onderwijsbureau). In totaal is gesproken met 13 studenten, 11 docenten, 10 ondersteuners, 1 vertegenwoordiger van het UC-IT en 12 bestuurders. Het is goed om voor ogen te houden dat de in dit rapport beschreven behoeften een momentopname betreffen en gebaseerd zijn op de inschatting van een groep die een fractie is van de totale VU gemeenschap. Door te kiezen voor een brede doorsnede van de VU gemeenschap (zowel studenten, docenten, ondersteuners als bestuurders van verschillende faculteiten) is zoveel als mogelijk geborgd dat er een representatief beeld ontstaat van de gedachten over de Next DLO VU en de behoeften die hiermee moeten worden ingevuld. Er is niet gestreefd naar volledige representativiteit van de respondenten; er is bewust voor gekozen om te spreken met docenten en studenten die affiniteit hebben met ICT en onderwijs, omdat zij naar verwachting de meest concrete ideeën hebben over de toekomst van het onderwijs en de DLO. De tweede fase is afgerond met een plenaire bijeenkomst, waarvoor alle studenten, docenten en ondersteuners die aan het onderzoek deelnamen zijn uitgenodigd. In deze bijeenkomst zijn de belangrijkste bevindingen uit de gesprekken gevalideerd en zijn prioriteiten 1 Zie 2 Zie 3 Zie 4 Zie

8 8 in de behoefte vastgesteld (zie voor een overzicht van de respondenten de bijlage). In de derde en laatste fase van het onderzoek is het voorliggende rapport opgesteld. De bevindingen in dit rapport komen voort uit een combinatie van de input van de stakeholders, inzichten uit publicaties over ICT en onderwijs en kennis en ervaring van de projectgroepleden op het gebied van digitale ondersteuning van onderwijsleerprocessen. Belangrijk is om te benadrukken dat de interpretatie van de input van de betrokken stakeholders de verantwoordelijkheid is van de projectgroep. Een conceptversie van het rapport is voorgelegd aan alle deelnemers aan het behoefteonderzoek. Hun feedback is verwerkt in dit rapport Doel en doelgroep rapportage Zoals eerder opgemerkt is het behoefteonderzoek gericht op de rol die een DLO kan spelen in de ondersteuning van de onderwijsleerprocessen. Dit rapport bevat dan ook geen overzicht van gedetailleerde functionaliteiten, maar richt zich op de beschrijving van het onderwijs in 2018 en de behoeften die dit met zich meebrengt voor de DLO in termen van positionering, karakter, doelgroep, pijlers en toegevoegde waarde. Dit rapport dient als input voor de adviesfase van het project en heeft daarnaast tot doel om alle relevante spelers binnen de VU op de hoogte te stellen van de bevindingen van dit behoefteonderzoek en hen de gelegenheid te geven hierop te reageren. Eventuele feedback kan in de adviesfase worden meegenomen. 2. Het onderzoekskader 2.1. Referentiekader Zoals eerder beschreven heeft de projectgroep, als uitgangspunt voor het in kaart brengen van de behoeften met betrekking tot de DLO van de toekomst, een referentiekader ontwikkeld (zie figuur 2). Dit referentiekader diende als kapstok voor de inzichten die uit de gesprekken naar voren kwamen en vormde de basis voor de vertaling van inzichten naar IT behoeften. Figuur 2. Referentiekader behoefteonderzoek.

9 9 In de kern van het referentiekader staat het studeerproces van de student, van beginnend student tot afgestudeerde. De focus ligt op de leerprocessen die studenten in dit studeerproces doorlopen. Er is voor gekozen het leerproces van de student centraal te stellen - in tegenstelling tot bijvoorbeeld het doceerproces van de docent - vanuit de gedachte dat het doel van iedere opleiding het leren van studenten is en dat doceeractiviteiten in dienst staan van de leerprocessen van studenten. Om het leerproces te beschrijven is gebruik gemaakt van een model ontleend aan Simons (1998) 5. Hierin worden vier aspecten van het leerproces onderscheiden: leerdoelen stellen, het kiezen en ten uitvoer brengen van een leerstrategie, het meten van de resultaten en het geven van feedback op deze drie facetten. In de leerprocessen van studenten spelen verschillende actoren een rol. De meest in het oog springende actoren in het leerproces zijn studenten en docenten. Echter, ook gasten en andere externe actoren (bijvoorbeeld bedrijven) kunnen een rol spelen in het onderwijs. De DLO moet de leerprocessen van de studenten en de interactie tussen verschillende actoren die hierbij plaatsvindt, faciliteren. Uiteindelijk biedt de DLO ondersteuning op uitvoeringsniveau: hierbij is de vraag welke activiteiten en werkvormen de DLO moet ondersteunen, welke inhoud (content) daarbij van belang is en welke hulpmiddelen worden gevraagd. Het studeerproces van studenten aan de VU vindt plaats binnen bepaalde kaders en wordt beïnvloed door verschillende factoren. De basis van het referentiekader wordt gevormd door algemene randvoorwaarden en VU specifieke kaders. Deze zijn immers van invloed op de inrichting van het onderwijs en daarmee op de DLO. De DLO van de VU moet voldoen aan landelijke randvoorwaarden, zoals eisen van het ministerie van OC&W op het gebied van accreditatie en de bewaartermijn van materialen. Deze randvoorwaarden zijn onder andere van invloed op het onderwijs- en ICT beleid van de VU, dat met name wordt bepaald door het instellingsplan, de onderwijsvisie en de informatiestrategie. Het onderwijs aan de VU wordt tevens beïnvloed door algemene ontwikkelingen in het (hoger) onderwijs. Deze zijn weergegeven in de linkerzijde van het referentiekader. Het referentiekader is gebruikt als uitgangspunt voor de gesprekken met de verschillende stakeholders. In de gesprekken met bestuurders en managers lag de focus vooral op de visie en het beleid van de VU en de invloed van algemene ontwikkelingen op het VU onderwijs. De gesprekken met docenten en studenten waren voornamelijk gericht op de praktische invulling van onderwijsleerprocessen Afbakening DLO De brede definitie die in dit project gehanteerd wordt van het begrip DLO vergt een afbakening van de DLO ten opzichte van andere VU-systemen. Welke functies vallen binnen een DLO en welke niet (en binnen welke systemen vallen deze dan wel)? Figuur 3 geeft weer hoe de projectgroep de positionering van de DLO ten opzichte van een aantal andere VU-systemen ziet 6. In het hart van figuur 3 staan de systemen die de primaire processen van de VU ondersteunen: onderwijs en onderzoek. De DLO richt zich specifiek op de ondersteuning van het onderwijsproces. Leren onderzoeken en onderzoekend leren zijn leerprocessen en moeten door de DLO ondersteund worden. Echter, alleen dat wat relevant is voor het leerproces valt strikt genomen binnen de DLO; het daadwerkelijke onderzoeksproces en de vastlegging van onderzoeksresultaten moeten worden ondersteund door een onderzoeksomgeving. 5 Simons, P. R. J. (1998). Het verloop van leerprocessen. In: Handboek Leerlingbegeleiding (pp ). Alphen a/d Rijn: Samsom. Digitaal beschikbaar via igiturarchive.library.uu.nl/ivlos/ /5739.pdf. 6 Figuur 3 biedt geen volledig overzicht van alle VU-systemen, maar is een weergave van systemen die door de projectgroep als relevant zijn aangemerkt.

10 10 Figuur 3. Afbakening DLO ten opzichte van andere VU-systemen Rondom het domein van de primaire processen liggen verschillende andere systeemdomeinen: Onderwijslogistiek De onderwijslogistieke processen (zoals in- en uitschrijven voor onderwijs en communicatie over roosters en voortgang) behoren tot het domein van het Studenten Informatie Systeem (SIS). Ook het studiegidssysteem zal hier in de toekomst deel van uit gaan maken. ICT-basisdiensten/-systemen De ICT-basisdiensten en systemen bevatten IT-functies, gericht op het verlenen van toegang tot systemen, opslag en het delen van gegevens en digitale communicatie. Deze diensten zijn van belang voor de ondersteuning van leerprocessen (bijv. het gebruik van video conferencing, of het delen van informatie via een wiki), maar zijn niet specifiek voor de DLO. Immers, digitale communicatie en bestandsopslag en -deling worden ook voor andere doeleinden gebruikt. De ICT-basisdiensten en systemen vormen een ondersteunende basis voor de DLO. Bestuurlijke informatie Binnen dit domein valt alle informatievoorziening die primair gericht is op management en bestuur. Het betreft de informatie voor aansturing van de primaire processen. De hiervoor gepresenteerde afbakening helpt bij de vaststelling welke behoeftes binnen de DLO vallen en welke erbuiten. Voor behoeftes die buiten de DLO vallen, moet gekeken worden of deze door andere systemen (zullen) worden afgedekt. Als dit niet het geval is, zal overwogen moeten worden of de gewenste functionaliteit alsnog deel uit moet maken van de DLO. Deze afweging zal onderdeel van de adviesfase zijn. 3. Het onderwijs in 2018 Een basisvraag binnen het behoefteonderzoek is hoe het VU onderwijs er over tien jaar uitziet. Om hiervan een beeld te krijgen heeft de projectgroep een analyse gemaakt van de algemene ontwikkelingen in het hoger onderwijs en het gebruik van digitale technologie en gezocht naar

11 11 relevante aanknopingspunten in het beleid van de VU. Deze analyse heeft geleid tot stellingen en vragen die in de gesprekken aan de stakeholders zijn voorgelegd. De belangrijkste bevindingen zijn vastgelegd vanuit enerzijds het perspectief van bestuurders en managers en anderzijds het perspectief van docenten en studenten. Op basis hiervan is een aantal conclusies getrokken over het onderwijs en de factoren die tot veranderingen in het onderwijs leiden en de betekenis hiervan voor de Next DLO VU Algemene ontwikkelingen en beleidsuitgangspunten Algemene ontwikkelingen in het onderwijs In de ontwikkeling van het onderwijs in het komende decennium zullen naar verwachting verschillende factoren een rol spelen. In een scenariostudie van de SURFfoundation over het hoger onderwijs in worden verschillende krachten geïdentificeerd die mogelijk een rol zullen spelen in de ontwikkeling van het hoger onderwijs. Een aantal krachten die relevant lijken voor de DLO van de VU zijn de volgende: Curriculumsturing Student Instelling Er lijkt een ontwikkeling gaande te zijn richting een meer studentgestuurd curriculum; studenten krijgen meer keuzevrijheid in het inrichten en organiseren van hun eigen studietraject. Toegankelijkheid content Open Gesloten Het is waarschijnlijk dat open content 8 de komende jaren steeds belangrijker zal worden. De vraag is echter met welk tempo deze ontwikkeling plaatsvindt. Keuze/sturing DLO Student Instelling Het is de vraag of onderwijsinstellingen over tien jaar nog steeds een DLO aanbieden. Zo ja: hoeveel sturing hebben studenten bij de invulling van deze DLO? Of biedt de instelling geen vaste DLO meer en kiezen studenten zelf de tools waarmee ze een digitale leeromgeving vormen? Rol student Consumer Prosumer De verwachting is dat studenten de komende jaren meer betrokken zullen raken bij de ontwikkeling van het onderwijs en de onderwijsmaterialen. De student is hiermee niet langer slechts een consument, maar een prosumer (samentrekking van producer en consumer). Mobiliteit en internationalisering Mede door de invoering van de BaMa-structuur is de mobiliteit van studenten tussen universiteiten in binnen- en buitenland de laatste jaren toegenomen. De verwachting is dat deze ontwikkeling zich de komende jaren zal voortzetten Algemene ontwikkelingen in de digitale wereld Hoe ziet de digitale wereld er in 2018 uit? Onderzoek op dit terrein beperkt zich meestal tot een horizon van drie tot vijf jaar. Door de snelle opeenvolging van nieuwe ontwikkelingen is een inschatting op langere termijn nauwelijks betekenisvol. De afgelopen jaren heeft het gebruik van digitale technologieën binnen en buiten het onderwijs zich sterk ontwikkeld, en de verwachting is dat deze ontwikkeling in het volgend decennium doorzet. Bestaande technologieën worden verfijnd en verbeterd en nieuwe technologieën komen op. Dit heeft zijn weerslag op het (hoger) onderwijs. The New Media Consortium en Educause zijn twee Amerikaanse organisaties die zich bezighouden met onderwijs en nieuwe media. Jaarlijks publiceren zij gezamenlijk een rapport (Horizon Report) waarin opkomende technologieën en trends worden besproken 9. In 2008 en 2009 identificeerden 7 Zie 8 Content die voor iedereen toegankelijk is, ongeacht verbondenheid aan de onderwijsinstelling 9 Zie

12 12 zij onder andere de volgende trends: Het gebruik van Web 2.0 functionaliteiten 10 en sociale netwerken voor educatieve doeleinden neemt de komende jaren steeds verder toe. De manier van (samen)werken en communiceren verandert, omdat technologie grenzen doet vervagen en globalisatie faciliteert. Samenwerking tussen studenten en docenten wereldwijd wordt mogelijk. Er wordt steeds meer gebruik gemaakt van mobiele en persoonlijke devices. Mobiele devices krijgen steeds meer mogelijkheden en nieuwe displays en interfaces maken het mogelijk om via deze devices vrijwel alle soorten content te bekijken. Innovatie verloopt razendsnel en studenten gaan steeds meer van onderwijsinstellingen verwachten dat ook zij services en content bieden voor mobiele en persoonlijke devices. De opkomst van cloud computing biedt nieuwe mogelijkheden voor onderwijsinstellingen. Cloud computing staat voor computergebruik gebaseerd op het internet. De Cloud (wolk) is daarbij een metafoor voor het internet. In de cloud is een grote diversiteit aan applicaties beschikbaar die onderwijsinstellingen en individuele docenten en studenten kunnen gebruiken. Deze applicaties bieden mogelijkheden voor samenwerking binnen en buiten de instelling. Informatie wordt steeds visueler: visualisatietools maken informatie meer betekenisvol en inzichten meer intuïtief. Visuele geletterdheid wordt hierdoor steeds belangrijker. Op een termijn van vier tot vijf zal een eerste gebruik van smart objects 11 in het onderwijs te zien zijn Het wordt steeds eenvoudiger om met gebruik van simpele (gratis) tools een persoonlijk web te creëren, waarbij de gebruiker zelf kan instellen hoe hij/zij online informatie ziet en gebruikt. Op deze wijze kan iedereen een persoonlijke webgebaseerde omgeving creëren die zijn of haar sociale en professionele activiteiten en het leren ondersteunt. In dit kader past het gedachtegoed van Chuck Severance, een van de grondleggers van de DLO Sakai. Hij werkt nu aan de ontwikkeling van een DLO waarin de hele (virtuele) wereld als potentiële leeromgeving wordt gezien en een DLO een verzameling webgebaseerde tools is om alle relevante content te ontsluiten voor studenten en docenten. Een belangrijke uitdaging waar onderwijsinstellingen mee te maken hebben is het vinden van aansluiting bij de leefwereld van studenten. In het Horzionrapport wordt beschreven dat de ontwikkeling van onderwijsmaterialen achterloopt bij de ontwikkeling van studenten. Studenten denken, werken en leren op andere manieren dan twintig jaar geleden, maar educatieve materialen zijn weinig veranderd. De kloof tussen de perceptie die studenten en docenten hebben van technologie wordt bovendien steeds groter. Toekomstige generaties studenten zijn volledig opgegroeid in een digitale wereld; zij zijn zogenoemde digital natives, terwijl docenten digital immigrants zijn. Docenten zijn vaak onbekend met tools die studenten gebruiken, of hebben moeite deze in te zetten in hun onderwijs. Echter, onderwijsinstellingen zullen moeten inspelen op technologieën die studenten al gebruiken (zoals applicaties als Facebook en Google Docs en het gebruik van mobiele devices), om tegemoet te komen aan de verwachtingen van studenten. Daarnaast kunnen de kennis en vaardigheden van studenten met betrekking tot digitale middelen bijdragen aan verbetering van het onderwijs Beleidsuitgangspunten VU Het beleid van de VU geeft richting aan de ontwikkeling van het onderwijs. Zoals weergegeven in het referentiekader (figuur 2) spelen drie beleidsdocumenten een centrale rol voor de Next DLO VU: het instellingsplan, de onderwijsvisie en de informatiestrategie. In het instellingsplan zijn, voor de periode , ambities geformuleerd op het gebied 10 Interactieve webfunctionaliteiten waarbij communicatie, participatie, samenwerking en kennisdeling centraal staat, zoals wiki s en blogs. 11 Combinatie van fysieke objecten met virtuele componenten

13 13 van onderwijsontwikkeling, diversiteit en excellentie, internationalisering, excellent onderzoek en ontwikkeling van de campus. Met name de eerste drie gebieden zijn relevant in relatie tot de DLO. De ambities voor deze gebieden geven aanwijzingen over de richting waarin het VUonderwijs zich ontwikkelt: stimuleren en ondersteunen van onderzoekend leren; bieden van gestructureerd onderwijs in de bachelorfase; aandacht voor persoonlijke begeleiding van de student; vergroten van de keuzevrijheid van de student in het invullen en opbouwen van het eigen studietraject en ruimte voor individuele profilering; ondersteunen van het principe leven lang leren (m.n. in postinitieel onderwijs); vergroten internationale samenwerking met andere universiteiten; stimuleren van mobiliteit van studenten naar en uit het buitenland. Sinds wordt binnen de VU gewerkt aan de verbetering van het onderwijs vanuit de onderwijsvisie dat de VU een community of learners is met aandacht voor talent en ambitie van de individuele student. In deze community gaat het om: 1. studenten als deelnemers aan het proces van kennisontwikkeling; 2. kennisontwikkeling door onderzoekend leren; 3. de hoofdvragen en kernbegrippen van het vakgebied; 4. studenten die vertrouwd raken met de cultuur van onderzoek doen, samenwerken en communiceren; 5. studenten die kunnen reflecteren en zich zelfstandig oordelen kunnen vormen; 6. toegankelijkheid tot voorzieningen die aan onderzoekers ter beschikking staan. De onderwijsvisie moet vanaf 2011 structureel zijn ingebed in de lijnorganisatie van faculteiten en opleidingen. In februari 2009 heeft het College van Decanen vastgesteld dat in 2011 in alle curricula een verbinding moet worden gemaakt tussen onderwijs en wetenschappelijk onderzoek. Ook moet er een variatie aan didactische werkvormen worden geboden, waarbij ook in opleidingen met grote studentenaantallen optimaal gewerkt wordt in kleine groepen. De gekozen werk- en toetsvormen moeten zijn ingericht conform de kenmerken van de onderwijsvisie 12. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om werkvormen gerelateerd aan onderzoekend en samenwerkend leren. De aandacht voor talent en ambitie van de individuele student kan onder andere tot uiting komen in het aanbod van excellente tracés en honours programma s, keuzevrijheid in het studietraject en mobiliteit van studenten tussen universiteiten in binnen- en buitenland. In de Informatiestrategie ( ) wordt de koppeling gemaakt tussen de onderwijsvisie van de VU en het ICT-beleid. Belangrijke uitgangspunten zijn dat: docenten/onderzoekers en studenten worden ondersteund met samenhangende ICTservices die hen in staat stellen een Community of Learners te vormen en nieuwe onderwijsconcepten te ontwikkelen; de VU met haar medewerkers en studenten communiceert via één digitaal platform; de ICT-infrastructuur van de VU gastvrij is en tegelijk goed beveiligd. De VU biedt ook langer of korter verblijvende gasten of bezoekers (bijv. uitwisselingsstudenten en gastdocenten) toegang tot bepaalde ICT-services Vanuit bestuurdersperspectief In de gesprekken met bestuurders en managers is gevraagd naar de betekenis van algemene ontwikkelingen voor de VU en de manier waarop het VU-beleid in hun faculteit vorm krijgt. Wat zijn hun verwachtingen voor het onderwijs in 2018? Een uitgangspunt dat door alle bestuurders wordt gedeeld is dat het onderwijs aan de VU niet volledig digitaal zal en moet worden. Digitale middelen zullen in toenemende mate gebruikt worden ter ondersteuning van onderwijsleerprocessen, maar niet ter vervanging van direct 12 Uit: Notitie meerjarenplanning onderwijsvisie VU (op te vragen bij Onderwijscentrum VU).

14 14 contact tussen docent en student. Dat contact zal de basis van het onderwijs blijven. De visie op en de toepasbaarheid van de community of learners blijken sterk afhankelijk te zijn van de omvang van de faculteit en het type opleiding. Bij faculteiten met kleinschalige opleidingen is onderwijs in kleine groepen makkelijker te faciliteren, en is community vorming eenvoudiger dan bij grootschalige opleidingen met grote hoeveelheden studenten. De invulling van de community of learners zal bij grotere opleidingen vooral in de latere studiefasen plaatsvinden (aan het einde van de bachelorfase en gedurende de masterfase). Er is groeiende aandacht voor de samenhang binnen studieprogramma s en het denken vanuit eindtermen en leerlijnen. Sommige faculteiten hebben dit denken al geïmplementeerd (bijvoorbeeld Geneeskunde), andere faculteiten (nog) niet. Echter, de verwachting is dat organisatie in vakken of modules blijft bestaan. Dat betekent dat de Next DLO VU zowel de definities van eindtermen en leerlijnen als de meer klassieke opbouw van vakken of modules moet ondersteunen. Bestuurders verwachten dat de keuzevrijheid van studenten binnen het studietraject zal toenemen. Volledig vraaggestuurd onderwijs binnen de VU is echter niet gewenst, zowel om educatieve als praktische redenen: studenten hebben te weinig inzicht in wat ze moeten kunnen en leren om zelf een volledig pakket samen te stellen en het faciliteren van studentspecifieke trajecten veroorzaakt administratieve druk. De VU zal mogelijkheden moeten bieden voor individuele trajecten, maar binnen bepaalde kaders. Bestuurders herkennen de trend van toenemende mobiliteit en internationalisering, maar verwachten dat studenten over 10 jaar nog steeds één basisuniversiteit zullen hebben; studenten willen zich graag verbonden voelen met een universiteit of locatie en zien de campus als ontmoetingsplaats en thuisbasis. Ook op vakniveau is er in toenemende mate ruimte voor initiatief van studenten. Echter, sturing door de docent blijft gewenst; studenten hebben, zeker in het begin van hun studie, onvoldoende inzicht in wat ze nodig hebben en wat voorhanden is. De vrijheid van de sturing van het onderwijs neemt toe naarmate de student vordert in de studie. In de eerste studiejaren zal het initiatief vooral bij de docent liggen. In het laatste bachelorjaar en het mastertraject hebben studenten voldoende vaardigheden opgebouwd om meer vrijheid te krijgen en eigen initiatief te tonen. Bestuurders geven echter wel aan dat slechts een beperkt deel van de studenten behoefte heeft aan actieve betrokkenheid bij de vormgeving van het eigen onderwijs. De meeste studenten willen kant-en-klaar onderwijs. Op de vraag of onderwijscontent in principe openbaar moet zijn wordt overwegend positief geantwoord. Tegelijkertijd is duidelijk dat op dit terrein er geen uitgesproken VU strategie voorhanden is. Het kwaliteitsmotief (openbaar beschikbaar stellen vergroot het kwaliteitsbesef) en het pr motief (laat zien wat je aan kwaliteit hebt) zijn als pluspunten genoemd. Privacy- en plagiaatmotieven worden als minpunten gezien. Voor de Next DLO VU betekent dit in elk geval dat rekening moet worden gehouden met zowel de optie tot het breed publiceren van onderwijscontent als de optie deze af te schermen. Dat laatste kan op het niveau van de gehele VU gemeenschap of op het niveau van een specifieke groep binnen deze gemeenschap Vanuit student- en docentperspectief Ook studenten en docenten geven zonder uitzondering aan dat het VU onderwijs nooit volledig digitaal zal worden. De verwachting is dat studenten over 10 jaar, dankzij digitale middelen, grotendeels plaats- en tijdonafhankelijk kunnen studeren, maar dat contactmomenten blijven. Deze contactmomenten zijn zowel belangrijk uit didactisch perspectief (directe interactie tussen docent en student, docent als rolmodel, ontwikkeling vaardigheden) als vanuit sociaal perspectief (onderling contact tussen studenten, creëren communitygevoel). De studenten uit 2018 zijn opgegroeid met digitale middelen en zullen daarom goed op de hoogte zijn van de beschikbaarheid en mogelijkheden van die middelen. Docenten moeten zoveel mogelijk aansluiting zoeken bij digitale middelen die studenten al gebruiken, zoals communicatiemiddelen. Toch moet de VU, naast de digitale middelen die vrij beschikbaar zijn op internet (IT-oplossingen uit de cloud ), een DLO blijven bieden. Studenten zien de DLO als onderdeel van de basisfaciliteiten van de VU. De VU mag wel van studenten verwachten dat ze

15 15 een eigen digitaal device 13 ter beschikking hebben. Voor de student moet het wel mogelijk zijn om de keuze te maken welke vrij beschikbare middelen wel en welke niet in het kader van de DLO worden gebruikt. Op die manier kan de student het privégebruik scheiden van het studiegerelateerde gebruik. Docenten en studenten zijn het erover eens dat de keuzevrijheid van studenten wellicht toeneemt, maar dat het niet wenselijk is dat iedere student in 2018 een volledig individueel traject zal samenstellen. Studenten stellen keuzevrijheid op prijs, maar geven ook zelf aan zich niet in staat te achten om volledig zelf te bepalen welke kennis en vaardigheden ze nodig hebben om zich te ontwikkelen tot academische professional. Studenten zullen daarom in ieder geval een aantal verplichte basisvakken moeten volgen ( minimale bagage ). Ook de mobiliteit van studenten tussen verschillende universiteiten blijft naar verwachting beperkt. Zowel docenten als studenten verwachten dat studenten in 2018 nog steeds één basisuniversiteit zullen hebben. Veel studenten hebben behoefte aan een vast studiepakket en verbondenheid met één universiteit of locatie. Bovendien verschillen de mogelijkheden voor en meerwaarde van het volgen van vakken bij andere universiteiten per opleiding. Studenten verwachten dat de verhouding tussen docenten en studenten het komend decennium zal verschuiven. Er zal steeds meer sprake zijn van een wisselwerking tussen docent en studenten, waarbij studenten meer inspraak krijgen in de vormgeving van het onderwijs en de gebruikte digitale middelen. Docenten geven echter aan dat studenten onvoldoende inzicht in geschikte werkvormen hebben om volledig zelf te bepalen hoe hun onderwijs wordt vormgegeven. Wellicht kunnen studenten wel steeds vaker kiezen uit een aantal door de docent aangeboden werkvormen. Op die manier kan het onderwijs aan de VU beter aansluiten bij de verschillende leerstijlen van studenten. Met betrekking tot de toegankelijkheid van onderwijscontent geven docenten en studenten aan dat content toegankelijk moet zijn voor alle VU-studenten, onafhankelijk van de inschrijving voor een vak. Er moet wel rekening met een aantal beperkingen worden gehouden die verband houden met auteursrechten en privacyregels. Ook is er, zowel bij docenten als bij studenten, behoefte aan meer aandacht voor afstemming en intervisie tussen docenten: wie doet wat? Vanuit het perspectief van docenten wordt een onderscheid gemaakt tussen theoriegericht versus meer beroepsgericht onderwijs. Dat onderscheid vertaalt zich in de wijze waarop het onderwijs wordt gegeven en de digitale hulpmiddelen die daarbij worden gevraagd Conclusie De ontwikkelingen op ICT gebied volgen elkaar in snel tempo op en hebben sterke invloed op de wijze waarop mensen samen werken, communiceren en leren. Daarmee is ICT een factor die van invloed is op het onderwijs en het gebruik van een DLO. De kern van het onderwijs zelf zal het komende decennium niet sterk verschillen van het huidige onderwijs: hoewel digitalisering zal toenemen, blijven persoonlijk contact en directe interactie tussen docent en student de kern van het onderwijs van de VU. De VU biedt studenten structuur en docentsturing blijft belangrijk. De docent weet wat nodig is in het leerproces en bepaalt de gebruikte content en werkvormen 14. Wel komt er naar verwachting meer ruimte voor initiatief van de studenten. Ook zullen de keuzevrijheid en mobiliteit binnen het curriculum toenemen. Het is een beleidsvraag waar de grenzen van deze vrijheid komen te liggen, deze vraag is binnen de VU nog niet beantwoord. De Next DLO VU moet rekening houden met de toename in studentinitiatief. Hoewel er redelijke overeenstemming bestaat over de uitgangspunten van het onderwijs (nu en in 2018), bestaat er binnen de VU veel variatie in de inrichting van het onderwijs, de invulling van de onderwijsvisie en de behoefte aan ondersteuning met digitale middelen. Drie variabelen spelen hierbij een belangrijke rol: Type studie 13 Gebaseerd op verschillende technologieën en besturingssystemen. 14 Op vakniveau stuurt de docent, op curriculumniveau de faculteit

16 16 o o o Grofweg kan een onderscheid gemaakt worden tussen theoriegerichte en vak- (beroeps-)gerichte opleidingen. Het onderwijs wordt bij verschillende typen studies anders ingericht, omdat gewerkt wordt aan andersoortige doelstellingen. Bij vakgerichte opleidingen is bijvoorbeeld meer aandacht voor vaardigheidsontwikkeling. Ook het onderscheid tussen voltijdstudenten en deeltijdstudenten is van invloed op het onderwijs. Deeltijdstudenten zijn minder vaak op de VU, waardoor afstandsonderwijs belangrijker is. Naast volledige Bachelor en Master opleidingen biedt de VU ook losse cursussen, post graduate programma s et cetera. Ook dit onderwijs vergt ondersteuning met digitale middelen. Omvang studie Het onderwijs wordt bij kleine opleidingen op een andere manier ingericht dan bij grotere opleidingen. Hoewel onderwijs in kleine groepen, met gebruik van activerende werkvormen, in het algemeen als wenselijk wordt ervaren, is dit bij grote opleidingen (met name in de eerste studiejaren) slechts beperkt te realiseren. Ook zijn er bij grote opleidingen minder mogelijkheden voor één op één interactie tussen docent en student. Onderwijs dat is ingericht in communities of learners is daarom eenvoudiger te realiseren bij kleine studies. Dit leidt tot een verschil in behoefte aan ondersteuning van interactie en samenwerking en de in het onderwijs gebruikte werkvormen. Studiefase Naarmate studenten verder komen in hun opleiding leren zij hun eigen studieproces steeds beter sturen. Er is dan ook steeds meer ruimte voor vrijheid en eigen initiatief. Veel geïnterviewden zagen in latere studiefasen (eind bachelor/begin master) ook meer mogelijkheden voor realisatie van de community of learners, omdat studenten het niveau van onderzoeker steeds meer benaderen. Duidelijk is dat het onmogelijk is om te spreken van hét onderwijs in De variëteit die het huidige VU onderwijs kent zal in 2018 nog steeds bestaan. 4. Visie op de Next DLO VU Wat betekent de verkenning van het onderwijs in 2018 voor de Next DLO VU? Zoals in het vorige hoofdstuk is aangegeven, kent het onderwijs in 2018 naar verwachting veel variëteit. De invulling van de onderwijsvisie en de wijze waarop het onderwijs wordt gegeven zal sterk afhankelijk zijn van opleiding en studiefase. Ook zal de VU in 2018 met een grotere studentenmobiliteit te maken hebben en zal er vanuit de VU gemeenschap meer interactie plaatsvinden met de buitenwereld. Dit betekent dat de DLO een bredere doelgroep dan nu moet ondersteunen, moet aansluiten op de diversiteit die in de opleidingen is terug te zien en flexibiliteit moet bieden om aan de verschillende behoeften tegemoet te komen. Flexibiliteit is tevens belangrijk omdat ontwikkelingen in onderwijs en de ontwikkelingen op IT gebied moeilijk te voorspellen zijn: de DLO moet aanpasbaar zijn aan nieuwe ontwikkelingen die gedurende het komende decennium optreden. In de gesprekken met stakeholders is een groot aantal algemene en specifieke wensen en inzichten met betrekking tot de Next DLO VU aan bod gekomen. De projectgroep heeft deze geordend naar vier aspecten: positionering, doelgroepen, karakter en algemene eisen Positionering De kernvraag met betrekking tot de positionering van de DLO is of de VU in 2018 nog een eigen DLO heeft, of dat docenten en studenten zelf applicaties bijeensprokkelen uit het aanbod op internet. De voorkeur gaat uit naar een algemene VU DLO, en wel om verschillende redenen.

17 17 De belangrijkste reden is de behoefte aan structurering en sturing van het onderwijs en het aanbieden van een omgeving waarin de aangeboden content door de VU is geselecteerd. Dit draagt bij aan de borging van de kwaliteit van het onderwijs. De Next DLO VU dient bij te dragen aan het VU keurmerk. Daarnaast kan een VU DLO bijdragen aan communityvorming binnen de VU. Een derde reden is de behoefte aan een goede integratie van de Next DLO VU in het IT landschap van de VU. Daarmee wordt geborgd dat voor gebruikers alle digitale bronnen eenduidig worden aangeboden. Het alternatief voor een eigen DLO is wellicht om een DLO omgeving met andere (Nederlandse) onderwijsinstellingen te delen. Voordelen van deze optie zijn het vergroten van de onderlinge uitwisseling van kennis, het inspelen op de toenemende mobiliteit van studenten en wellicht efficiency in het aanbieden van een DLO. Een breed gedeelde inschatting is echter dat dit alternatief niet makkelijk en snel realiseerbaar is. Andere gemeenschappelijke (IT) initiatieven hebben vaak tot lang lopende projecten en complexe oplossingen geleid. Dat past niet in het beeld dat een DLO mee moet groeien met haar gebruikers en met het onderwijs en daarom flexibel inzetbaar moet zijn. Samenwerking in kleiner verband, bijvoorbeeld met één of meer andere onderwijsinstellingen, is wellicht realistischer. Een andere hoofdvraag is wie de inzet en het gebruik van de DLO bepaalt. De verwachting is dat het facultaire management de kaders voor het gebruik van de DLO bepaalt. Op vakniveau ligt de primaire sturing bij docenten. Studenten hebben echter ook invloed op het DLO gebruik, omdat zij op het gebied van communicatie en samenwerking vaak zelf bepalen van welke IT middelen zij gebruik maken. De VU zal aansluiting moeten zoeken bij het gebruik van IT oplossingen die vrij beschikbaar zijn op internet en de DLO zal daarom goed met deze middelen moeten integreren. Het gebruik van dit soort IT middelen zal in de loop van de jaren wisselen: bestaande IT producten zullen wegvallen en nieuwe middelen dienen zich aan Doelgroepen De Next DLO VU kent twee klassieke doelgroepen, de docenten en studenten van de VU. Door de ontwikkelingen in het onderwijs en de vorming van communities of learners zijn meer spelers betrokken geraakt bij het onderwijs. Denk daarbij aan: gastdocenten; medewerkers van andere instellingen die bij VU onderzoek en onderwijs zijn betrokken; studenten van andere instellingen die voor een deel van hun curriculum onderwijs binnen de VU volgen; internationale studenten; alumni die betrokken blijven bij hun opleiding. Dat kan in verschillende rollen zijn: als afnemer van kennis (up to date blijven), als deelnemer aan post academische opleidingen, als bron van kennis (en feedback) of als opdrachtgever voor stages of onderzoeken; medewerkers uit het bedrijfsleven en andere organisaties die betrokken zijn bij stages of opdrachtgestuurd onderwijs, of anderszins een rol in het onderwijs vervullen. Het bereik van de DLO zal in 2018 groot zijn. De DLO zal voor alle hiervoor genoemde doelgroepen beschikbaar moeten zijn Karakter Uit het onderzoek is een aantal richtinggevende uitspraken over het karakter van de Next DLO VU naar voren gekomen. De Next DLO VU is: open qua structuur, integreert met andere VU systemen en veelgebruikte IT oplossingen die vrij op internet beschikbaar zijn; tweeledig van opbouw. De basis van de DLO wordt gevormd door generieke onderdelen, die breed binnen het onderwijs inzetbaar zijn. Daarnaast moet de Next DLO

18 18 VU ruimte bieden voor vak- of opleidingsspecifieke onderdelen 15 ; daarmee geschikt voor verschillende soorten opleidingen en fasen. De DLO moet mogelijkheden bieden voor verdergaande ondersteuning voor de community of learners en die werkvormen die daar om vragen; gebaseerd op rollen. Afhankelijk van de rol die iemand inneemt binnen het onderwijs, is bepaalde content beschikbaar en zijn bepaalde functies te gebruiken; biedt ruimte voor sturing door en initiatief van studenten; flexibel en kan daardoor aangepast worden aan veranderingen in het leerproces en in het aanbod van digitale middelen die in het leerproces worden ingezet; gericht op de ondersteuning van leerprocessen. De organisatie van deze leerprocessen valt binnen de DLO, maar onderwijslogistieke processen op curriculumniveau vallen binnen het SIS. vanaf elke locatie en op elk moment benaderbaar, ter ondersteuning van de toenemende mobiliteit van studenten en vrijheid in de inrichting van het leerproces; eerder een samenspel van IT oplossingen dan één groot systeem waarin alle functionaliteit beschikbaar is. Dit inzicht is gebaseerd op de gevraagde diversiteit in functionaliteit en de benodigde flexibiliteit Algemene eisen In lijn met het karakter van de Next DLO VU is een aantal algemene eisen geformuleerd. De Next DLO VU is: een integraal onderdeel van de VU IT omgeving. Voor docenten en studenten moet er in principe maar één VU IT omgeving zijn. Elke gebruiker kan vanaf één toegangspunt (portaal) en met een eenmalige inlog (single sign on) toegang krijgen tot de DLO; eenvoudig in het gebruik (intuïtief). De DLO moet makkelijk te gebruiken zijn voor studenten, docenten en andere doelgroepen; visueel aantrekkelijk; veilig te gebruiken en goed afgeschermd tegen misbruik; aanpasbaar aan specifieke behoeften van studenten met een functiebeperking; tweetalig (Nederlands en Engels) toegankelijk voor geselecteerde gebruikers buiten de VU community: hen kan op eenvoudige wijze toegang worden verleend; geschikt om groepen te identificeren en het werken in groepen digitaal te ondersteunen; met elk gangbaar device en elke gangbare browser te gebruiken, zonder verlies van functionaliteit; gepersonaliseerd: de gebruiker krijgt alleen die zaken te zien die de hij of zij wil en/of moet zien; geschikt om te gebruiken in combinatie met veel gebruikte IT oplossingen die vrij via internet beschikbaar zijn (op het gebied van communicatie en samenwerking); het gehele jaar beschikbaar. Onderhoud en updates mogen er niet toe leiden dat de DLO langdurig uit de lucht is. Voor docenten is het van belang om de DLO ook vanuit het perspectief van een student te kunnen bekijken, zodat zij inzicht hebben in de manier waarop functionaliteiten, materialen en informatie aan studenten worden gepresenteerd en hierop kunnen inspelen. Ook is het van belang dat de DLO mogelijkheden biedt voor de weergave van wetenschappelijke formules en notaties in content en interactie. 15 Deze specifieke onderdelen zijn in dit onderzoek niet apart in kaart gebracht, omdat deze per opleiding verschillen. Het is belangrijk dat in de architectuur van De Next DLO VU rekening wordt gehouden met het onderscheid tussen generieke en specifieke onderdelen.

19 19 5. De Next DLO VU en het leerproces De toegevoegde waarde van de Next DLO VU bestaat uit het ondersteunen van de leerprocessen binnen de VU. In hoofdstuk vier is aangegeven wat de visie op de Next DLO VU is. In dit hoofdstuk worden de structuur en de hoofdlijnen van de functionaliteit van de Next DLO VU beschreven Pijlers van de DLO De Next DLO VU richt zich op de leerprocessen. Op basis van alle in het onderzoek verzamelde informatie is een globale opbouw van de Next DLO VU geconstrueerd die bestaat uit vier pijlers die samen bijdragen aan de ondersteuning van het leerproces. De vier pijlers staan ieder voor de ondersteuning van een bepaald aspect van het leerproces en zijn van toepassing op ieder van de vier hoofdactiviteiten die samen het leerproces vormen. De vier pijlers van de DLO zijn: Content: het samen kunnen maken en bewerken, het opslaan, delen en publiceren van alle voor het leerproces relevante (digitale) inhoud en kennis. Interactie: de interactie tussen alle betrokkenen in het leerproces, gericht op het leren zelf. Deze interactie kan digitaal worden ondersteund. Werkvormen: de wijze waarop de activiteiten uit het leerproces worden uitgevoerd en digitaal worden ondersteund inclusief de toetsvormen. Organisatie: het inplannen van activiteiten uit het leerproces, het verstrekken van mededelingen, opdrachten e.d. en de verdere communicatie over de wijze waarop een cursus of onderdeel van het curriculum wordt uitgevoerd. De pijlers hebben een onderling verband, dat in figuur 4 is weergegeven. De kern van de DLO wordt gevormd door de (onderwijs)content en de interactie tussen alle spelers in het leerproces. De werkvorm is de wijze waarop aan de content wordt gewerkt en de interactie wordt vormgegeven. Per cursusonderdeel kan er sprake zijn van een of meer werkvormen. De organisatie is het stelsel aan afspraken over de wijze waarop de werkvormen worden ingezet, de communicatie over de uitvoering plaatsvindt en de verschillende rollen vervuld worden. In de volgende paragrafen worden de verschillende pijlers nader beschreven. Figuur 4: Samenhang in de pijlers van de DLO 5.2. Content De pijler content is gericht op het samen maken en bewerken, het opslaan, delen en publiceren van alle voor het leerproces relevante content. Onder digitale content vallen alle vormen van digitale inhoud, zoals tekstbestanden, afbeeldingen, geluid of bewegende beelden. De DLO moet tevens de mogelijkheid bieden om links aan te brengen naar content die buiten de DLO

20 20 beschikbaar is, zowel binnen de VU (in andere VU systemen) als daarbuiten (via internet beschikbare content). In dit onderzoek zijn op het gebied van content ondersteuning de volgende behoeften geïdentificeerd: Studenten, docenten, onderzoekers of andere bij het onderwijs betrokken personen kunnen (samen) werken aan creatie of verrijking van content. Op deze wijze ondersteunt de DLO de uitvoering van de onderwijsvisie; content blijft beschikbaar, ook als een onderwijsonderdeel (een vak) in een bepaalde periode is gegeven en afgesloten. Verschillende versies van bestanden, die door de loop van de jaren heen ontstaan, moeten gedurende een langere periode benaderbaar blijven; content moet ook beschikbaar blijven als de maker (bijvoorbeeld een docent) niet langer aan de VU verbonden is. De voor een vak of cursus verantwoordelijke persoon bepaalt welke content beschikbaar moet zijn aan content kunnen verschillende statussen worden toegekend, zoals: o openbaar (voor iedereen binnen de VU of volledig publiek); o bewerkbaar en zichtbaar voor bepaalde personen of groepen die aan bepaalde content werken; o definitief of in ontwikkeling (met de mogelijkheid tot toekennen van versienummers); o actueel of niet-actueel maar nog wel benaderbaar. het kunnen traceren van bijdragen van individuele gebruikers aan gemeenschappelijk bewerkte content. integratie met de systemen van de UBVU, inclusief directe zoekfuncties; mogelijkheid om een lijst van favoriete digitale bronnen te delen (bijvoorbeeld tussen een docent en studenten of een groep die samen aan een opdracht werkt) Interactie Deze pijler richt zich op de interactie tussen alle relevante spelers in het leerproces. In figuur 5, een onderdeel van het in dit onderzoek gebruikte referentiekader, zijn de belangrijkste spelers benoemd. Figuur 5: Actoren en interactie De DLO dient het werken in groepen te ondersteunen. Deze groepen kunnen bestaan uit studenten en medewerkers van de VU en spelers van buiten de VU (gasten). Groepen kunnen voorafgaand aan bepaalde onderdelen van het curriculum zijn gevormd; dan zijn zij als zodanig vastgelegd in het SIS. In dat geval moet de groepsstructuur ook in de DLO beschikbaar zijn. Soms worden groepen ad hoc geformeerd tijdens het leerproces; deze groepen moeten direct in de DLO kunnen worden vastgelegd. In de DLO moeten groepen of communities kunnen worden geformeerd rondom een cursusonderdeel, een thema, een opleiding of een fase in de opleiding, waarbij voor de leden van die groep verschillende vormen van digitale interactie mogelijk zijn: forum/discussieboard blogs

21 21 wiki s chat videogesprek (2 personen) video conferencing (meer dan 2 personen) delen van agenda s en presence informatie. Elke groep moet kunnen aangeven of de interactie alleen beschikbaar is voor de groepsdeelnemers (c.q. leden van de community) of dat onderdelen beschikbaar zijn voor de hele VU gemeenschap of het wereldwijde web Werkvormen De werkvormen gaan over de uitvoering van de activiteiten uit het leerproces. Een werkvorm is in feite de wijze waarop aan de content wordt gewerkt en de interactie wordt vormgegeven. In het onderzoek zijn verschillende werkvormen naar voren gekomen die door de DLO moeten worden ondersteund. In tabel 1. is een opsomming opgenomen van werkvormen die in een bijeenkomst met studenten, docenten en ondersteuners als relevant zijn aangewezen. De opsomming is geordend naar de vier componenten uit het leerprocesmodel van Simons: leerdoelen, leerstrategie, meten en beoordelen en feedback (figuur 6). Figuur 6: Leerprocessen Voorafgaand aan deze opsomming passen enkele kanttekeningen. Tijdens het onderzoek hebben relatief weinig geïnterviewden gerefereerd aan nieuwe, interactieve digitale werkvormen. Deze komen bijna niet voor in tabel 1. Het vermoeden is dat onbekendheid met de mogelijkheden en de ontwikkelingen op dit gebied maken dat deze werkvormen onderbelicht zijn gebleven. De verwachting is echter dat in de komende jaren juist op dit terrein nieuwe mogelijkheden binnen het onderwijs kunnen worden aangeboord, bijvoorbeeld in de vorm van: allerlei vormen van proces- en spelsimulatie zoals serious gaming; interactieve feedback; digitale laboratoria. De nieuwe digitale mogelijkheden kunnen juist ook een opstap zijn naar het evalueren van de leerdoelen en het herdefiniëren van deze doelen. Zij bieden nieuwe kansen.

22 22 Leerdoelen Analyse beginsituatie Bij aanvang studie: in kaart brengen Eerder Verworven Competenties (EVC s) Doel: uitstippelen individueel studietraject (bijv. vrijstellingen) Diagnostische toets, informatie voor docent Doel: beginniveau in kaart brengen, onderwijs daarop aanpassen Diagnostische toets, informatie voor student Doel: student informeren over eventuele deficiënties in voorkennis Vaststellen leerdoelen Afstemming tussen docenten (welke leerdoelen komen waar aan bod?) Inbreng studenten bij vaststellen leerdoelen, bijv. via denktank studenten&docenten Formuleren van individuele leerdoelen door student Overzicht van leerstof en leerlijnen Inzichtelijk maken van leerlijnen (opbouw studie), integraal overzicht studiestof opleiding Leerstrategie Instructievormen Aanbieden van opnames van (gast)colleges Live online (gast)college, met mogelijkheid tot participatie (bijv. vragen stellen) Online asynchroon uitleggen en demonstreren (uitleg- en instructiefilmpjes) Interactievormen Online interactie- of responsiecollege Online brainstorm (bijv. via gezamenlijke mindmap) Online interactie tussen studenten en docenten over inhoudelijke vragen Serious gaming Samenwerkingsvormen Samen werken aan opdrachten/producten Vaardigheden Virtueel oefenen vaardigheden Observatie en beoordeling van praktijksituaties (bijv. aan de hand van filmpjes) Communityvorming Resultaatmeting Toetsen en tentamens Tussentijdse (zelf)toetsen Facultatief, ter informatie voor student: waar sta ik? Voortgangstoetsen Verplicht, ter informatie voor docent: lopen alle studenten op schema? Digitaal tentamen, afgenomen in gecontroleerde omgeving Digitaal tentamen, plaats- (en tijd-)onafhankelijk af te nemen Vragenbank voor toetsing opgebouwde kennis Vakoverstijgend, toetsing geheel van kennis dat student heeft opgebouwd Overige beoordelingsvormen Beoordeling professionele vaardigheden (gedrag assessment) Plagiaat detectie Portfolio assessment Feedback Inhoudelijke feedback (Tussentijdse) feedback van docent op leerproduct student(en) Feedback van docent op leerproduct student(en) bij beoordeling (Summatieve feedback) Peer feedback Inzien nagekeken tentamen (hoe is elk onderdeel beoordeeld) Inzien resultaten studieonderdeel Bijv. resultaten zelftoetsen, voortgangstoetsen, opdrachten, (deel)tentamens Procesgerichte feedback: begeleiding en intervisie Volgen studentactiviteit (door docent): wie doet wat? Begeleiding studenten (individueel of in kleine groepen) bij opdrachten Stagebegeleiding Studiebegeleiding Contact tussen student en studieadviseur, Centrum Studie & Loopbaan etc. Community vorming binnen VU en met externe actoren Zelfstudie Plannen Bestuderen leerstof Leerstofverwerking: vragen en opdrachten Tabel 1: werkvormen per onderdeel van het leerproces

23 Organisatie Het onderdeel organisatie is gericht op de operationele ondersteuning van het leerproces. De kaders daarvoor worden gevormd door de academische structuur, welke is vastgelegd in het SIS. Daarin is onder meer zichtbaar hoe het curriculum is opgebouwd, welke docenten welke vakken geven en welke studenten zijn aangemeld voor een bepaald vak en tentamen. Al deze gegevens vormen een uitgangspunt voor de DLO. Binnen de DLO moet er ruimte zijn om operationele afspraken vast te leggen die betrekking hebben op de invulling van een vak of een cursusonderdeel. Het betreft in elk geval: het vastleggen van afspraken over de uitvoering van het leerproces (over opdrachten, tentamens, groepsindeling); de afstemming tussen docent, student en andere deelnemers in het leerproces (bijvoorbeeld stagebegeleiders); de afstemming tussen docenten onderling, inclusief zicht op elkaars vakken; een vastlegging die rolgebonden en niet persoonsgebonden is (in plaats van afspraken in persoonlijke boxen); veilige communicatie, je moet weten met wie je communiceert. Zoals eerder is aangegeven dient de DLO te integreren met algemene communicatiemiddelen binnen de VU en de middelen die vrij beschikbaar zijn op internet en daarmee aansluiten op alle gangbare digitale communicatievormen die veel worden ingezet door studenten en docenten. 6. Next DLO VU en de IT architectuur De Next DLO VU gaat deel uitmaken van de VU IT architectuur. Bij de inpassing van de Next DLO VU spelen drie thema s een belangrijke rol. Deze thema s zijn gebaseerd op behoeften die gedurende het onderzoek naar voren zijn gekomen. 1. Werken binnen één IT omgeving Uit het behoefteonderzoek komt sterk naar voren dat alle doelgroepen wensen dat ze in principe werken of studeren binnen één VU IT omgeving: men wil niet dat de gebruiker zelf de juiste functionaliteit moeten zoeken in een scala aan systemen. Dit betekent dat de Next DLO VU goed moet worden geïntegreerd in het VU IT landschap en alle functionaliteit voor de gebruiker vanuit één punt benaderbaar moet zijn. 2. Integratie met andere VU systemen, voorkomen van overlappende functionaliteit De Next DLO VU zal een breed pallet aan functionaliteiten moeten bevatten. Naar verwachting zal niet één alles omvattend systeem soelaas bieden maar ligt het voor de hand om te zoeken naar een samenspel aan goed geïntegreerde IT oplossingen. Daarbij moet worden gekeken of bepaalde functionaliteit, die binnen de DLO gewenst is, niet al al op een andere wijze binnen de VU wordt geboden. Denk daarbij aan oplossingen op het gebied van digitale communicatie en samenwerking. Hierbij is niet alleen van belang wat nu aan systemen wordt aangeboden, maar ook wat voor de verschillende IT domeinen is gepland (wat is in de roadmap opgenomen?). In een domeinarchitectuur kan zichtbaar worden gemaakt welke invulling voor de Next DLO VU wordt gekozen. In figuur 7 zijn de belangrijkste systemen opgenomen waarmee de Next DLO VU moet worden gekoppeld en maakt zichtbaar welke systemen wellicht over functionaliteiten beschikken die in de DLO kunnen worden gebruikt.

24 24 Figuur 7: Samenhang DLO en andere VU systemen. 3. Flexibel in inrichting en gebruik Hoe kan de gevraagde flexibiliteit, die het gevolg is van de grote variëteit in het onderwijs van de VU en van het steeds wisselende aanbod van generieke IT oplossingen, door de Next DLO VU worden geboden? Bij de keuze voor de Next DLO VU moet deze vraag worden beantwoord. Daarbij spelen in elk geval de volgende aspecten een rol: De DLO voldoet aan standaarden voor koppeling en gegevensuitwisseling binnen het onderwijs en met de gangbare webtechnologieën; De VU heeft invloed op de ontwikkeling van de te kiezen oplossing(en); de roadmap voor de gekozen oplossing(en) moet passen bij het gewenste ontwikkelpad van de DLO; De DLO biedt voldoende mogelijkheden om te configureren om op die wijze te borgen dat de DLO goed op het onderwijsleerproces kan worden afgestemd.